| درنگ: خداوند خیر محض و مطلق است، و خیر کثیر در خلقت و انسان‌ها جاری است؛ شر محض جز در غیاب کمال وجود ندارد. |
غلبه خیر بر شر در قرآن کریم
قرآن کریم، با ذکر ۱۹۶ مورد خیر در برابر ۳۱ مورد شر، نسبتی تقریبی ۶ به ۱ را ترسیم می‌کند. این فراوانی، چونان باغی پربار در برابر بوته‌ای خارآگین، نشان‌دهنده غلبه خیر در نظام خلقت است. خیر، به‌مثابه نوری غالب، بر شر سایه می‌افکند و نظام هستی را به سوی کمال رهنمون می‌سازد. آیه ۱۶۰ سوره انعام، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: ﴿مَنْ جَاءَ بِٱلْحَسَنَةِ [مطلب حذف شد] : «هر که کار نیکی آورد، ده برابر آن پاداش دارد»).
این برتری، نه‌تنها در کلام الهی، بلکه در تجربه زیسته بشر نیز آشکار است. خیر، چونان چشمه‌ای جوشان، قلب‌ها را به سوی خود می‌کشد، حال آنکه شر، چونان سنگی ناهموار، از منظومه کمال دور می‌افتد.
خیر الحاکمین: صبر و هدایت الهی
خداوند، با صفت ﴿خَيْرُ ٱلْحَٰكِمِينَ﴾، بهترین حاکم است که در سه آیه (اعراف: ۸۷، یونس: ۱۰۹، یوسف: ۸۰) ذکر شده است. این صفت، چونان آیینه‌ای صاف، صبر و حکمت الهی را در هدایت انسان‌ها بازتاب می‌دهد. برخلاف تفاسیر نادرست که «فاصبروا» را به معنای «فاضربوا» (بزنید) گرفته‌اند، معنای صحیح آن «فانتظروا» (منتظر باشید) است. خداوند، با صبر و فرصت‌دهی، انسان‌ها را به خودآگاهی و انتخاب خیر رهنمون می‌سازد، نه با اجبار و خشونت.
آیه ۸۷ سوره اعراف، این حقیقت را چنین ترسیم می‌کند: ﴿فَٱصْبِرُواْ حَتَّىٰ يَحْكُمَ ٱللَّهُ بَيْنَنَا [مطلب حذف شد] : «صبر کنید تا خدا میان ما حکم کند و او بهترین حاکمان است»). این آیه، چونان نویدی الهی، بر آزادی انسان و صبر خداوند در قضاوت تأکید دارد.
| درنگ: خیر الحاکمین، با صبر و بدون اجبار، انسان‌ها را به خودآگاهی و خیر هدایت می‌کند؛ «فاصبروا» به معنای «فانتظروا» است، نه «فاضربوا». |
جمع‌بندی بخش نخست
خداوند، خیر محض و مطلق است که خیر کثیر را در خلقت و انسان‌ها جاری ساخته است. غلبه خیر بر شر، با نسبتی ۶ به ۱ در قرآن کریم، نظام هستی را به سوی کمال رهنمون می‌سازد. صفت خیر الحاکمین، صبر و حکمت الهی را در هدایت انسان‌ها نشان می‌دهد، که با انتظار و فرصت‌دهی، نه اجبار، انسان را به خیر دعوت می‌کند. این بخش، بنیانی نظری برای فهم خیر الهی و جایگاه آن در نظام خلقت فراهم آورد.
بخش دوم: نقد وضعیت حوزه‌های علمیه و ضرورت اصلاح
فقدان مستندسازی علمی در احکام دینی
حوزه‌های علمیه، به‌عنوان خاستگاه علوم دینی، موظف‌اند احکام و تعالیم را با استناد به منابع معتبر (قرآن کریم، حدیث، عقل، و علم) ارائه کنند. با این حال، فقدان مستندسازی علمی، به رواج احکام غیرمستند منجر شده است. ادعای اجماع، شهرت، یا نقل‌های بی‌اساس، چونان زنگاری بر آیینه دین، اعتبار علمی آن را مخدوش کرده و حوزه‌ها را به انزوا کشانده است.
این مشکل، ریشه در محدودیت‌های تاریخی شیعه دارد. فقدان اقتدار سیاسی و امکانات مادی، علما را به زیست در شرایط دشوار واداشت، که به صدور احکام غیرمستند انجامید. آیه ۸۳ سوره نساء، این حقیقت را یادآور می‌شود: ﴿فَإِنْ جَاءُوكَ فَٱحْكُمْ بَيْنَهُمْ [مطلب حذف شد] : «اگر نزد تو آمدند، میانشان حکم کن یا از آنها اعراض کن»)، که بر ضرورت قضاوت مستند تأکید دارد.
| درنگ: فقدان مستندسازی علمی، اعتبار دین را مخدوش کرده است؛ احکام باید بر منابع معتبر استوار شوند. |
آثار اجتماعی احکام غیرمستند
احکام غیرمستند، چونان زنجیری بر پای زندگی مردم، به عسرت و دشواری منجر شده‌اند. احتیاط‌های مکرر در رساله‌های عملیه، دین را مجموعه‌ای از ممنوعیت‌ها جلوه داده و مردم را از آن گریزان کرده است. این محدودیت‌ها، چونان سایه‌ای سنگین، جامعه را به انحطاط و کاستی سوق داده و دین را غیرکاربردی نشان داده است.
آیه ۷۸ سوره حج، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: ﴿وَجَٰهِدُواْ فِي [مطلب حذف شد] : «و در راه خدا چنان که شایسته است جهاد کنید»)، که بر ضرورت تلاش عقلانی و کاربردی در دین تأکید دارد. احکام غیرمستند، مانند لزوم لفظ عربی در عقد ازدواج، بدون دلیل معتبر رواج یافته و زندگی را دشوار کرده‌اند. معاطات (توافق عملی بدون لفظ)، چونان پلی روان، می‌تواند جایگزین تشریفات غیرضروری شود.
ضرورت اصلاح و به‌روزرسانی علوم دینی
برای پویایی حوزه‌های علمیه، سه اقدام کلیدی لازم است: نخست، کنار گذاشتن احکام فاقد سند و بایگانی آنها؛ دوم، اصلاح اشکالات احکام موجود؛ و سوم، وارد کردن علوم نوین، مانند جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، و بهداشت، به برنامه آموزشی. این اقدامات، چونان نسیمی جان‌بخش، حوزه‌ها را از کهنگی نجات داده و به نهادی پیشرو تبدیل می‌کند.
آیه ۱۱ سوره رعد، این ضرورت را یادآور می‌شود: ﴿إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ [مطلب حذف شد] : «خدا حال قومی را تغییر نمی‌دهد تا خودشان حالشان را تغییر دهند»). این تحول، حوزه‌ها را به خاستگاه تولید دانش دینی پویا و مستند تبدیل خواهد کرد.
| درنگ: حوزه‌های علمیه باید با کنار گذاشتن احکام غیرمستند، اصلاح اشکالات، و ورود علوم نوین، به نهادی پویا تبدیل شوند. |
تمایز نقش عالم و مجری
عالم دینی، چونان خیاطی دقیق، باید ذهن آرام و متمرکزی برای تحقیق و تدریس داشته باشد، نه آنکه درگیر مسئولیت‌های اجرایی شود. ذهن آشوب‌زده مدیران اجرایی، چونان پارچه‌ای درهم، برای تولید دانش دینی مناسب نیست. آیه ۱۲۲ سوره توبه، این تخصص‌گرایی را تأیید می‌کند: ﴿وَمَا كَانَ [مطلب حذف شد] : «مؤمنان همگی نباید بیرون روند»).
طلبه، چونان دانشمندی متعهد، باید به تحقیق علمی بپردازد، نه آنکه مانند بزاز، به امور عمومی و غیرتخصصی مشغول شود. این تمایز، چونان خط‌کشی روشن، حوزه‌ها را به سوی تولید دانش اصیل هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
حوزه‌های علمیه، به‌دلیل فقدان مستندسازی علمی، با رواج احکام غیرمستند مواجه شده‌اند که به عسرت مردم و انزوای دین منجر شده است. اصلاح این وضعیت، با کنار گذاشتن احکام بی‌اساس، ترمیم اشکالات، و ورود علوم نوین ممکن است. تمایز نقش عالم و مجری، حوزه‌ها را به سوی تولید دانش اصیل رهنمون می‌سازد. این بخش، بنیانی انتقادی برای اصلاح حوزه‌ها فراهم آورد.
بخش سوم: نقد محدودیت‌های اجتماعی و ترویج آزادی
نقد محدودیت‌های غیرشرعی برای زنان
محدودیت‌های غیرشرعی، مانند ممنوعیت دوچرخه‌سواری یا حضور زنان در ورزشگاه‌ها، با ادعای حفظ عفت، نیمی از جامعه را منزوی و عقب‌مانده کرده است. این محدودیت‌ها، چونان قفسی تنگ، نه‌تنها فاقد سند شرعی‌اند، بلکه حیثیت دین را در جهان مخدوش کرده و آن را غیرکاربردی جلوه داده‌اند.
آیه ۲۲۸ سوره بقره، این حقیقت را یادآور می‌شود: ﴿وَلَهُنَّ مِثْلُ [مطلب حذف شد] : «و زنان را حقوقی است همانند آنچه بر آنهاست به شایستگی»). این آیه، چونان مشعلی روشن، بر برابری حقوقی زنان و مردان تأکید دارد. رفع این محدودیت‌ها، دین را به جایگاه واقعی خود به‌عنوان دینی اجتماعی و کاربردی بازمی‌گرداند.
| درنگ: محدودیت‌های غیرشرعی برای زنان، فاقد اساس دینی‌اند و دین را منزوی می‌کنند؛ برابری حقوقی، لازمه دین کاربردی است. |
ضرورت آزادی و تنوع در جامعه
قرآن کریم، بر آزادی ایمان و تنوع در جامعه تأکید دارد. آیه ۸۷ سوره اعراف، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: ﴿وَإِن كَانَ طَآئِفَةٌ مِّنكُمْ ءَامَنُواْ بِٱلَّذِيٓ أُرْسِلْتُ بِهِۦ [مطلب حذف شد] : «و اگر گروهی از شما به آنچه من بدان فرستاده شدم ایمان آوردند و گروهی ایمان نیاوردند»)، که بر آزادی انسان در انتخاب ایمان تأکید دارد.
اجبار به ایمان، چونان بذری مسموم، نفاق و خشونت را در جامعه می‌پروراند. خیر الحاکمین، با صبر و فرصت‌دهی، انسان‌ها را به خودآگاهی هدایت می‌کند. آیه ۱۰۹ سوره یونس، این حقیقت را تأیید می‌کند: ﴿وَمَآ [مطلب حذف شد] : «و من وکیل شما نیستم»).
نقد مشکلات اجتماعی و اقتصادی
مشکلات اجتماعی، مانند فقر، تصادفات، و کشتار، نتیجه کاستی اقتصادی و اجتماعی است، نه دین. لاستیک‌های فرسوده، خودروهای ناایمن، و توزیع ناعادلانه ثروت، چونان زخم‌هایی بر پیکر جامعه، به مرگ و فقر منجر شده‌اند. آیه ۲۵ سوره حدید، این حقیقت را یادآور می‌شود:
| درنگ: مشکلات اجتماعی، نتیجه کاستی اقتصادی و اجتماعی است؛ حوزه‌ها باید با راهکارهای علمی، به حل آنها کمک کنند. |
جمع‌بندی بخش سوم
محدودیت‌های غیرشرعی، به‌ویژه برای زنان، دین را منزوی کرده و از کارآمدی آن کاسته است. آزادی و تنوع، لازمه جامعه پویا و مؤمن است، و اجبار، نفاق را می‌پروراند. مشکلات اجتماعی، از فقر تا تصادفات، نیازمند راهکارهای علمی از سوی حوزه‌هاست. این بخش، بنیانی اجتماعی برای ترویج آزادی و عدالت فراهم آورد.
بخش چهارم: رفع خشونت و ترویج محبت
ریشه‌های خشونت و بدبینی در جامعه
خشونت، بدبینی، و نفاق در جوامع اسلامی، نتیجه تحریفات خلفا و سلاطین، از بنی‌امیه و بنی‌عباس تا شاهان، است که دین را خشن و غیرجذاب جلوه داده‌اند. ترس از خدا، به‌جای محبت به او، چونان دیواری بلند، مردم را از دین دور کرده است. آیه ۳۲ سوره روم، این حقیقت را یادآور می‌شود: ﴿وَهُوَ ٱلَّذِي [مطلب حذف شد] : «و اوست که آسمان‌ها و زمین را آفرید»)، که بر خیر خلقت تأکید دارد.
خشونت نهادینه‌شده، چونان زهری در رگ‌های جامعه، از تأثیرات تاریخی خلفا سرچشمه گرفته است. تفسیر نادرست «فاصبروا» به «فاضربوا»، این خشونت را به دین نسبت داده، حال آنکه قرآن کریم، با «فانتظروا»، بر صبر و انتظار تأکید دارد.
| درنگ: خشونت و بدبینی، نتیجه تحریفات خلفا و سلاطین است، نه دین؛ «فاصبروا» به معنای انتظار است، نه خشونت. |
تمرین محبت و رفع خشونت
برای رفع خشونت، باید با تمرین محبت، صفا، و مهربانی، رفتارها را اصلاح کرد. این تمرین، چونان بذری در خاک دل، از عالم دینی آغاز شده و به جامعه تسری می‌یابد. سلام بلندتر، احترام به دیگران، و هدیه‌های ساده، مانند تخمه یا شکلات، چونان نسیمی ملایم، خشونت را از دل‌ها می‌زداید.
آیه ۱۵۹ سوره آل‌عمران، این حقیقت را چنین بیان می‌کند: ﴿فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ [مطلب حذف شد] : «به سبب رحمت خدا با آنها نرم‌خو شدی»). این آیه، چونان آیینه‌ای روشن، مهربانی را به‌عنوان جوهره دین معرفی می‌کند.
نقد خشونت در احکام و رفتارها
احکام خشن، مانند امر به معروف و نهی از منکر با باتوم، چونان تیغی دو لبه، دین را از کارآمدی انداخته و مردم را گریزان کرده است. خشونت در رفتارهای اجتماعی، مانند شتاب در شکایت یا بدبینی به دیگران، جامعه را به سوی نفاق سوق داده است. این رفتارها، چونان علفی هرز، باید با محبت و صبر ریشه‌کن شوند.
قرآن کریم، با تأکید بر آزادی و صبر، خشونت را نفی می‌کند. آیه ۸۰ سوره یوسف، این حقیقت را تأیید می‌کند: ﴿حَتَّىٰ يَحْكُمَ ٱللَّهُ لِي [مطلب حذف شد] : «تا خدا برایم حکم کند و او بهترین حاکمان است»).
| درنگ: خشونت در احکام و رفتارها، دین را از کارآمدی انداخته است؛ محبت و صبر، راه‌حل ریشه‌کنی خشونت است. |
جمع‌بندی بخش چهارم
خشونت و بدبینی، نتیجه تحریفات تاریخی خلفا و سلاطین است که دین را خشن جلوه داده‌اند. تمرین محبت و صفا، از عالم دینی تا جامعه، خشونت را ریشه‌کن می‌کند. نقد احکام و رفتارهای خشن، دین را به جایگاه واقعی خود بازمی‌گرداند. این بخش، بنیانی اخلاقی برای ترویج محبت و رفع خشونت فراهم آورد.
بخش پنجم: نقش حوزه‌ها در پشتیبانی اجتماعی
حوزه‌ها و راهکارهای علمی
حوزه‌های علمیه باید با ارائه راهکارهای علمی در زمینه‌های اجتماعی، مانند روان‌شناسی رانندگی، مهندسی ایمن، و اقتصاد عادلانه، به پیشرفت جامعه یاری رسانند. دین، چونان درختی تناور، نباید به مسجد و نماز محدود شود، بلکه باید همه شئون جامعه را در بر گیرد.
آیه ۸۵ سوره مائده، این جامعیت را تأیید می‌کند: ﴿وَمَن يَبْتَغِ غَيْرَ ٱلْإِسْلَٰمِ دِينًا [مطلب حذف شد] : «و هرکس جز اسلام دینی بجوید، از او پذیرفته نمی‌شود»). این آیه، چونان مشعلی فروزان، بر شمولیت دین در همه عرصه‌های زندگی تأکید دارد.
| درنگ: حوزه‌ها باید با راهکارهای علمی، همه شئون اجتماعی را پشتیبانی کنند؛ دین، محدود به مسجد نیست. |
مهندسی اجتماعی و عمران اسلامی
حوزه‌ها باید با بهره‌گیری از مهندسی پیشرفته، به بازسازی جامعه کمک کنند. فناوری‌های نوین، مانند ساخت‌وساز سریع با عمر مفید ۲۰۰ سال، چونان کلیدی زرین، می‌تواند ایران را در یک تا دو سال نو کند. زلزله‌ها و خانه‌های خشتی، چونان زخم‌هایی کهنه، باید با مهندسی ایمن درمان شوند.
این دیدگاه، با تأکید قرآن کریم بر عدالت و عمران همخوانی دارد. آیه ۲۵ سوره حدید، این حقیقت را یادآور می‌شود: ﴿وَلَا تَأْكُلُواْ [مطلب حذف شد] : «اموالتان را به باطل نخورید»).
| درنگ: کاستی اقتصادی، فقر و مرگ را نهادینه کرده است؛ حوزه‌ها باید با راهکارهای عادلانه، به رفع آن کمک کنند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
حوزه‌های علمیه باید با ارائه راهکارهای علمی در همه شئون اجتماعی، از روان‌شناسی تا مهندسی و اقتصاد، به پیشرفت جامعه یاری رسانند. دین، به‌عنوان راه‌حلی جامع، نباید به امور عبادی محدود شود. مهندسی اجتماعی و رفع کاستی اقتصادی، جامعه را به سوی عدالت و عمران هدایت می‌کند. این بخش، بنیانی عملی برای نقش حوزه‌ها در جامعه فراهم آورد.
نتیجه‌گیری کل کتاب
کتاب «اسما و صفات الهی: تأملی در خیر مطلق و اصلاح دینی»، با بازنویسی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۸۱)، به بررسی خیر مطلق الهی، نقد وضعیت حوزه‌های علمیه، و ضرورت رفع خشونت و ترویج محبت پرداخت. خداوند، خیر محض و مطلق است که خیر کثیر را در خلقت جاری ساخته و با صفت خیر الحاکمین، انسان‌ها را با صبر و بدون اجبار هدایت می‌کند. حوزه‌ها، با فقدان مستندسازی علمی، به رواج احکام غیرمستند دچار شده‌اند که به عسرت مردم و انزوای دین منجر شده است. اصلاح این وضعیت، با کنار گذاشتن احکام بی‌اساس، ورود علوم نوین، و تمایز نقش عالم و مجری ممکن است.
محدودیت‌های غیرشرعی، به‌ویژه برای زنان، و مشکلات اجتماعی، مانند فقر و تصادفات، نیازمند راهکارهای علمی از سوی حوزه‌هاست. خشونت و بدبینی، نتیجه تحریفات خلفا و سلاطین است که با تمرین محبت و صفا ریشه‌کن می‌شود. حوزه‌ها باید با پشتیبانی علمی از همه شئون اجتماعی، دین را به‌عنوان راه‌حلی جامع معرفی کنند. پیشنهادات زیر برای تحقق این اهداف ارائه می‌شود:
- تشکیل کمیته‌ای برای مستندسازی احکام و حذف احکام غیرمستند.
- ورود علوم نوین، مانند جامعه‌شناسی و روان‌شناسی، به برنامه آموزشی حوزه‌ها.
- برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ترویج محبت و رفع خشونت.
- ارائه راهکارهای علمی برای مسائل اجتماعی، مانند تصادفات و فقر.
- بازسازی جامعه با بهره‌گیری از مهندسی پیشرفته و فناوری‌های نوین.
این کتاب، چونان مشعلی فروزان، خواننده را به سوی معرفت الهی، اصلاح دینی، و وحدت اجتماعی رهنمون می‌سازد.