متن درس

اسما و صفات الهی: تحلیل خیر و شر در پرتو معنای ماده و اشتقاق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۸۶)

مقدمه: خیر و شر، کلید فهم توحید

در گستره معارف الهی، خیر و شر به‌سان دو آیینه، بازتاب‌دهنده حقیقت توحید و حکمت ربوبی‌اند. این دو مفهوم، که در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۸۶ (مورخ ۱۸/۷/۱۳۹۲) با نگاهی عمیق و موشکافانه بررسی شده‌اند، نه‌تنها بنیان‌های جهان‌بینی قرآنی را روشن می‌سازند، بلکه کاستی‌های معرفتی در فهم مفاهیم دینی را نیز آشکار می‌کنند. خیر، به‌مانند نوری فروزان، عالم را روشن کرده و شر، به‌سان سایه‌ای گذرا، در حاشیه آن قرار دارد. با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، نقدهای روش‌شناختی و تأکید بر علم اشتقاق، تلاش شده است تا خیر و شر در بستری توحیدمحور، با زبانی وزین و متین، تبیین گردد. محورهای اصلی این نوشتار شامل خیر محض بودن خداوند، معنای ماده خیر و شر، نقد کتب لغت، ضرورت اشتقاق و نسبیت خیر و شر است. این کتاب، انسان را به تأمل در معرفت ربوبی، دقت در معانی و بازنگری در نظام آموزشی دینی دعوت می‌کند.

بخش یکم: خیر محض الهی و مبانی توحیدی

خیر محض بودن خداوند: ذاتی و اضافی

خداوند، به‌سان خورشیدی بی‌غروب، خیر محض و مطلق است. این خیر، در دو مرتبه ذاتی و اضافی تجلی می‌یابد. خیر ذاتی، به کمال بی‌نهایت ذات الهی اشاره دارد که از هر نقص و کاستی مبراست. خیر اضافی، به‌مانند شاخه‌های درختی تناور، از افعال و آثار رحمانی خداوند در خلقت سرچشمه می‌گیرد. این تمایز، خیر را در مراتب گوناگون الهی نشان می‌دهد و عالم را به‌سان آیینه‌ای از فیض ربوبی معرفی می‌کند. آیه شریفه ﴿مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ﴾ (نساء: ۷۹) این حقیقت را تأیید می‌کند:

مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ

ترجمه (): هر خیر که به تو رسد از خداست.

این آیه، خیر را به ذات و افعال الهی نسبت داده و شر را به اقتضای نفس انسانی می‌داند. به تعبیر آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، خیر ذاتی خداوند، به‌سان چشمه‌ای زلال، عالم را سیراب کرده و خیر اضافی، به‌مانند نهرهایی جاری، در رزق، حکمت و رحمت الهی متجلی می‌شود. این دیدگاه، بنیان دیانت را بر توحید و تسلیم در برابر خیر الهی استوار می‌سازد.

خیر و شر، مقسم عالم

خیر و شر، به‌سان دو کفه ترازوی وجود، مقسم همه موجودات عالم‌اند. هر موجودی، یا تحت عنوان خیر قرار می‌گیرد یا شر. این تقسیم، به‌مانند خطی روشن، عالم را به دو حوزه وجودی تفکیک می‌کند: «الموجود إما خیرٌ أو شرٌّ». هر دو، وجودی‌اند، اما معنای ماده آن‌ها متفاوت است. خیر، به گزینش و تفضیل وابسته است، در حالی که شر، به کثرت و پراکندگی گرایش دارد. آیه شریفه ﴿كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ﴾ (نساء: ۷۸) این حقیقت را تأیید می‌کند:

كُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ

ترجمه (): همه از جانب خداست.

این آیه، هر فعل وجودی را به خداوند نسبت می‌دهد، اما به اقتضای فاعل، خیر یا شر متجلی می‌شود. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید دارند که این تقسیم‌بندی، نه‌تنها هستی‌شناختی است، بلکه به فهم دقیق معنای ماده خیر و شر وابسته است. بدون شناخت این معنا، هر تبیینی از خیر و شر، به‌سان بنایی بی‌ستون، فرو می‌ریزد.

نسبیت خیر و شر: مراتب وجودی

خیر و شر، به‌مانند موج‌های دریا، نسبی‌اند و در مراتب گوناگون وجودی متجلی می‌شوند. هیچ خیر یا شر مطلقی در عالم خلقت وجود ندارد، حتی در صفات الهی. اسمای الهی، مانند رحمن، کریم و ودود، به‌سان رنگ‌های رنگین‌کمان، نسبی‌اند و مراتب دارند. خداوند مطلق، که «لا اسم له و لا رسم»، از دسترس مخلوقات خارج است. آیه شریفه ﴿هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ﴾ (حدید: ۳) این حقیقت را تأیید می‌کند:

هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ

ترجمه (): اوست اول و آخر و ظاهر و باطن.

این آیه، مراتب وجودی الهی را نشان می‌دهد که در آن، خیر و شر به‌صورت نسبی در افعال و مخلوقات تجلی می‌یابد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره با نقدی بر مطلق‌گرایی، که در کتب فلسفی و کلامی رواج یافته، تأکید دارند که مطلق‌گرایی، به‌سان غباری بر آیینه حقیقت، انسان را از واقعیت خلقت دور می‌سازد. نسبیت، حکمت الهی را آشکار کرده و عالم را به‌سان تابلویی از مراتب وجودی معرفی می‌کند.

جمع‌بندی بخش یکم

بخش یکم، خیر و شر را به‌سان دو بال معرفت توحیدی معرفی کرد. خداوند خیر محض است، با خیر ذاتی در ذات و خیر اضافی در افعال. خیر و شر، مقسم عالم‌اند و هر دو وجودی‌اند، اما معنای ماده آن‌ها متفاوت است. نسبیت خیر و شر، مراتب وجودی را نشان داده و مطلق‌گرایی را باطل می‌سازد. این تبیین، انسان را به تأمل در حکمت الهی و دوری از مطلق‌گرایی دعوت می‌کند.

بخش دوم: معنای ماده خیر و شر: گزینش و تفضیل

اهمیت معنای ماده در فهم خیر و شر

فهم خیر و شر، به‌سان کلیدی برای گشودن قفل معرفت، نیازمند شناخت معنای ماده کلمه است، نه مصادیق آن. معنای ماده، به‌مانند هسته‌ای در دل میوه، جوهره اصلی کلمه را تشکیل می‌دهد و از طریق علم اشتقاق کشف می‌شود. کتب لغت سنتی، به دلیل فقدان این علم، معانی نادرستی ارائه داده‌اند که به‌سان غباری بر آیینه حقیقت، فهم دقیق را مختل کرده است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید دارند که بدون اشتقاق، هر تعریفی از خیر و شر، به‌مانند بنایی بر شن، سست و بی‌اعتبار است.

خیر: وجودی و خارجی

خیر، به‌سان گوهری درخشان، وجودی و خارجی است. این وجود، به‌مانند رودی جاری، در خارج متجلی شده و به گزینش و تفضیل وابسته است. خیر، معقول ثانی فلسفی است که در ذهن تصور و در خارج اتصاف می‌یابد. برخلافfan، که امری نفسانی و درونی است، خیر در خارج مبرز بوده و از شر مبراست. آیه شریفه ﴿وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ﴾ (بلد: 375) این حقیقت را تأیید می‌کند:

وَهَدَيْنَاهُ النَّجْدَيْنِ

ترجمه (): و او را به دو راه خیر و شر هدایت کردیم.

این آیه، خیر را انتخابی خارجی و وجودی معرفی می‌کند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره با تمایز بین خیر و میل، تأکید دارند که میل، به‌سان نسیمی گذرا، ممکن است به شر منجر شود، اما خیر، به‌مانند صخره‌ای استوار، وجودی و عینی است.

معنای ماده خیر: گزینش و تفضیل

خیر، از ریشه «اختیار» سرچشمه گرفته و دو ویژگی بنیادین دارد: گزینش و تفضیل. گزینش، به‌سان دستی که گلی را از باغ می‌چیند، انتخاب آگاهانه یا غریزی فاعل است. تفضیل، به‌مانند نوری که گلی را برجسته می‌کند، خاصیتی در شیء است که آن را برتر و مطلوب می‌سازد. خیر، دارای دو سبقه نفسی (گزینش در فاعل) و خارجی (تفضیل در شیء) است. آیه شریفه ﴿فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾ (شمس: ۸) این حقیقت را تأیید می‌کند:

فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا

ترجمه (): و به آن فجور و تقوایش را الهام کرد.

این آیه، بر انتخاب آگاهانه و وجود خصایص در اشیاء تأکید دارد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره با تمثیلی گویا، خیر را به انتخاب نان توسط گرسنه یا آب توسط سیر تشبیه می‌کنند که به خصایص خارجی شیء وابسته است. این دیدگاه، خیر را از مصادیق آن (مانند جود و کرم) متمایز می‌سازد.

خیر در انسان و حیوانات

خیر، به‌سان رودی که همه را سیراب می‌کند، مختص انسان نیست. حیوانات نیز، به‌مانند انسان، بر اساس خصایص اشیاء گزینش می‌کنند. گزینش در حیوانات، غریزی و در انسان، عقلانی یا غریزی است. برای مثال، حیوانی علف را برمی‌گزیند و از استخوان دوری می‌کند، زیرا خصایص خارجی علف آن را مطلوب می‌سازد. آیه شریفه ﴿وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾ (جاثیه: 13) این حقیقت را تأیید می‌کند:

وَسَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ

ترجمه (): و آنچه در آسمان‌ها و زمین است برای شما مسخر کرد.

این آیه، خصایص اشیاء را که زمینه‌ساز گزینش‌اند، به تسخیر الهی نسبت می‌دهد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره تأکید دارند که خیر، به‌سان پلی بین نفس و خارج، در گزینش و تفضیل متجلی می‌شود.