متن درس
اسما و صفات الهی: خیر و شر در نظام هستی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۹۳)
دیباچه
این نوشتار، بازنویسی علمی و فاخر درسگفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در موضوع خیر و شر است که در چارچوب تبیین اسماء و صفات الهی ارائه شده است. خیر و شر، به‌عنوان دو مقوله بنیادین در نظام هستی، در این بحث از منظر قرآنی، فلسفی و عرفانی بررسی می‌شوند.
بخش نخست: خیر و شر، مقسم نظام هستی
مفهوم خیر و شر به‌عنوان مقسم هستی
خیر و شر، دو مقوله وجودی و بنیادین‌اند که تمامیت هستی را تقسیم‌بندی می‌کنند. برخلاف دیدگاه‌های عدمی که شر را فقدان خیر می‌دانند، این درسگفتار شر را واقعیتی وجودی معرفی می‌کند که در کنار خیر، نظام هستی را شکل می‌دهد. این دو، نه‌تنها در مخلوقات، بلکه در ظرف اسباب و ظهورات الهی نیز حضور دارند و عالم را به میدانی برای تعامل و تکامل تبدیل می‌کنند.
﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ﴾
(سوره فلق، آیات ۱-۲، : «بگو به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم * از شر آنچه آفریده است»)
این آیه شریفه، وجود شر در مخلوقات را تأیید می‌کند، اما آن را به ذات الهی که خیر محض است، نسبت نمی‌دهد. خیر و شر، در نسبت با یکدیگر و در ظرف عالم ناسوت معنا می‌یابند و به‌عنوان جلوه‌هایی از نظام حکیمانه الهی، انسان را به سوی کمال سوق می‌دهند.
| درنگ: خیر و شر، مقسم نظام هستی‌اند و هر دو وجودی‌اند. این دیدگاه، با فلسفه ملاصدرا در وجودی بودن شر همخوانی دارد و عالم را میدانی برای تعامل خیر و شر معرفی می‌کند. |
خیر محض الهی و شر در مخلوقات
ذات باری‌تعالی، خیر محض است و هیچ شری به آن نسبت نمی‌یابد. بااین‌حال، در ظرف مخلوقات و اسباب، شرور به‌صورت لوازم و عوارض ظهور می‌کنند. این شرور، نتیجه اقتضائات خلقت و محدودیت‌های عالم مادی‌اند. برای مثال، وجود معصومین علیهم‌السلام، خیر مطلق است، اما در نسبت با عالم، ممکن است لوازم شروری مانند وجود دشمنان پدید آید. این امر، به معنای شر ذاتی نیست، بلکه نتیجه نسبیت در عالم است.
تمثیلی زیبا در این درسگفتار، مدرسه و رفوزگی است: اگر مدرسه‌ای نباشد، رفوزگی نیز وجود نخواهد داشت، اما برای تحقق خیر آموزش، وجود مشکلات (شرور) ضروری است. این تمثیل، حکمت الهی در آفرینش شر را به‌گونه‌ای ملموس نشان می‌دهد.
جمع‌بندی بخش نخست
خیر و شر، دو مقوله وجودی‌اند که نظام هستی را تقسیم‌بندی می‌کنند. ذات الهی خیر محض است، اما شر در مخلوقات به‌صورت نسبی ظهور می‌یابد. این نسبیت، عالم را به میدانی برای رشد و تکامل تبدیل می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند سوره فلق، این دیدگاه را تأیید می‌کنند و حکمت الهی در آفرینش شر را روشن می‌سازند.
بخش دوم: نسبیت خیر و شر در عالم
نسبیت خیر و شر در مخلوقات
هیچ خیری نیست مگر اینکه در آن شری نهفته باشد و هیچ شری نیست مگر اینکه خیری در آن وجود داشته باشد. این نسبیت، در همه موجودات، از خیرترین (مانند معصومین علیهم‌السلام) تا شرورترین (مانند ابلیس) دیده می‌شود. حتی در شرورترین موجودات، خیرات کثیری نهفته است، زیرا شر، انگیزه‌ای برای مبارزه و رشد فراهم می‌کند.
﴿وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ﴾
(سوره بقره، آیه ۲۱۶، : «و شاید چیزی را خوش ندارید و آن برای شما خیر باشد»)
این آیه، حکمت الهی در نسبیت خیر و شر را نشان می‌دهد. شر ظاهری، مقدمه خیر باطنی است و انسان را به تأمل در نظام حکیمانه عالم دعوت می‌کند.
| درنگ: خیر و شر در همه موجودات به‌صورت نسبی حضور دارند. این نسبیت، با نظریه وحدت در کثرت عرفان اسلامی همخوانی دارد و عالم را میدانی برای رشد معرفی می‌کند. |
نقش شر در انگیزش و رشد
شرور، آفات، استکاک و استهلاک، زمینه‌ساز اراده و قوت انسان‌اند. اگر عالم صرفاً خیر بود، انسان دچار رخوت و عافیت‌طلبی می‌شد. وجود شر، انسان را به حرکت و تکامل وامی‌دارد. این دیدگاه، شر را نه‌تنها مانع، بلکه انگیزه‌ای برای خیر‌یابی می‌داند.
تمثیلی دیگر، عالم را به شبکه‌ای مشبک تشبیه می‌کند که خیر و شر در لایه‌های ظاهری و باطنی آن به هم تنیده‌اند. این ساختار مشبک، انسان را به تأمل در نسبیت خیر و شر و درک حکمت الهی دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
خیر و شر، به‌صورت نسبی در همه مخلوقات حضور دارند و عالم را به میدانی برای مبارزه و رشد تبدیل می‌کنند. شر، انگیزه‌ای برای خیر‌یابی است و ساختار مشبک هستی، انسان را به تأمل در حکمت الهی دعوت می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۲۱۶ سوره بقره، این نسبیت را تأیید می‌کنند.
بخش سوم: قرآن کریم، منبع جامع خیر و شر
عظمت قرآن کریم در تبیین خیر و شر
قرآن کریم، عالی‌ترین کتاب هدایت است که خیرات و شرور را با دقتی بی‌نظیر تبیین می‌کند. ذکر ۱۹۶ مورد خیر در این کتاب آسمانی، نشان‌دهنده جامعیت آن در هدایت انسان به سوی خیرات است. هیچ خیری در هستی نیست که در قرآن کریم یافت نشود.
﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ﴾
(سوره انعام، آیه ۵۹، : «هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با بال‌هایش پرواز کند نیست مگر امت‌هایی مانند شما، ما در کتاب از چیزی فروگذار نکردیم»)
این آیه، جامعیت قرآن کریم را تأیید می‌کند و آن را منبعی بی‌نهایت برای معرفت و هدایت معرفی می‌کند.
| درنگ: قرآن کریم، جامع‌ترین منبع تبیین خیر و شر است. هیچ خیری در هستی نیست که در این کتاب آسمانی یافت نشود. |
نقد استفاده نادرست از قرآن کریم
متأسفانه، قرآن کریم در بسیاری موارد به ابزاری برای خودنمایی یا کسب منافع مادی تبدیل شده است. این درسگفتار، با تمثیلی زیبا، قرآن را به گردنبندی تشبیه می‌کند که تنها برای پز دادن به کار می‌رود، نه بهره‌برداری معرفتی. این استفاده نادرست، مانع استخراج خیرات عظیم این کتاب آسمانی می‌شود.
﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ﴾
(سوره بقره، آیه ۲۰۴، : «و از مردم کسی است که گفتارش در زندگی دنیا تو را به شگفت آورد و خدا را بر آنچه در دل دارد گواه می‌گیرد، حال آنکه او سرسخت‌ترین دشمنان است»)
این آیه، ریا و ظاهرسازی را نکوهش می‌کند و انسان را به استفاده عمیق و علمی از قرآن کریم دعوت می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
قرآن کریم، منبعی جامع برای تبیین خیر و شر است که با دقتی بی‌نظیر، انسان را به سوی هدایت رهنمون می‌کند. بااین‌حال، استفاده نادرست از این کتاب آسمانی، مانع بهره‌برداری از خیرات آن می‌شود. انسان باید با رویکردی علمی و عمیق، به استخراج معارف قرآنی بپردازد.
بخش چهارم: تحول در حوزه‌های علمیه و عرضه دین
لزوم تحول در حوزه‌های علمیه
حوزه‌های علمیه، با وجود ظرفیت عظیم انسانی و علمی، به دلیل رکود، تنبلی و عدم نوآوری، نتوانسته‌اند تأثیر جهانی داشته باشند. این درسگفتار، حوزه‌ها را به تحول، تحقیق علمی و بهره‌برداری عمیق از قرآن کریم دعوت می‌کند تا خیرات الهی را به جامعه عرضه کنند.
تمثیلی در این بخش، حوزه‌ها را به «لشکر سلماتور» تشبیه می‌کند که با وجود تعداد کثیر، از تحرک و تأثیرگذاری بازمانده‌اند. این نقد، با تأکید بر اجتهاد پویا و پاسخگویی به نیازهای عصر حاضر، راه تحول را نشان می‌دهد.
| درنگ: حوزه‌های علمیه باید با تحول علمی و نوآوری، به پایگاه تولید علم و خیر تبدیل شوند و خیرات قرآنی را به جامعه عرضه کنند. |
دین‌فروشی به معنای خیر
دین‌فروشی، اگر به معنای استخراج معارف قرآنی، بسته‌بندی علمی آن و عرضه به جامعه باشد، عملی خیر و پسندیده است. این نوع دین‌فروشی، برخلاف خیانت به دین یا تحریف آن، به نشر خیرات الهی منجر می‌شود. تمثیلی در این بخش، عرضه معرفت دینی را به تجارت حلال آهن یا نان تشبیه می‌کند که نشان‌دهنده ارزش این عمل است.
﴿إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ﴾
(سوره فاطر، آیه ۲۹، : «کسانی که کتاب خدا را تلاوت می‌کنند و نماز برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم در نهان و آشکار انفاق می‌کنند، به تجارتی امید دارند که هرگز زیان نکند»)
این آیه، تجارت معنوی را ستایش می‌کند و عرضه دین به‌صورت علمی را تأیید می‌نماید.
جمع‌بندی بخش چهارم
حوزه‌های علمیه باید با تحول و نوآوری، به پایگاه تولید علم و خیر تبدیل شوند. دین‌فروشی به معنای استخراج و عرضه معارف قرآنی، عملی خیر است که خیرات الهی را به جامعه می‌رساند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۲۹ سوره فاطر، این دیدگاه را تأیید می‌کنند.
بخش پنجم: اکرام مخلوقات و هدف‌گذاری الهی
اکرام ضیف، حتی کافر
اکرام مهمان، حتی اگر کافر باشد، به معنای گسترش مهربانی به همه مخلوقات الهی است. این اصل، انسان را به دیدن جهان به‌عنوان خانه‌ای الهی دعوت می‌کند که در آن همه موجودات، بندگان خدا هستند و شایسته محبت‌اند.
تمثیلی عرفانی در این بخش، از شعر مرحوم آقای الهی نقل می‌شود: «زمین ملک من، خدا شاه من». این بیت، انسان را به مهربانی با همه مخلوقات، حتی کافر، دعوت می‌کند و شرور را نتیجه ذهنیت منفی انسان می‌داند.
| درنگ: اکرام همه مخلوقات، حتی کافر، جلوه‌ای از رحمت الهی است. جهان، خانه الهی است و همه موجودات، شایسته مهربانی‌اند. |
هدف‌گذاری الهی: ایاک نعبد
آیه شریفه
﴿إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ﴾
(سوره فاتحه، آیه ۵، : «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم»)
انسان را به هدف‌گذاری الهی دعوت می‌کند. عبادت و استمداد باید صرفاً برای خدا باشد، نه برای خلق یا نفس. این هدف‌گذاری، خیر عبادت را تضمین می‌کند.
تمثیلی در این بخش، هدف‌گذاری الهی را به تیراندازی به سوی حق تعالی تشبیه می‌کند که نیازمند اخلاص و دقت است. این تمثیل، اهمیت اخلاص در عبادت را به‌گونه‌ای زیبا نشان می‌دهد.
جمع‌بندی بخش پنجم
اکرام همه مخلوقات و هدف‌گذاری الهی، دو اصل بنیادین در نظام خیر و شرند. انسان باید با مهربانی به همه موجودات و عبادت خالصانه، خیر کثیر عالم را استخراج کند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۵ سوره فاتحه، این اصول را تأیید می‌کنند.
بخش ششم: نقد رکود و دعوت به خیر‌یابی
نقد تنبلی و رکود
تنبلی، رکود و یأس، موانع اصلی بهره‌برداری از خیرات عالم‌اند. انسان‌ها و به‌ویژه حوزه‌های علمیه، به دلیل عدم تلاش و نوآوری، از خیر کثیر الهی محروم مانده‌اند. این درسگفتار، جامعه را به حرکت، کار و بهره‌برداری از خیرات دعوت می‌کند.
﴿فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ﴾
(سوره آل‌عمران، آیه ۱۹۵، : «پروردگارشان به آنان پاسخ داد که من عمل هیچ عمل‌کننده‌ای از شما را تباه نمی‌کنم»)
این آیه، تلاش را شرط خیر‌یابی می‌داند و انسان را به حرکت و کوشش دعوت می‌کند.
| درنگ: تنبلی و رکود، موانع خیر‌یابی‌اند. انسان باید با تلاش و نوآوری، خیر کثیر عالم را استخراج کند. |
استفاده ناکافی از قرآن کریم
قرآن کریم، به دلیل عظمت و جامعیت، در زمان پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام به‌طور کامل مورد بهره‌برداری قرار نگرفت، زیرا جامعه ظرفیت پذیرش علوم آن را نداشت. امروز، با پیشرفت علمی و اجتماعی، امکان استخراج خیرات بیشتری از قرآن کریم وجود دارد، اما حوزه‌ها و جامعه از این ظرفیت استفاده نمی‌کنند.
تمثیلی در این بخش، قرآن کریم را به پارچ آبی تشبیه می‌کند که به دلیل نبود لیوان مناسب (ظرفیت جامعه)، نمی‌توان آب آن را به‌طور کامل ریخت. این تمثیل، لزوم آماده‌سازی جامعه برای بهره‌برداری از قرآن کریم را نشان می‌دهد.
جمع‌بندی بخش ششم
رکود و تنبلی، موانع اصلی خیر‌یابی‌اند و استفاده ناکافی از قرآن کریم، نتیجه نبود ظرفیت در جامعه است. انسان باید با تلاش و آماده‌سازی، خیرات این کتاب آسمانی را استخراج کند. آیات قرآن کریم، مانند آیه ۱۹۵ سوره آل‌عمران، این دعوت را تأیید می‌کنند.
نتیجه‌گیری نهایی
این نوشتار، با بازنویسی درسگفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، خیر و شر را به‌عنوان دو مقوله بنیادین در نظام هستی بررسی کرد. خیر و شر، به‌صورت نسبی در همه مخلوقات حضور دارند و عالم را به میدانی برای رشد و تکامل تبدیل می‌کنند. قرآن کریم، منبعی جامع برای تبیین این دو مقوله است، اما استفاده نادرست از آن، مانع بهره‌برداری می‌شود. حوزه‌های علمیه باید با تحول و نوآوری، خیرات قرآنی را استخراج و عرضه کنند. اکرام مخلوقات و هدف‌گذاری الهی، انسان را به خیر‌یابی رهنمون می‌کنند.
| با نظارت صادق خادمی |