خیر و شر: دو روی یک سکه
خیر و شر، گاه از یک منبع سرچشمه می‌گیرند. ثروت، علم، قدرت یا زیبایی، بسته به نیت و نحوه بهره‌برداری، می‌توانند به خیر یا شر بدل شوند. علم، اگر به هدایت منجر شود، خیر است و اگر به گمراهی انجامد، شر. این دوگانگی، انسان را به تأمل در نیت و عمل دعوت می‌کند. به‌سان تیغی که هم می‌تواند حیات‌بخش باشد و هم مرگ‌آفرین، اشیاء و اعمال نیز در دست انسان، خیر یا شر می‌آفرینند.
غفلت انسان از خیر
انسان، به فطرت خویش، خیر را دوست می‌دارد، اما غفلت او را به سوی کثرت، قدرت و عنوان سوق می‌دهد. این غفلت، ریشه در ناآگاهی و نفسانیت دارد که انسان را از خیرات حقیقی محروم می‌سازد. قرآن کریم در آیه ۷ سوره حشر می‌فرماید: ﴿مَا أَصَابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَمَا أَصَابَكَ مِنْ [مطلب حذف شد] : «هر نیکی که به تو رسد از خداست و هر بدی که به تو رسد از خود توست»)، که شر را نتیجه غفلت انسانی می‌داند.
نقش عقل و ایمان در خیر‌یابی
عقل و ایمان، دو چراغ هدایت‌گر انسان در مسیر خیر‌یابی‌اند. انسان عاقل و مؤمن، به جای انباشت مال یا علم، به سودمندی و خیر ذاتی آنها می‌اندیشد. عقل، به‌سان نوری الهی، انسان را از کثرت‌طلبی بی‌هدف بازمی‌دارد و ایمان، او را به سوی خیرات ابدی رهنمون می‌شود. این دو، انسان را به مهندسی زندگی با حکمت و تقوا دعوت می‌کنند.
|
درنگ: عقل و ایمان، انسان را از کثرت‌طلبی به سوی خیر‌یابی هدایت می‌کنند.
|
بخش دوم: خیر و شر در آیات قرآن کریم
متاع دنیا و خیر اخروی
قرآن کریم در آیه ۷۷ سوره نساء می‌فرماید: ﴿قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى [مطلب حذف شد] : «بگو متاع دنیا اندک است و آخرت برای کسی که تقوا پیشه کند بهتر است و به شما به‌قدر رشته شکاف هسته خرمایی ستم نخواهد شد»). این آیه، بر ناپایداری خیرات دنیوی (قلیل) و خیر کثیر اخروی برای متقین تأکید دارد. خیر اخروی، نه در کثرت، که در تقوا و سلامت وجودی ریشه دارد.
نجواها و خیر محدود
قرآن کریم در آیه ۱۱۴ سوره نساء می‌فرماید: ﴿لَا خَيْرَ فِي كَثِيرٍ مِنْ نَجْوَاهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ [مطلب حذف شد] : «در بسیاری از نجواهای آنان خیری نیست، مگر کسی که به صدقه یا کار نیک یا اصلاح میان مردم فرمان دهد»). این آیه، نجواها را فاقد خیر می‌داند، مگر آنکه با صدقه، معروف یا اصلاح همراه باشند. خیر در نجواها، به نیت خیرخواهانه و عمل صالح وابسته است.
علم الهی و خیر
قرآن کریم در آیه ۲۱۵ سوره بقره می‌فرماید: ﴿وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ [مطلب حذف شد] : «و هر خیر که انجام دهید، خداوند به آن داناست»). این آیه، بر علم مطلق الهی به خیرات تأکید دارد و انسان را به انجام خیر، حتی در ناآگاهی از خیر بودن عملش، تشویق می‌کند.
خیر در دست خدا
قرآن کریم در آیه ۲۶ سوره آل‌عمران می‌فرماید: ﴿بِيَدِكَ الْخَيْرُ إِنَّكَ عَلَى [مطلب حذف شد] : «خیر به دست توست و تو بر هر چیز توانایی»). این آیه، خیر را منحصر به اراده الهی می‌داند و انسان را به توکل و طلب خیر از خدا دعوت می‌کند.
|
درنگ: خیر حقیقی، تنها از جانب خداوند است و انسان باید با توکل، آن را از خدا طلب کند.
|
خیر رزق الهی
رزق الهی، ذاتاً خیر است، اما انسان، به دلیل کثرت‌طلبی و غفلت، آن را به شر بدل می‌کند. قرآن کریم در آیه ۵۹ سوره ذاریات می‌فرماید: ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ [مطلب حذف شد] : «خداوند رزاق و صاحب قوت و متین است»). خیر رزق، در استفاده عقلانی و حکیمانه از آن نهفته است.
خیر در تقوا
قرآن کریم در آیه ۶۶ سوره انعام می‌فرماید: ﴿وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ [مطلب حذف شد] : «و سرای آخرت برای کسانی که تقوا پیشه کنند بهتر است، آیا تعقل نمی‌کنید؟»). این آیه، تقوا را معیار خیر کثیر اخروی می‌داند و عقل را ابزار فهم این خیر معرفی می‌کند.
پناه بردن به خدا از شر
قرآن کریم در آیات ۱-۲ سوره فلق می‌فرماید: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ [مطلب حذف شد] : «بگو به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم * از شر آنچه آفریده است»). این آیات، انسان را به پناه بردن به خدا از شر مخلوقات دعوت می‌کنند. شر، نتیجه سوءاستفاده انسان از خیرات الهی است.
بخش سوم: کتمان خیرات و مهندسی زندگی
ضرورت کتمان خیرات
خیرات و کمالات، گاه باید کتمان شوند، زیرا اظهار بی‌مورد آنها به حسادت، دشمنی یا خطر می‌انجامد. به‌سان گنجی که در نهان نگاه داشته شود، خیرات نیز باید با حکمت حفظ گردند. این نکته، با روایت «لا تضيعونا بإفشاء أسرارنا» (اسرار ما را افشا نکنید که ضایع می‌شویم) همخوانی دارد.
|
درنگ: کتمان خیرات و کمالات، جلوه‌ای از عقل عملی و حفاظت از نعمت‌های الهی است.
|
مخاطرات اظهار خوبی‌ها
خوبی‌ها، به دلیل نادر بودن، مخاطره‌آمیزتر از بدی‌ها هستند. بدی‌ها، به سبب اشتراک در میان انسان‌ها، کمتر حسادت می‌آفرینند، اما خوبی‌ها، گاه به ستیز و دشمنی منجر می‌شوند. این نکته، انسان را به احتیاط در اظهار کمالات دعوت می‌کند.
مهندسی زندگی با حکمت
انسان مؤمن، باید زندگی خویش را به‌سان مهندسی حکیم، با نظم، دقت و تقوا طراحی کند. این مهندسی، به معنای حرکت بر اساس عقل و ایمان و پرهیز از اعمال بی‌حساب است. به‌سان معماری که هر خشتی را با هندسه‌ای دقیق می‌چیند، انسان نیز باید زندگی را با حکمت بنا کند.
بخش چهارم: صفر و خیر: نقدی فلسفی بر کثرت‌طلبی
صفر: نماد ابهام و کثرت‌طلبی
صفر، در این تعبیر، نمادی از ابهام، غفلت و کثرت‌طلبی بی‌هدف است. صفر، ارزش اعداد (خیرات) را مخدوش می‌کند و انسان را به سوی زیاده‌خواهی سوق می‌دهد. حذف صفر، به معنای تمرکز بر خیرات ذاتی و پرهیز از کثرت بی‌فایده است. به‌سان باغی که از علف‌های هرز پاک شود، زندگی نیز با حذف صفر، به خیر نزدیک می‌گردد.
|
درنگ: حذف صفر از زندگی، انسان را از کثرت‌طلبی به سوی خیر ذاتی هدایت می‌کند.
|
خیر در سادگی و کیفیت
خیر، در سادگی و کیفیت نهفته است، نه در کثرت و ابهام. انسان، با پرهیز از زیاده‌خواهی و تمرکز بر خیرات ذاتی، به سعادت نزدیک می‌شود. این دیدگاه، نقدی است بر فرهنگ مصرف‌گرایی که انسان را به انباشت بی‌هدف سوق می‌دهد.
بخش پنجم: انسان کامل و خیر‌یابی
دو صفت انسان کامل
انسان کامل، دو صفت ممتاز دارد: نخست، پیگیری خیر به جای کثرت؛ دوم، باور به اینکه خیر تنها از جانب خداست. این دو صفت، انسان را از غفلت و نفسانیت نجات داده و به سعادت رهنمون می‌کنند. به‌سان مسافری که تنها به مقصد می‌اندیشد، انسان کامل نیز تنها به خیر می‌نگرد.
|
درنگ: انسان کامل، با پیگیری خیر و توکل به خدا، به سعادت ابدی دست می‌یابد.
|
توکل و خیر‌یابی
توکل، کلید خیر‌یابی است. انسان، با سپردن خیر به خدا و حرکت با حکمت، از شر مخلوقات در امان می‌ماند. این توکل، به‌سان سپری است که انسان را در برابر نفسانیت و زیاده‌خواهی حفظ می‌کند.
جمع‌بندی
این اثر، تأملی عمیق در مفهوم خیر و شر، در پرتو تعالیم قرآن کریم و اسماء الحسنی، ارائه نمود. خیر، به‌عنوان سودمندی ذاتی، از کثرت و ظواهر مادی متمایز است و در کیفیت و تأثیر مثبت نهفته است. انسان، به دلیل غفلت، به جای خیر، به کثرت‌طلبی گرایش دارد، اما عقل و ایمان، او را به خیر‌یابی هدایت می‌کنند. آیات قرآن کریم، از جمله ﴿بِيَدِكَ الْخَيْرُ﴾ و ﴿وَلَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ﴾، خیر را منحصر به اراده الهی و وابسته به تقوا می‌دانند. کتمان خیرات، مهندسی زندگی با حکمت، و حذف صفر (نماد کثرت‌طلبی) از زندگی، انسان را به خیر ذاتی نزدیک می‌کند. انسان کامل، با پیگیری خیر و توکل به خدا، از شر مخلوقات به پروردگار پناه می‌برد و به سعادت ابدی دست می‌یابد. این نوشتار، برای پژوهشگران الهیات و عرفان، منبعی جامع و راهنما ارائه می‌دهد.