متن درس
اسماء و صفات الهی: تبیین خیرات و شرور در نظام هستی‌شناختی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷۰۳)
دیباچه
این اثر، بازنویسی و تدوینی علمی و آکادمیک از درسگفتار ارزشمند آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۷۰۳ است که به بررسی عمیق خیرات و شرور در چارچوب اسماء الحسنی و نظام هستی‌شناختی حق و خلق می‌پردازد. خیر و شر، به‌سان دو جریان پویا و به‌هم‌پیوسته، در ساحت‌های نزولی و صعودی وجودی تحلیل شده و با رویکردی الهیاتی و عرفانی، در یک نظام واحد الهی تبیین می‌گردند.
بخش نخست: مبانی نظری خیرات و شرور
زمینه‌های علمی و فلسفی خیر و شر
خیرات و شرور، به‌عنوان دو مفهوم بنیادین در هستی‌شناسی و الهیات، زیرساخت تمامی جنبه‌های وجودی، از خلق تا حق و از دنیا تا آخرت را تشکیل می‌دهند. این مفاهیم، نه‌تنها در چارچوب نظری، بلکه در ساحت عملی و عرفانی نیز جایگاه ویژه‌ای دارند. خیر و شر، در نظام الهی، به‌سان دو نیروی مکمل، از دوگانه‌انگاری مرسوم فراتر رفته و در وحدتی وجودی متجلی می‌شوند. به‌تعبیر عرفانی، خیر و شر، چون دو روی یک سکه، در جریان پویای خلقت، همگام و همسو حرکت می‌کنند.
نکته کلیدی: خیر و شر، در نظام واحد الهی، نه به‌صورت متضاد، بلکه به‌عنوان دو نیروی مکمل عمل می‌کنند و از دوگانه‌انگاری خارج می‌شوند.
نظام‌مندسازی مفاهیم خیر و شر
فقدان نظام‌مندی در بررسی خیرات و شرور در تاریخ علوم اسلامی، ریشه در تجردی بودن این مباحث و دشواری‌های ذهنی و مفهومی آن‌ها داشته است. درسگفتار حاضر، با رویکردی نوین، مفاهیم پراکنده را به‌سان نخی درخشان به یکدیگر پیوند داده و ساختاری منسجم ارائه می‌کند. این «نخ‌کشیدن» استعاره‌ای است از ایجاد ارتباط منطقی و نظام‌مند میان مفاهیم، که به خواننده امکان می‌دهد تا در پیچیدگی‌های الهیاتی و عرفانی، راهی روشن بیابد.
بخش دوم: سیرهای وجودی خیرات و شرور
خیرات و شرور در ساحت‌های نزولی، صعودی و مشاعی
خیرات و شرور، در دو ساحت اصلی نزولی (از حق به خلق) و صعودی (از خلق به حق) و به‌صورت مشاعی جریان دارند. خیرات نزولی، شامل اراده بی‌کران الهی و ترتیب نظام‌مند عوالم است که به‌سان آبشاری از نور، از ذات حق به سوی خلق سرازیر می‌شود. خیرات صعودی نیز، با همراهی حق، ظهور مظاهر الهی و حرکت اختیاری انسان به‌سوی کمال متجلی می‌گردد. این جریان مشاعی، خیر و شر را در یک نظام واحد و غیرتفکیکی قرار می‌دهد، به‌گونه‌ای که هیچ‌یک به‌تنهایی معنا نمی‌یابد.
نکته کلیدی: خیرات و شرور، در ساحت‌های نزولی و صعودی، به‌صورت مشاعی و غیرتفکیکی جریان دارند و با مفهوم وحدت وجود همخوانی دارند.
پنج سیر وجودی خیرات و شرور
خیرات و شرور، در پنج سیر وجودی متجلی می‌شوند که هرکدام نقش ویژه‌ای در نظام خلقت ایفا می‌کنند:
- سیر نزولی حقی: جریان خیر از ذات الهی به سوی عوالم وجودی.
- سیر نزولی خلقی: تحقق مخلوقات در ظرف ناسوت و ظهور آن‌ها در هستی.
- سیر صعودی حقی: همراهی حق با مخلوقات در مسیر بازگشت به‌سوی کمال.
- سیر صعودی مظهری: ظهور اسباب و علل پیشین که مسیر صعود را هموار می‌سازد.
- سیر صعودی نفسی: حرکت اختیاری انسان در مسیر کمال و لقای الهی.
این پنج سیر، به‌سان رشته‌هایی از نور، درهم‌تنیده شده و ساختاری جامع برای فهم خیرات و شرور ارائه می‌دهند.
پیچیدگی سیر نزول و صعود انسانی
انسان، به‌سان مسافری در کاروان عظیم خلقت، در نظامی پویا و به‌هم‌پیوسته حرکت می‌کند. این حرکت، نه‌تنها در ساحت مادی، بلکه در ساحت‌های معنوی و الهی نیز جریان دارد. هدف خلقت، فراتر از نیازهای ناسوتی، وصول به لقای الهی است که چون ستاره‌ای درخشان، در افق وجود می‌درخشد. برخلاف دیدگاه‌های محدود که هدف خلقت را در تأمین معاش یا غفلت‌زدایی خلاصه می‌کنند، مقصد نهایی انسان، لقای پروردگار و سیر بی‌انتها در مسیر کمال است.
نکته کلیدی: هدف خلقت، نه تأمین نان و غفلت‌زدایی، بلکه لقای الهی و وصول به پروردگار است که در سیر بی‌انتهای کمال متجلی می‌شود.
بخش سوم: خیرات در دو ساحت ظهور و کمال
خیر ظهور و تحقق ناسوتی
خیر ظهور، به تحقق وجودی مخلوقات در ساحت ناسوت اشاره دارد. این خیر، چون بارانی رحمانی، بر تمامی موجودات، از انسان تا سنگ و گیاه، فرو می‌ریزد. هر مخلوقی که در ظرف ناسوت ظهور می‌یابد، به‌نوعی از این خیر بهره‌مند است. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿يُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ﴾ (جمعه: ۱)
آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، خدا را تسبیح می‌گویند.
این آیه، به‌سان آینه‌ای شفاف، وحدت وجودی مخلوقات و تسبیح همگانی آن‌ها را در برابر حق بازمی‌تاباند.
خیر کمال و سیر اختیاری انسان
خیر کمال، به سیر صعودی اختیاری انسان یا جبری سایر موجودات مربوط است. انسان، با اراده‌ای که چون گوهری در وجودش نهاده شده، مسیر کمال را خود تعیین می‌کند. این سیر، در دو شاخه صالحین و طالحین متجلی می‌شود: صالحین به‌سوی لقای الهی صعود می‌کنند و طالحین به اسفل‌السافلین سقوط می‌نمایند. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾ (انسان: ۳)
ما راه را به او نشان دادیم، یا سپاسگزار است یا ناسپاس.
نکته کلیدی: خیر کمال، در سیر اختیاری انسان متجلی می‌شود، جایی که صالحین به‌سوی لقای الهی صعود کرده و طالحین به اسفل‌السافلین سقوط می‌کنند.
کمال اول و اولویت وجودی
کمال اول، به تحقق وجودی مخلوقات در ظرف ناسوت اشاره دارد. هر مخلوقی که زودتر به ظهور رسیده، به‌نوعی به کمال نزدیک‌تر است. این تقدم وجودی، نه از روی تفاضل ارزشی، بلکه از منظر ترتیب ظهور در نظام خلقت است. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ * أُولَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ﴾ (واقعه: ۱۰-۱۱)
و پیشگامان، پیشگامان‌اند، ایشان‌اند مقربان.
کمال ثانی و نقش اختیار
کمال ثانی، به سیر صعودی اختیاری انسان یا جبری سایر موجودات بازمی‌گردد. انسان، با اراده‌ای که چون مشعلی در تاریکی راهش را روشن می‌کند، می‌تواند مسیر صعود یا سقوط را برگزیند. این اختیار، انسان را از سایر مخلوقات متمایز ساخته و او را مسئول سرنوشت خویش می‌سازد.
بخش چهارم: خیرات و شرور در بسترهای وجودی
چهار بستر وجودی خیرات و شرور
خیرات و شرور، در چهار بستر وجودی جریان دارند که هرکدام ویژگی‌ها و مراتب خاص خود را دارند:
- محبوبین: اینان، چون ستارگان درخشان آسمان خلقت، از هرگونه رجس و پلیدی پاک شده‌اند. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ (احزاب: ۳۳)
خدا می‌خواهد پلیدی را از شما اهل بیت بزداید و شما را پاک و پاکیزه کند. - محبین: اینان، با عشق و ارادت به حق، در مسیر کمال گام برمی‌دارند.
- عادی: مخلوقاتی که در ساحت ناسوت، با خیرات فراوان اما نقص‌هایی همراه‌اند.
- ضعفا: اینان، در مراتب نازله، با تفریف شرور مواجه می‌شوند.
نکته کلیدی: خیرات و شرور، در چهار بستر محبوبین، محبین، عادی و ضعفا جریان دارند، که هرکدام مراتب خاص خود را در نظام خلقت دارا هستند.
تفریف شرور و خیر محض
عالم ناسوت، غرق در خیرات است، اما خیر محض نیست و با تفریف شرور همراه است. این تفریف، به‌سان سایه‌ای در کنار نور، برای تمایز اشیا و عوالم ضروری است. اگر ناسوت سراسر خیر محض بود، به ملكوت بدل می‌شد و هویت ناسوتی خود را از دست می‌داد.
رؤیت ملکوت و وصول به خیرات
انسان، با رؤیت ملکوت، می‌تواند به خیرات و برکات الهی وصول یابد. این رؤیت، چون دریچه‌ای به سوی عالم غیب، انسان را از محدودیت‌های ناسوت فراتر می‌برد. قرآن کریم در این‌باره می‌فرماید:
﴿وَكَذَلِكَ نُرِي إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ (انعام: ۷۵)
و این‌گونه ملکوت آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم.
بخش پنجم: ایمان و لقای الهی
ایمان حقیقی و لمس دستان پروردگار
ایمان حقیقی، نه‌تنها در باورهای صوری، بلکه در لمس دستان پروردگار و درک حضور الهی متجلی می‌شود. این ایمان، چون نسیمی الهی، روح انسان را نوازش کرده و او را در مسیر لقای حق قرار می‌دهد. ایمان صوری، هرچند ارزشمند، ناکافی است و نمی‌تواند انسان را به مراتب عالی کمال برساند.
نکته کلیدی: ایمان حقیقی، در لمس دستان پروردگار و درک حضور الهی نهفته است، نه در باورهای صوری و ظاهری.
لقای الهی و مراتب آن
لقای الهی، هدف نهایی سیر صعودی انسان است که در مراتب گوناگون، از لقای فعلی تا لقای ذاتی، محقق می‌شود. این لقا، فراتر از نعمت‌های بهشتی، چون گوهری بی‌همتا در ساحت وجود می‌درخشد. بهشت، هرچند فینال کمال در برابر جهنم است، اما در برابر لقای الهی، چون قهوه‌خانه‌ای در برابر قصر پادشاهی است.
بخش ششم: نفی عدم مطلق و شکر نعمت ظهور
نفی مفهوم عدم مطلق
مفهوم عدم مطلق، به دلیل حضور تمامی مخلوقات در علم الهی، نفی می‌شود. هرآنچه در هستی است، در ظرف وجود الهی قرار دارد و هیچ‌چیز از دایره علم و مشیت حق خارج نیست. این دیدگاه، به‌سان کلیدی طلایی، بسیاری از پیچیدگی‌های کلامی و عرفانی را می‌گشاید.
شکر نعمت ظهور
شکر نعمت، نه‌تنها به نعمت‌های مادی، بلکه به نعمت ظهور و تحقق وجودی در ظرف ناسوت مربوط است. انسان باید به‌خاطر حضور در این ساحت، شاکر باشد، چرا که ظهور، خود گوهری است که بسیاری از آن محروم‌اند.
نکته کلیدی: شکر نعمت، به نعمت ظهور و تحقق وجودی در ظرف ناسوت بازمی‌گردد، که انسان را به شکرگزاری عمیق وامی‌دارد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
این اثر، با تدوین و بازنویسی درسگفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، خیرات و شرور را در چارچوب اسماء الحسنی و نظام هستی‌شناختی حق و خلق تبیین نمود. خیرات، در دو ساحت ظهور و کمال، و شرور، به‌سان تفریفی در کنار خیر، در پنج سیر وجودی و چهار بستر متجلی می‌شوند. انسان، با ایمان حقیقی و رؤیت ملکوت، می‌تواند به لقای الهی و خیرات بی‌کران واصل شود.
با نظارت صادق خادمی