متن درس
اسما و صفات الهی: تحلیل رابطه خیر و شر، دنیا و آخرت
برگرفته از درسگفتارهای آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره (جلسه ۷۲۱)
دیباچه
کتاب حاضر، تدوینی علمی از درسگفتارهای آیتالله محمدرضا نکونام قدسسره است که به تحلیل رابطه خیر و شر، دنیا و آخرت در پرتو قرآن کریم با رویکردی آماری، هندسی و فلسفی میپردازد.
بخش اول: ضرورت رویکرد علمی به قرآن کریم
الف. محدودیتهای روشهای سنتی
قرآن کریم، کتابی است با ساختاری پیچیده و چندلایه که تحلیل آن نیازمند ابزارهای علمی و محاسباتی دقیق است. نهادهای سنتی، مانند حوزههای علمیه، به دلیل تمرکز بر علوم مفهومی و فقدان زیرساختهای صنعتی و محاسباتی، از تحلیل روابط آماری و هندسی میان مفاهیم قرآنی مانند خیر، شر، دنیا و آخرت بازماندهاند. این محدودیت، ضرورت بازنگری در روشهای آموزشی حوزهها را آشکار میسازد.
درنگ: قرآن کریم، کتابی با ساختار آماری و هندسی پیچیده است که فهم عمیق آن، نیازمند آزمایشگاههای علمی و ابزارهای محاسباتی مدرن است.
ب. پیچیدگی آماری قرآن کریم
آمارهای قرآنی، بهویژه در موضوعات خیر، شر، دنیا و آخرت، از پیچیدگی و مدرنیتهای برخوردارند که بدون بهرهگیری از ابزارهای محاسباتی، قابل تحلیل نیستند. روشهای سنتی، مانند گفتوگوهای قهوهخانهای یا تحلیلهای مفهومی، قادر به کشف روابط ریاضی و مهندسی میان این مفاهیم نیستند. این پیچیدگی، مانند نقشهای دقیق از عالم هستی است که تنها با ابزارهای علمی میتوان آن را رمزگشایی کرد.
ج. نقد علوم مفهومی حوزه
علوم حوزوی، به دلیل تمرکز بر مفاهیم انتزاعی و فقدان تبدیل این مفاهیم به محاسبات علمی، نتوانستهاند به پیشرفت عملی منجر شوند. این علوم، در حد الفاظ باقی ماندهاند و کارکردی عملی در استخراج فرمولهای قرآنی برای خیر و شر نداشتهاند. همانگونه که ستارگان آسمان با محاسبات دقیق نجومی شمارش میشوند، وضعیت آخرت نیز با تحلیل آماری اعمال قابل پیشبینی است.
تمثیل: علوم حوزوی، مانند باغی است که درختانش پر از میوههای مفهومیاند، اما بدون ابزار برداشت علمی، این میوهها بر شاخهها میپوسند و به دست مصرفکننده نمیرسند.
بخش دوم: تحلیل آماری و هندسی خیر و شر
الف. آمار قرآنی خیر و شر
در قرآن کریم، واژه «دنیا» ۱۱۵ بار، «خیرات» ۲۱۴ بار، «شرور» ۳۱ بار، «جهنم» ۷۷ بار و «عذاب» ۳۳۲ بار ذکر شده است. این آمار، پایهای برای تحلیل روابط ریاضی و هندسی میان خیر، شر، دنیا و آخرت فراهم میکند. خیرات، با ۲۱۴ مورد، تقریباً دو برابر دنیا (۱۱۵) و هفت برابر شرور (۳۱) است، که نشاندهنده اشراف خیرات بر هر دو مفهوم است.
درنگ: خیرات (۲۱۴ مورد) بر دنیا (۱۱۵ مورد) و شرور (۳۱ مورد) اشراف دارد، بهگونهای که نسبت خیرات و دنیا به شرور (۳۲۹ به ۳۱) حدود ۱۱ برابر است، مانند نمکی که در غذا، نقش حاشیهای اما ضروری دارد.
ب. دنیا به عنوان ظرف خیرات
دنیا، با ۱۱۵ مورد، ظرف اقتضایی خیرات (۲۱۴ مورد) است. نسبت خیرات به دنیا (حدود ۱.۸۶ برابر) نشان میدهد که دنیا بهطور ذاتی برای خیر طراحی شده است. بدبینی به دنیا، که در برخی جریانهای تاریخی دیده میشود، ناشی از ناآگاهی از این آمار قرآنی است. دنیا، مانند زمینی حاصلخیز است که بذر خیرات در آن کاشته میشود و میوههای آن در آخرت برداشت میگردد.
تمثیل: دنیا، مانند بستری است که خیرات چون نهالی در آن ریشه میدواند و با مراقبت، به درختی تنومند بدل میشود.
ج. شرور و رابطه آن با دنیا و آخرت
شرور، با ۳۱ مورد، مشترک بین دنیا و آخرت است، اما جهنم (۷۷ مورد) مختص آخرت بوده و بیش از دو برابر شرور (حدود ۲.۴۸ برابر) است. این تفاوت، نشاندهنده شدت کیفی و کمی جهنم نسبت به شرور است. شرور، مانند سایهای است که در دنیا و آخرت حضور دارد، اما جهنم، چون آتشی است که تنها در آخرت زبانه میکشد.
﴿عَسَىٰ أَن تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَن تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ﴾ (بقره: ۲۱۶، : «چه بسا چیزی را خوش نداشته باشید و آن برای شما خیر باشد، و چه بسا چیزی را دوست داشته باشید و آن برای شما شر باشد»).
د. عذاب: مفهومی عام و فراگیر
عذاب، با ۳۳۲ مورد، مفهومی عام است که در دنیا و آخرت حضور دارد. این مفهوم، از نظر کمی بسیار بیشتر از جهنم (۷۷ مورد) است، اما جهنم از نظر کیفی شدت بیشتری دارد. عذاب، مانند جریانی است که در همه ابعاد زندگی جاری است، اما جهنم، مقصدی نهایی است که شدت آن، نتیجه عدم بهرهگیری از خیرات است.
درنگ: عذاب (۳۳۲ مورد) مفهومی عام و فراگیر است که در دنیا و آخرت حضور دارد، اما جهنم (۷۷ مورد) به دلیل علّیت اخروی، شدت کیفی بیشتری دارد.
بخش سوم: نقد نگاه سنتی و ضرورت تحول
الف. کاستی علوم حوزوی
علوم حوزوی، در هزار سال گذشته، به دلیل فقدان سواد علمی و محاسباتی، نتوانستهاند از قرآن کریم بهرهبرداری کنند. این علوم، مانند چراغی کمنور در تاریکی، تنها سایههایی از مفاهیم را نشان دادهاند، اما از روشن کردن روابط پیچیده قرآنی ناتوان بودهاند.
ب. قداست علما و محدودیت علمی
علمای گذشته، مانند شیخ انصاری و سید مرتضی، با وجود قداست و تقوا، فاقد ابزارهای علمی مدرن بودند. این محدودیت، مانع از تحلیل آماری و هندسی قرآن کریم شد، اما قداست معنوی آنها را نفی نمیکند. آنها، مانند ستارگان در آسمان معرفت، درخشیدند، اما بدون تلسکوپ علم مدرن، نتوانستند عمق آسمان قرآنی را کاوش کنند.
ج. نقد نگاه غیبی به انبیا
اعتقاد به غیب انبیا به عنوان ابزار هدایت، ظلم به مردم است، زیرا انسانها به ابزارهای علمی و قابل دسترس نیاز دارند. قرآن کریم تأکید میکند که انبیا بشر بودند: ﴿أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ﴾ (کهف: ۱۱۰، : «من بشری همانند شما هستم»). معجزات انبیا، مانند کشتی نوح یا عصای موسی، مبتنی بر علم و تکنیک زمان خود بودند و غیب، در رابطه شخصی آنها با خدا معنا داشت.
درنگ: معجزات انبیا، عمدتاً علمی و صنعتی بودند و غیب، در رابطه شخصی آنها با خدا معنا داشت، نه در هدایت عمومی مردم.
د. نقد شأن نزولهای غیرمستند
شأن نزولهای رایج، بهویژه در میان اهل سنت، اغلب فاقد اعتبار و ساختهشده برای توجیه اهداف خاص هستند. شیعه، به دلیل تأکید بر عصمت، به شأن نزولهای غیرمستند اعتقاد ندارد. این شأن نزولها، مانند داستانهایی بدون سند، تنها ابزار سیاسی یا کلامی بودهاند.
ه. طهارت باطنی برای فهم قرآن
آیه ﴿لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ﴾ (واقعه: ۷۹، : «جز پاکشدگان به آن دست نزنند») به طهارت باطنی و علم اشاره دارد، نه وضوی ظاهری. فهم قرآن کریم، نیازمند کمال، علم و طهارت باطنی است. نگاه صوری به این آیه، مانند محدود کردن آن به وضو، مانع از درک عمیق قرآن میشود.
بخش چهارم: تحلیل رابطه خیرات، شرور و آخرت
الف. غلبه خیرات بر شرور
خیرات (۲۱۴ مورد) و دنیا (۱۱۵ مورد) در مجموع ۳۲۹ مورد هستند که نسبت به شرور (۳۱ مورد) حدود ۱۱ برابر است. این نسبت، مانند نمک در غذا، نشان میدهد که شرور در برابر خیرات و دنیا نقش حاشیهای دارند. غلبه خیرات، امکان پیروزی بر شرور را با مدیریت صحیح فراهم میکند.
تمثیل: شرور، مانند قطرهای جوهر در دریای خیرات است که با مدیریت صحیح، رنگ آن در گستره خیرات محو میشود.
ب. پیشبینی آخرت با محاسبات آماری
انسان میتواند با محاسبات آماری و هندسی، وضعیت آخرت خود را از اعمال یک ماه یا یک سال پیشبینی کند، مشابه محاسبات نجومی. این رویکرد، جایگزین نگاه غیبی و غیرعلمی به آخرت است. همانگونه که اخترشناسان با ابزار دقیق، مسیر ستارگان را پیشبینی میکنند، انسان نیز میتواند با تحلیل اعمال خود، مقصد اخروی خویش را ترسیم کند.
درنگ: با محاسبات آماری و هندسی، انسان میتواند وضعیت آخرت خود را پیشبینی کند، همانگونه که ستارگان با محاسبات نجومی شمرده میشوند.
ج. پیچیدگی عذاب در دنیا و آخرت
عذاب (۳۳۲ مورد)، به دلیل اقتضایی بودن، در همه جنبههای زندگی حضور دارد. حتی خیرات نیز با مکروهات همراهاند، زیرا خداوند عافیت کامل را در دنیا نیافریده است. این پیچیدگی، مانند تار و پودی است که زندگی انسان را در هم میتند و او را به سوی کمال یا سقوط هدایت میکند.
د. نقد نگاه به ائمه
اعتقاد به اینکه ائمه برای مردم گریه میکردند یا نیازی به عبادت نداشتند، نادرست است. ائمه، به عنوان بشر (﴿فَضَّلْنَا بَعْضَهُمْ عَلَىٰ بَعْضٍ﴾، بقره: ۲۵۳، : «برخی را بر برخی برتری دادیم»)، دارای مراتب بودند و برای کاستیهای خود عبادت و گریه میکردند. این دیدگاه، آنها را از نگاه غیرواقعی متمایز میکند.
جمعبندی
این اثر، با تحلیل آماری و هندسی مفاهیم خیر، شر، دنیا و آخرت در پرتو قرآن کریم، نشان داد که این کتاب الهی، ساختاری پیچیده و مدرن دارد که فهم آن نیازمند ابزارهای علمی و محاسباتی است. خیرات (۲۱۴ مورد) بر دنیا (۱۱۵ مورد) و شرور (۳۱ مورد) اشراف دارد و نسبت ۳۲۹ به ۳۱، غلبه خیرات را نشان میدهد. جهنم (۷۷ مورد)، به دلیل علّیت اخروی، شدت کیفی بیشتری نسبت به شرور دارد، اما عذاب (۳۳۲ مورد) به دلیل عمومیت، فراگیرتر است. نهادهای سنتی، به دلیل فقدان ابزارهای محاسباتی، نتوانستهاند این روابط را تحلیل کنند. معجزات انبیا، عمدتاً علمی و صنعتی بودند و فهم قرآن کریم، نیازمند طهارت باطنی و علم است. انسان میتواند با محاسبات آماری، وضعیت آخرت خود را پیشبینی کند، مشروط بر اینکه از نگاه مفهومی فاصله گرفته و به تحلیل علمی قرآن روی آورد.
با نظارت صادق خادمی