متن درس

خیر و شر در آیینه اسماء و صفات الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷۳۲)

دیباچه

این نوشتار، با تأمل در معارف الهی و اسماء و صفات خداوند متعال، به تبیین مفهوم خیر و شر در چارچوب تعالیم قرآنی و حکمت اسلامی می‌پردازد. محتوای این اثر، برگرفته از درس‌گفتار شماره ۷۳۲ آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است که با نگاهی عمیق، فلسفی و انتقادی، به انحطاط تاریخی اسلام پس از دوران معصومین علیهم‌السلام، ضرورت احیای رویکرد علمی به قرآن کریم، و برتری خیر نسيه (آخرتی) بر خیر نقد (دنیوی) تأکید دارد.

بخش یکم: انحطاط تاریخی اسلام و فقدان هدایت معصومین

ریشه‌های انحطاط

پس از دوران معصومین علیهم‌السلام، اسلام از مسیر اصلی خود منحرف شد و به دست افرادی ناصالح و فاقد دانش کافی افتاد. این انحراف، مانع از شکوفایی ظرفیت‌های علمی، فرهنگی و حکمی قرآن کریم گردید. به‌جای آنکه تعالیم قرآنی با هدایت ائمه علیهم‌السلام به نظام‌های علمی و صنعتی منجر شود، عام‌زدگی و فقدان بصیرت، اسلام را به حاشیه راند. این انحطاط، نه از ذات دین، بلکه از سوءمدیریت و فقدان عالمان شایسته نشأت گرفت.

جهان امروز، پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و ائمه علیهم‌السلام را به‌عنوان انسان‌هایی شایسته و دانشمند می‌شناسد، اما این شناخت، در حد باورهای کلی باقی مانده و به ایجاد جامعه‌ای مبتنی بر علم و حکمت منجر نشده است. این ناکامی، ریشه در آن دارد که اسلام به دست افرادی بی‌سواد و عقب‌مانده افتاد که نتوانستند ظرفیت‌های عظیم قرآنی را به فعلیت برسانند.

تمثیل کیس و صندلی: سوءاستفاده از ظرفیت‌های اسلام

اسلام، همچون کیس کامپیوتری است که ظرفیت‌های عظیم علمی و حکمی در آن نهفته است، اما به‌جای بهره‌برداری علمی، به ابزاری ابتدایی و ناصالح، مانند صندلی، تنزل یافته است. این تمثیل، به زیبایی نشان می‌دهد که چگونه از دین الهی، به‌جای استفاده در راستای رشد و تعالی، برای اهداف دنیوی و مقطعی بهره‌برداری شده است. کیس کامپیوتر، با پیچیدگی‌های خود، نیازمند دانش و تخصص است، اما اگر به‌عنوان صندلی به کار گرفته شود، نه‌تنها ظرفیتش هدر می‌رود، بلکه به ابزاری ناکارآمد و بی‌ارزش تبدیل می‌شود.

بخش دوم: قرآن کریم و ضرورت رویکرد علمی

قرآن کریم: کتاب علم و حکمت

قرآن کریم، نه‌تنها کتاب هدایت معنوی، بلکه منبعی عظیم برای علم، حکمت و صنعت است. بااین‌حال، به دلیل فقدان رویکرد علمی و تخصصی، از این ظرفیت عظیم بهره‌برداری نشده است. قرائت صرف قرآن کریم، بدون تحلیل و استخراج معارف آن، ظلم به این کتاب آسمانی است. تحریف‌های لفظی و معنوی، مانند قرائت‌های متعدد یا تأویل‌های غیرعلمی، به جای آنکه قرآن را به منبعی برای رشد تبدیل کند، آن را به حاشیه رانده است.

به‌عنوان مثال، ادعای قرائت قرآن کریم با «چهارده روایت» یا تأویل‌های عرفانی غیرمستند، به جای فهم دقیق و علمی، به تحریف معانی آن منجر شده است. این رویکردها، از ارزش قرآن کریم کاسته و مانع از بهره‌مندی امت از حکمت و دانش آن شده‌اند.

نقد حوزه‌های علمیه: محدودیت در آموزش‌های سنتی

حوزه‌های علمیه، در طول هزار سال گذشته، به جای تربیت عالمان دانشمند و اثرگذار، به آموزش‌های سنتی و غیرکاربردی محدود شده‌اند. علوم اسلامی مانند فقه، اصول، صرف و نحو، هرچند ارزشمند، از قرآن کریم استخراج نشده‌اند و به علوم پایه‌ای برای پیشرفت جامعه تبدیل نشده‌اند. این محدودیت، مانع از آن شده که اسلام به‌عنوان نظامی علمی و عملی، پاسخگوی نیازهای روز جامعه باشد.

در مقایسه، علوم تجربی غربی (ریاضیات، فیزیک، شیمی) به دلیل رویکرد علمی و صنعتی، جهان را تسخیر کرده‌اند، هرچند فاقد معنویت‌اند. اسلام، با ظرفیت عظیم خود، می‌توانست با تلفیق علم و معنویت، به پیشرفت‌های مادی و معنوی منجر شود، اما عام‌زدگی و فقدان تخصص، این فرصت را از امت اسلامی سلب کرد.

بخش سوم: خیر و شر در آیینه آیات قرآنی

برتری خیر نسيه بر خیر نقد

یکی از مفاهیم محوری درس‌گفتار، برتری خیر نسيه (آخرتی) بر خیر نقد (دنیوی) است. برخلاف عقل عرفی که نقد را بر نسيه ترجیح می‌دهد، قرآن کریم خیر آخرتی را به دلیل ماندگاری و ضمانت الهی، برتر می‌داند. خیر دنیوی، هرچند در دسترس است، موقت و ناپایدار بوده و به صاحبش نمی‌رسد، اما خیر آخرتی، با ضمانت خداوند، به‌صورت کامل و بدون نقص به انسان بازمی‌گردد.

آیه: قُلْ أَؤُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذَٰلِكُمْ ۚ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَأَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ ۗ وَاللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبَادِ (آل‌عمران: ۱۵)

: بگو: آیا شما را به بهتر از این آگاه کنم؟ برای کسانی که تقوا پیشه کرده‌اند، نزد پروردگارشان باغ‌هایی است که از زیر آنها جوی‌ها روان است، جاودانه در آن‌اند، و همسرانی پاکیزه و خشنودی‌ای از جانب خدا. و خدا به بندگان بیناست.

این آیه، خیر ماندگار آخرتی را بر خیر موقت دنیوی ترجیح می‌دهد. باغ‌های بهشتی، همسران پاکیزه و رضوان الهی، نماد خیر عندالله است که با تقوا و صبر به دست می‌آید.

خیر عندالله: ضمانت الهی

خیر واقعی، آن است که نزد خداوند متعال باشد و در قیامت به انسان بازگردد. ثروت‌ها، مال و مکنت دنیوی، هرچند در ظاهر نقد به نظر می‌رسند، نفله می‌شوند و به صاحبشان نمی‌رسند. در مقابل، خیر عندالله، با ضمانت الهی، بدون کم‌وکاست به انسان بازمی‌گردد.

آیه: مَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ لِلْأَبْرَارِ (آل‌عمران: ۱۹۸)

: آنچه نزد خداست، برای نیکان بهتر است.

ابرار، نیکان حقیقی‌اند که برای خیر نفس می‌کشند و خیر عندالله را طلب می‌کنند. بهشت آنها، فراتر از پاداش‌های مادی، به قرب الهی متصل است.

صبر: خیر نسيه

صبر، به‌عنوان خیر نسيه، ارزشی والا نزد خداوند دارد. برخلاف واکنش‌های عجولانه که خیر نقد محسوب می‌شوند، صبر به دلیل سختی و اخلاص، خیر ماندگار تولید می‌کند.

آیه: وَإِنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ (نساء: ۲۵)

: و اگر صبر کنید، برای شما بهتر است.

صبر، گوهری است که در کوران سختی‌ها صیقل می‌یابد و انسان را به خیر عندالله رهنمون می‌سازد.

بخش چهارم: نقد عزاداری و شهادت

گریه بر بدبختی امت

گریه بر ائمه علیهم‌السلام نباید به دلیل شهادت آنها باشد، بلکه به دلیل بدبختی امت پس از فقدان هدایتشان است. ائمه با شهادت به کمال رسیدند، اما امت به دلیل نبود هدایت آنها به انحطاط افتاد. عزاداری باید به اصلاح جامعه و احیای راه معصومین منجر شود، نه صرف اشک‌ریختن.

این دیدگاه، مانند آیینه‌ای است که چهره واقعی امت را نشان می‌دهد: امتی که به جای بهره‌مندی از حکمت ائمه، در دام عام‌زدگی و انحطاط گرفتار شده است.

شهادت حقیقی و نقد سفاهت

شهادت، خیر والایی است، اما تنها زمانی ارزشمند است که با هدایت معصوم یا عالم ربانی همراه باشد. شهادت‌های ناشی از سفاهت یا فریب، نه‌تنها خیر نیست، بلکه به لکه ننگ منجر می‌شود. عالمان باید با بصیرت، راه شهادت حقیقی را نشان دهند.

این نقد، مانند چراغی است که مسیر جهاد و شهادت را روشن می‌کند و از انحراف در دام سفاهت هشدار می‌دهد.

بخش پنجم: محاسبه خیر عندالله

محاسبه نفس و خیر عندالله

انسان باید هر شب اعمال خود را محاسبه کند و ببیند چه کارهای عنداللهی انجام داده است. خیر عندالله، اعمالی است که برای رضای خدا انجام می‌شود، مانند رفع گره از کار دیگران، سیر کردن گرسنه، یا اصلاح امور. این اعمال، خیر نقد واقعی‌اند که در قیامت به انسان بازمی‌گردند.

این محاسبه، مانند ترازویی است که ارزش اعمال را در برابر رضای الهی می‌سنجد و انسان را از غرور و خودبینی بازمی‌دارد.

نقد ثروت‌اندوزی

ثروت دنیوی، خیر نقد نیست، زیرا نفله می‌شود و به صاحبش نمی‌رسد. خیر واقعی، در عفاف و کفاف است که هم در دنیا و هم در آخرت ارزشمند است. ثروت‌اندوزی، مانند سرابی است که تشنه را به سوی خود می‌کشاند، اما در نهایت او را تشنه‌تر می‌کند.

بخش ششم: احترام به مقدسات

ادب در برابر قرآن و ائمه

اسامی الهی، قرآن کریم و ائمه علیهم‌السلام باید با احترام و با پسوندهای متبرک (مانند کریم، مجید، علیه‌السلام) ذکر شوند. ذکر بدون احترام، نشانه بی‌تربیتی و فقدان معرفت است. این ادب، مانند گلی است که در باغ ایمان می‌روید و عطر آن، قلب مؤمن را معطر می‌سازد.

به‌عنوان مثال، ذکر «حسین» بدون «علیه‌السلام»، مانند آن است که گوهری گران‌بها را بدون حرمت در میان خاک افکنیم. این ادب، نشانه ایمان و تربیت دینی است.

جمع‌بندی

این نوشتار، با تأمل در خیر و شر در چارچوب اسماء و صفات الهی، به تبیین عمیق مفاهیم قرآنی پرداخت. انحطاط تاریخی اسلام پس از معصومین، نتیجه عام‌زدگی و فقدان رویکرد علمی بود. قرآن کریم، گنجینه‌ای از علم و حکمت است که نیازمند تفسیر تخصصی و تلفیق با دانش روز است. خیر نسيه، به دلیل ضمانت الهی، بر خیر نقد دنیوی برتری دارد. صبر، شهادت حقیقی، محاسبه خیر عندالله و احترام به مقدسات، ارزش‌های والای دینی‌اند که انسان را به قرب الهی رهنمون می‌سازند. این اثر، دعوتی است به بازاندیشی در فرهنگ دینی و احیای اسلام با رویکرد علمی و عقلانی.