متن درس
اسما و صفات الهی: تبیین خیر و خيرات در پرتو اسماء الحسنی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۷۴۳)
دیباچه
مفهوم خیر و خيرات، چونان گوهری تابناک در منظومه معارف قرآنی و اسلامی، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. این دو مفهوم، که با اسماء الحسنی الهی پیوندی ناگسستنی دارند، نه‌تنها در تبیین هویت انسانی و جایگاه او در نظام هستی نقش‌آفرین‌اند، بلکه به‌عنوان معیاری برای سنجش مراتب وجودی انسان‌ها در پیشگاه الهی مطرح می‌شوند. در این کتاب، که برگرفته از درس‌گفتارهای عمیق و ژرف آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۷۴۳ است، تلاش شده است تا با رویکردی قرآنی، فلسفی و عرفانی، به تحلیل و تبیین این مفاهیم پرداخته شود.
بخش نخست: تمایز مفهومی خیر و خيرات در قرآن کریم
تعریف و تمایز اخيار و خيرات
قرآن کریم، به‌عنوان کتابی علمی و دقیق، دو مفهوم مرتبط اما متمایز را با عناوین «اخيار» (جمع خیر) و «خيرات» (جمع خیر) معرفی می‌کند. اخيار به انسان‌هایی اشاره دارد که ذاتاً و فی‌نفسه خیرند، در حالی که خيرات به اعمال نیک و کردارهای خیرخواهانه‌ای اطلاق می‌شود که انسان در طول حیات خود انجام می‌دهد. این تمایز، ریشه در تفاوت میان جوهر وجودی و رفتار اکتسابی دارد.
اخيار، که مفرد آن خیر است، انسان‌هایی‌اند که هویت وجودی‌شان با خیر الهی هم‌راستا و هم‌نوا شده است. این خیر، در وجود، باطن و عمل آن‌ها متجلی است و به‌منزله هویتی ذاتی، چونان نوری در نهادشان می‌درخشد. خيرات اما، به اعمالی اشاره دارد که انسان با تلاش و اراده خود انجام می‌دهد و می‌تواند او را به‌تدریج به مراتب خیر نزدیک‌تر سازد. این تمایز، با مفاهیم «فطرت» و «تکامل اکتسابی» در فلسفه و کلام اسلامی پیوندی عمیق دارد.
| درنگ: تمایز میان اخيار و خيرات، به تفاوت میان هویت ذاتی و رفتار اکتسابی انسان بازمی‌گردد. اخيار، انسان‌هایی‌اند که خیر در ذات آن‌ها ریشه دوانده، در حالی که خيرات، اعمالی‌اند که انسان را در مسیر تکامل به خیر نزدیک می‌کنند. |
اخيار: تجلی خیر ذاتی
اخيار، به انسان‌هایی اطلاق می‌شود که از آغاز خلقت، بر اساس حکمت و اراده الهی، برای خیر آفریده شده‌اند. این ویژگی، هویتی ذاتی است که در وجودشان نهادینه شده و از آن‌ها برگزیدگانی در پیشگاه الهی ساخته است. قرآن کریم در آیه ۳۵ سوره ص، این حقیقت را چنین بیان می‌فرماید:
وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ ٱلْمُصْطَفَيْنَ ٱلْأَخْيَارِ
ترجمه: «و به‌راستی آنان نزد ما از برگزیدگان و نیکان‌اند.»
این آیه، بر برگزیدگی و خیر ذاتی برخی انسان‌ها، مانند انبیا و اولیای الهی، تأکید دارد. اخيار، نه‌تنها در باطن و وجود خود خیرند، بلکه این خیر در اعمال و رفتارشان نیز متجلی می‌شود. این ویژگی، آن‌ها را از دیگران متمایز می‌سازد، چنان‌که عنوان «پیامبر» یا «امام» به جوهر وجودی فرد اشاره دارد، نه صرفاً صفتی اکتسابی.
برای فهم بهتر این مفهوم، می‌توان به تمثیلی از عالم طبیعت استناد کرد: اخيار، چونان درختی‌اند که در نهادشان بذر خیر کاشته شده و ثمره آن، در شاخ و برگ وجودشان نمایان است. این درخت، نیازی به کوشش برای خیر بودن ندارد، زیرا خیر، ذات و حقیقت اوست.
خيرات: اعمال خیر اکتسابی
خيرات، به اعمالی اشاره دارد که انسان با اراده و تلاش خود در مسیر خیر انجام می‌دهد. این اعمال، که جمع واژه خیر است، در فرآیند تکامل معنوی انسان نقشی بنیادین دارند. قرآن کریم، در آیه ۶۹ سوره آل‌عمران، انسان‌ها را به مسابقه در انجام خيرات دعوت می‌کند:
فَٱسْتَبِقُوا۟ ٱلْخَيْرَٰتِ
ترجمه: «پس در نیکی‌ها بر یکدیگر پیشی گیرید.»
این آیه، بر اهمیت تلاش و شتاب در انجام اعمال خیر تأکید دارد. خيرات، چونان پلی است که انسان را از مراتب پایین وجودی به سوی کمال الهی رهنمون می‌سازد. این اعمال، اگرچه اکتسابی‌اند، اما می‌توانند انسان را به مرتبه‌ای از خیر نزدیک کنند که با اخيار هم‌سنخ شود.
تفاوت اخيار و خيرات در مسیر تکامل
تفاوت میان اخيار و خيرات، در مسیر تکامل انسانی آشکارتر می‌شود. اخيار، به دلیل خیر ذاتی‌شان، ممکن است بدون انجام خيرات، در مرتبه‌ای والا قرار گیرند. برای مثال، کودکی که از بدو تولد به‌عنوان پیامبر یا امام برگزیده شده، ذاتاً خیر است، بی‌آنکه نیازی به امتحانات و اعمال خیر داشته باشد. اما خيرات، مسیری است که انسان‌های عادی از طریق آن به خیر نزدیک می‌شوند. نمونه بارز این مسیر، حضرت ابراهیم علیه‌السلام است که پس از گذراندن امتحانات الهی، به مقام امامت نائل آمد. قرآن کریم در آیه ۱۲۴ سوره بقره می‌فرماید:
وَإِذِ ٱبْتَلَىٰٓ إِبْرَٰهِيمَ رَبُّهُۥ بِكَلِمَٰتٍۢ فَأَتَمَّهُنَّ ۖ قَالَ إِنِّى جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا
ترجمه: «و هنگامی که پروردگارش ابراهیم را به اموری آزمود و او آن‌ها را به انجام رساند، فرمود: من تو را پیشوای مردم قرار می‌دهم.»
این آیه، دو مسیر متمایز در تکامل انسانی را نشان می‌دهد: یکی مبتنی بر برگزیدگی ذاتی و دیگری مبتنی بر تلاش و عمل. اخيار، چونان ستارگانی‌اند که از آغاز در آسمان الهی می‌درخشند، در حالی که خيرات، راهی است که انسان‌های عادی با گام‌های استوار در آن به سوی نور الهی گام برمی‌دارند.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست این نوشتار، به تبیین تمایز میان اخيار و خيرات در قرآن کریم پرداخت. اخيار، انسان‌هایی‌اند که خیر در ذات و هویت آن‌ها ریشه دارد، در حالی که خيرات، اعمالی‌اند که انسان را در مسیر تکامل به خیر نزدیک می‌کنند. این تمایز، نه‌تنها در فهم هویت انسانی، بلکه در شناخت مسیرهای گوناگون کمال نقش‌آفرین است. آیات قرآنی، با دقت و ظرافت، این دو مفهوم را از یکدیگر متمایز ساخته و انسان را به تأمل در ذات و عمل خود دعوت می‌کنند.
بخش دوم: موانع و زمینه‌های خیر و خيرات
نادر بودن اخيار و خيرات در میان انسان‌ها
یکی از ویژگی‌های برجسته خیر و خيرات در قرآن کریم، نادر بودن آن‌هاست. انسان‌های خیر یا دارای خيرات، به دلیل محدودیت‌های وجودی و صفات منفی‌ای چون بخل، تنگ‌نظری و کوچکی روح، به‌ندرت در میان جوامع بشری یافت می‌شوند. قرآن کریم، با ذکر واژه خیر ۲۱۴ بار، خیر ۲ بار و خيرات ۱۰ بار، بر این کمیابی تأکید دارد. این آمار، نشان‌دهنده دشواری و ارزش والای دستیابی به این مراتب است.
برای فهم بهتر این نادر بودن، می‌توان به تمثیلی از عالم طبیعت اشاره کرد: خیر و خيرات، چونان گوهرهایی‌اند که در اعماق زمین نهفته‌اند و تنها با تلاش و پالایش بسیار به دست می‌آیند. اکثر انسان‌ها، گرفتار بیماری‌های معنوی چون بخل و تنگ‌نظری‌اند، که چونان غباری بر آینه وجودشان، مانع از درخشش نور خیر می‌شود.
| درنگ: نادر بودن اخيار و خيرات در قرآن کریم، نشان‌دهنده دشواری رسیدن به این مراتب و ارزش والای آن‌هاست. اکثر انسان‌ها، به دلیل بخل و تنگ‌نظری، از این مقامات محروم می‌مانند. |
موانع رسیدن به خیر و خيرات
بخل، تنگ‌نظری و کوچکی روح، از مهم‌ترین موانع رسیدن به خیر و خيرات‌اند. این صفات، چونان زنجیرهایی بر پای روح انسان، او را از حرکت در مسیر کمال بازمی‌دارند. قرآن کریم، با تأکید بر تزکیه نفس، انسان را به پالایش روح از این صفات دعوت می‌کند. این پالایش، که در عرفان اسلامی به «جهاد اکبر» معروف است، شرط لازم برای دستیابی به خیر و خيرات است.
برای مثال، بخل، چونان کرمی است که در نهاد انسان لانه می‌گزیند و اگر درمان نشود، به اژدهایی تبدیل می‌شود که تمام وجود او را در بر می‌گیرد. انسان باید با خودشناسی و کالبدشکافی درونی، این صفات را شناسایی و از خود دور کند.
نقش زمینه‌های وجودی در خیر و خيرات
عوامل مادی و معنوی، مانند نطفه، لقمه و محیط زیست، در شکل‌گیری هویت خیر یا خيرات انسان نقش دارند. این عوامل، چونان خاکی‌اند که بذر وجود انسان در آن کاشته می‌شود. اگر این خاک حاصلخیز باشد، درخت خیر در آن رشد می‌کند، اما اگر آلوده باشد، نتیجه‌ای جز شر و فساد به بار نمی‌آورد.
این مفهوم، با نظریه «علت و معلول» در فلسفه اسلامی هم‌خوانی دارد. والدین و جامعه، با فراهم کردن محیطی سالم و تربیتی صحیح، می‌توانند زمینه خیر و خيرات را در انسان فراهم آورند. برای مثال، کودکی که در محیطی پر از محبت و سخاوت رشد می‌کند، به‌احتمال زیاد به انسانی خیر یا دارای خيرات تبدیل می‌شود.
تشبیه به بیماری‌های جسمانی
صفات منفی مانند بخل و تنگ‌نظری، چونان بیماری‌های جسمانی‌اند که اگر در کودکی درمان نشوند، رشد انسان را مختل می‌کنند. همان‌گونه که یک بیماری جسمانی نیازمند درمان است، بیماری‌های معنوی نیز نیاز به پالایش و تزکیه دارند. این تشبیه، اهمیت توجه به سلامت معنوی از سنین پایین را نشان می‌دهد.
برای مثال، کودکی که با بخل و تنگ‌نظری بزرگ شود، چونان درختی است که در خاکی مسموم ریشه دوانده و ثمره‌ای جز تلخی و فساد به بار نمی‌آورد. والدین و جامعه، با تربیت صحیح، می‌توانند این بیماری‌ها را درمان کنند و زمینه خیر و خيرات را فراهم آورند.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم این نوشتار، به بررسی موانع و زمینه‌های خیر و خيرات پرداخت. نادر بودن اخيار و خيرات، نشان‌دهنده دشواری رسیدن به این مراتب است. بخل، تنگ‌نظری و کوچکی روح، از مهم‌ترین موانع این مسیرند، در حالی که عوامل مادی و معنوی، مانند نطفه و محیط، در شکل‌گیری خیر و خيرات نقش دارند. انسان با تزکیه نفس و خودشناسی، می‌تواند این موانع را برطرف کرده و به سوی خیر و خيرات گام بردارد.
بخش سوم: خیر و خيرات در نظام هستی و بهشت الهی
خيرات در بهشت: تجلی خيرات حسان
در بهشت الهی، خيرات به‌صورت «خيرات حسان» متجلی می‌شوند. این موجودات، که ذاتاً خیرند، خود را به دیگران می‌بخشند و با زیبایی و سخاوت، تجلی خیر الهی‌اند. قرآن کریم در آیه ۷۰ سوره الرحمن می‌فرماید:
فِيهِنَّ خَيْرَٰتٌ حِسَانٌ
ترجمه: «در آن‌ها [باغ‌های بهشتی] نیکوکاران زیباروی‌اند.»
خيرات حسان، به موجوداتی اشاره دارد که خیر ذاتی آن‌ها با زیبایی و سخاوت همراه است. این موجودات، چونان گل‌هایی در باغ بهشت‌اند که عطر خیرشان همه را فرا می‌گیرد. آن‌ها، بدون چشمداشت، خود را به دیگران می‌بخشند و تجلی کامل خیر الهی‌اند.
| درنگ: خيرات حسان در بهشت، موجوداتی‌اند که خیر ذاتی آن‌ها با زیبایی و سخاوت همراه است. آن‌ها، خود را بدون چشمداشت به دیگران می‌بخشند و تجلی کامل خیر الهی‌اند. |
نقش سخاوت و ایثار در خيرات
خيرات واقعی، در بخشش بی‌چشمداشت، حتی در شرایط نیاز شخصی، متجلی می‌شود. معصومان علیهم‌السلام، که در حال نیاز خود به دیگران می‌بخشیدند، الگویی کامل از این سخاوت و ایثار ارائه داده‌اند. این ایثار، بالاترین مرتبه خيرات است که انسان را به خیر ذاتی نزدیک می‌کند.
برای مثال، امیرالمؤمنین علیه‌السلام، با بخشیدن انگشتر گران‌قیمت خود به گدا، نمونه‌ای از سخاوت الهی را به نمایش گذاشتند. این عمل، چونان نوری است که از خورشید خیر ذاتی ایشان ساطع شده و راه را برای دیگران روشن می‌کند.
خطر ریا در خيرات
بسیاری از خيرات، به دلیل ریا و خودنمایی، از ارزش معنوی تهی می‌شوند. خيرات واقعی، باید با اخلاص و بدون انتظار پاداش یا تعریف انجام شود. قرآن کریم، با تأکید بر اخلاص، انسان را به انجام خيرات خالص دعوت می‌کند.
ریا، چونان سمی است که خيرات را از درون تهی می‌کند. انسانی که خيرات را برای دیده شدن یا تعریف دیگران انجام می‌دهد، چونان کسی است که گوهری گران‌بها را با خاکستر معاوضه می‌کند. اخلاص، شرط لازم برای تبدیل خيرات به خیر ذاتی است.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم این نوشتار، به بررسی خیر و خيرات در نظام هستی و بهشت الهی پرداخت. خيرات حسان، تجلی کامل خیر در بهشت‌اند که با زیبایی و سخاوت همراه است. سخاوت و ایثار، از مهم‌ترین ویژگی‌های خيرات واقعی‌اند، در حالی که ریا، این اعمال را از ارزش معنوی تهی می‌کند. انسان با اخلاص و خودشناسی، می‌تواند خيرات را به خیر ذاتی تبدیل کند.
بخش چهارم: نقش انسان و جامعه در خیر و خيرات
نقش خودشناسی در خيرات
انسان، پیش از انجام خيرات، باید خود را بشناسد و انگیزه‌های درونی خود را پالایش کند. خودشناسی، چونان آینه‌ای است که عیوب و زیبایی‌های روح را به انسان نشان می‌دهد. بدون این شناخت، خيرات ممکن است به ریا یا خودنمایی آلوده شود.
این مفهوم، با «جهاد اکبر» در عرفان اسلامی هم‌خوانی دارد. انسان با کالبدشکافی درونی، می‌تواند میزان خیر و شر خود را ارزیابی کرده و نفس خود را پالایش نماید. این پالایش، راه را برای انجام خيرات خالص هموار می‌کند.
نقش جامعه در انحراف از خيرات
جامعه، با ظاهرگرایی و توجه به ظواهر، انسان‌ها را از خيرات واقعی دور می‌کند. این انحراف، در رفتارهای مذهبی مانند قرائت ظاهری قرآن یا عبادت‌های نمایشی نیز دیده می‌شود. قرآن کریم، با تأکید بر معرفت، انسان را به فهم عمیق و خيرات واقعی دعوت می‌کند.
برای مثال، جامعه‌ای که به قرائت و تجوید قرآن بسنده می‌کند، چونان کسی است که به پوست میوه اکتفا کرده و از مغز و حقیقت آن غافل مانده است. معرفت قرآنی، انسان را به خیر و خيرات هدایت می‌کند، در حالی که ظاهرگرایی، او را در سطحی محدود نگه می‌دارد.
نقش مسابقه در خيرات
انسان‌های دارای خيرات، در انجام خیرات مسابقه می‌دهند و پیشتازند. این ویژگی، در آیه ۲۱ سوره حدید برجسته شده است:
سَابِقُوا۟ إِلَىٰ مَغْفِرَةٍۢ مِّن رَّبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا كَعَرْضِ ٱلسَّمَآءِ وَٱلْأَرْضِ
ترجمه: «به سوی آمرزشی از پروردگارتان و بهشتی که پهنای آن چون پهنای آسمان و زمین است، بشتابید.»
مسابقه در خيرات، نشانه شوق و رغبت به خیر است که انسان را به کمال نزدیک می‌کند. این مسابقه، چونان جریانی است که انسان را به سوی دریای بی‌کران خیر الهی می‌برد.
امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان خيرات
امر به معروف و نهی از منکر، از مصادیق خيرات‌اند، اما تنها زمانی خیرند که با نیت خالص و عشق به خیر انجام شوند. قرآن کریم در آیه ۱۰۴ سوره آل‌عمران می‌فرماید:
وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌۭ يَدْعُونَ إِلَى ٱلْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِٱلْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ ٱلْمُنكَرِ
ترجمه: «و باید از میان شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و به معروف امر و از منکر نهی کنند.»
این آیه، بر اهمیت نیت خالص در انجام خيرات تأکید دارد. امر به معروف، زمانی خيرات است که از عشق به خیر و اصلاح سرچشمه گیرد، نه از خودنمایی یا تظاهر.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم این نوشتار، به بررسی نقش انسان و جامعه در خیر و خيرات پرداخت. خودشناسی، شرط لازم برای انجام خيرات خالص است، در حالی که ظاهرگرایی و ریا، انسان را از این مسیر دور می‌کنند. مسابقه در خيرات و امر به معروف، از مصادیق والای خيرات‌اند که با نیت خالص، انسان را به خیر ذاتی نزدیک می‌کنند.
نتیجه‌گیری نهایی
مفهوم خیر و خيرات، در قرآن کریم، دو وجه متمایز اما مکمل را در بر می‌گیرد: اخيار، که به خیر ذاتی و هویت برگزیدگان الهی اشاره دارد، و خيرات، که به اعمال نیک و تلاش برای رسیدن به خیر مربوط است. این دو مفهوم، چونان دو بال‌اند که انسان را به سوی کمال الهی پرواز می‌دهند. انسان‌ها، به دلیل محدودیت‌های وجودی مانند بخل و تنگ‌نظری، به‌ندرت به این مراتب دست می‌یابند. عوامل محیطی، تربیتی و نیت درونی، در شکل‌گیری خیر و خيرات نقش دارند.
قرآن کریم، با تأکید بر مسابقه در خيرات، اخلاص در عمل و خودشناسی، انسان را به پالایش نفس و معرفت دعوت می‌کند. اولیای الهی، با ایثار و سخاوت، الگویی برای خيرات واقعی ارائه داده‌اند. در نهایت، معرفت به خیر و خيرات، انسان را از ظاهرگرایی و ریا دور کرده و به سوی کمال الهی هدایت می‌کند. انسان مؤمن، با توکل بر حکمت الهی و پالایش نفس، باید در مسیر خیر و خيرات گام بردارد تا به مقصد والای قرب الهی نائل آید.
|
با نظارت صادق خادمی |