متن درس
تأملاتی در صور نوعیه و ظهورات وجود
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۲۵)
مقدمه
در این نوشتار، تأملات عمیق فلسفی و عرفانی در باب صور نوعیه و ظهورات وجود، برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، ارائه می‌گردد. این درس‌گفتار، که در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۹۰ ایراد شده، به بررسی رابطه میان تعینات عالم و تجلیات الهی پرداخته و با نقدی عالمانه بر دیدگاه‌های فلسفی سنتی، به تبیین جایگاه علوم طبیعی در فهم این مفاهیم می‌پردازد. افزون بر این، نقد روش‌های تربیتی اجباری در آموزش دینی، به‌ویژه در محیط‌های آموزشی و نظامی، از دیگر محورهای برجسته این بحث است.
بخش نخست: ظهورات وجود و صور نوعیه در حکمت متعالیه
ظهورات عالم به‌عنوان تجلیات الهی
جهان هستی، چون آینه‌ای است که انوار الهی در آن منعکس می‌گردد. درس‌گفتار تأکید می‌کند که تمامی موجودات عالم، از کوچک‌ترین ذره تا عظیم‌ترین کهکشان، صرفاً ظهورات و تعینات تجلیات الهی‌اند. هیچ موجودی فی‌نفسه و به‌صورت مستقل وجود ندارد، بلکه همه‌چیز جلوه‌ای از فیض بی‌کران حق تعالی است. این دیدگاه، ریشه در حکمت متعالیه و اصل وحدت وجود دارد که عالم را فاقد اصالت وجودی دانسته و آن را مظهر تجلیات الهی می‌شناسد.
نکته کلیدی: کل عالم هستی، مظهر ظهورات و تعینات الهی است و هیچ موجودی به‌صورت مستقل و ذاتی وجود ندارد؛ همه موجودات، جلوه‌های فیض حق‌اند.
این اصل، به‌مثابه کلیدی است که درهای فهم عرفانی را می‌گشاید و مخاطب را به تأمل در وحدت باطنی عالم دعوت می‌کند. در این منظر، هر پدیده‌ای، از قطره آب تا شعله آتش، نشانه‌ای از حضور الهی است که در قالب تعینات متجلی شده است.
معرفی بحث صور نوعیه
بحث صور نوعیه، چونان پلی است که فلسفه طبیعی را به حکمت الهی پیوند می‌دهد. درس‌گفتار، این موضوع را به‌عنوان محور جدیدی معرفی می‌کند که به تمایز میان مواد گوناگون، مانند آب و آتش، و هویت آنها در تراکیب طبیعی می‌پردازد. پرسش بنیادین این است که چرا ماده‌ای به آب تبدیل می‌شود و ماده‌ای دیگر به آتش؟ این تفاوت، به صور نوعیه نسبت داده می‌شود که هویت و ویژگی‌های خاص هر ماده را تعیین می‌کند.
صور نوعیه، در فلسفه ارسطویی و اسلامی، به ویژگی‌هایی اشاره دارد که ماده اولیه را به نوع خاصی از موجود تبدیل می‌کند. این مفهوم، چون نوری است که در ماده می‌تابد و آن را از حالت بالقوه به بالفعل درمی‌آورد، مانند نقشی که روح در کالبد انسان می‌دمد.
تفاوت مواد و نقش صور نوعیه
درس‌گفتار با طرح این پرسش که تفاوت میان آب و آتش چیست، به نقش صور نوعیه در ایجاد تمایز میان مواد می‌پردازد. هرچند آب و آتش هر دو از ماده تشکیل شده‌اند، اما هویت آنها به واسطه صور نوعیه متمایز می‌گردد. این تمایز، مانند تفاوت میان دو نقاشی است که بر بوم یکسانی کشیده شده‌اند، اما طرح و رنگ آنها متفاوت است.
برای نمونه، آب با ویژگی خنک‌کنندگی و آتش با خاصیت سوزانندگی شناخته می‌شود. این ویژگی‌ها، نتیجه صور نوعیه‌ای هستند که به ماده، هویت و کارکرد خاص می‌بخشند. این بحث، ریشه در فلسفه طبیعی ارسطو دارد که ماده را بالقوه و صورت را عامل فعلیت می‌داند.
تمثیل برای صور نوعیه
درس‌گفتار با تمثیلی زیبا، صور نوعیه را به تمایز میان انواع حیوانات تشبیه می‌کند. انسان به‌عنوان حیوان ناطق و اسب به‌عنوان حیوانی که صیحه می‌زند، هرکدام به‌واسطه صور نوعیه خود متمایز می‌شوند. این تمثیل، مانند آینه‌ای است که حقیقت تمایزات طبیعی را بازمی‌تاباند و نشان می‌دهد که صور نوعیه، عامل هویت‌بخشی به موجودات است.
این دیدگاه، به تمایز میان انواع طبیعی بر اساس ویژگی‌های ذاتی آنها در فلسفه ارسطویی اشاره دارد و صور نوعیه را به‌مثابه امضایی الهی بر هر موجود می‌داند که آن را از دیگر موجودات متمایز می‌سازد.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، با تبیین ظهورات عالم به‌عنوان تجلیات الهی، صور نوعیه را به‌عنوان عاملی کلیدی در تمایز مواد معرفی کرد. این مفهوم، نه‌تنها در فلسفه طبیعی، بلکه در حکمت متعالیه نیز جایگاهی محوری دارد. صور نوعیه، چونان کلیدی است که راز تفاوت میان موجودات را می‌گشاید و آنها را به‌عنوان مظاهر فیض الهی معرفی می‌کند.
بخش دوم: نقد دیدگاه‌های فلسفی سنتی در باب صور نوعیه
سابقه تاریخی بحث صور نوعیه
بحث صور نوعیه، چونان معمایی دیرین، از زمان ارسطو تا فلاسفه اسلامی، ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده است. درس‌گفتار اشاره می‌کند که بیش از هشتصد سال، فلاسفه در این موضوع درنگ کرده‌اند، اما پاسخ‌های قاطعی ارائه نشده است. ارسطو و پیروانش کوشیدند این مفهوم را تبیین کنند، اما پیچیدگی آن، چونان گرهی کور، حل‌نشده باقی ماند.
این سابقه تاریخی، نشان‌دهنده عمق و پیچیدگی مسئله است که نیازمند نگاهی نو و رویکردی جامع‌تر است. درس‌گفتار، این محدودیت را به‌عنوان فرصتی برای بازنگری در چارچوب‌های سنتی معرفی می‌کند.
اختلاف‌نظر فلاسفه درباره صور نوعیه
فلاسفه در ماهیت صور نوعیه اختلافات عمیقی داشته‌اند. برخی آن را عرض، برخی جوهر، و برخی دیگر، مانند ملاصدرا، آن را ظرف وجود دانسته‌اند. این اختلافات، مانند شاخه‌های درختی پراکنده، هر یک به سویی رهنمون شده و نتیجه‌ای واحد به دست نداده است.
نکته کلیدی: فلاسفه در ماهیت صور نوعیه اختلاف داشته‌اند؛ برخی آن را عرض، برخی جوهر، و برخی (مانند ملاصدرا) ظرف وجود دانسته‌اند.
این تنوع دیدگاه‌ها، به تفاوت در مبانی فلسفی مشائی، اشراقی و حکمت متعالیه بازمی‌گردد که هرکدام صور نوعیه را از منظری خاص نگریسته‌اند.
نقد دیدگاه‌های سنتی صور نوعیه
درس‌گفتار با نقدی صریح، دیدگاه‌های سنتی درباره صور نوعیه را ناکافی می‌داند. نه عرض، نه جوهر، و نه حتی ظرف وجود، نمی‌توانند به‌طور کامل این مفهوم را تبیین کنند. این نقد، مانند نسیمی است که غبار از چهره حقیقت می‌زداید و راه را برای نگاهی نو هموار می‌سازد.
این دیدگاه، به ضعف چارچوب‌های فلسفی سنتی در توضیح تمایز مواد اشاره دارد و بر لزوم بازاندیشی در این مسئله تأکید می‌ورزد.
تبیین علمی صور نوعیه
درس‌گفتار، با رویکردی نوین، صور نوعیه را نتیجه تراکم و ترکیب ذرات و انرژی معرفی می‌کند. این دیدگاه، مانند پلی است که فلسفه را به علوم طبیعی پیوند می‌دهد. هنگامی که ذرات با تراکم و چیدمان خاصی کنار هم قرار می‌گیرند، هویت‌های متفاوتی چون آب یا آتش پدید می‌آیند.
این تبیین، به علوم مدرن فیزیک و شیمی نزدیک است که تمایز مواد را به ساختار مولکولی و اتمی آنها نسبت می‌دهد. صور نوعیه، در این منظر، نه عاملی متافیزیکی، بلکه نتیجه فرآیندهای طبیعی است.
امکان تبدیل مواد
درس‌گفتار به امکان تبدیل مواد به یکدیگر، مانند تبدیل آب به آتش یا برعکس، اشاره می‌کند. این تبدیل، با تغییر در تراکم و ترکیب ذرات ممکن می‌شود، هرچند دانش دقیق آن هنوز در دسترس نیست. این ایده، مانند شعله‌ای است که در تاریکی محدودیت‌های معرفتی می‌درخشد و افق‌های جدیدی را می‌گشاید.
این دیدگاه، انعطاف‌پذیری مواد را در علوم طبیعی نشان می‌دهد و بر محدودیت‌های معرفتی در تحلیل دقیق این تبدیلات تأکید دارد.
نقد ماهیت‌گرایی در صور نوعیه
با نفی وجود ماهیت، درس‌گفتار مفاهیم سنتی جوهر، عرض و صور نوعیه را رد می‌کند. صور نوعیه، در این نگاه، صرفاً ظهورات وجودی‌اند و نه ماهیتی مستقل. این دیدگاه، مانند جریانی است که بنیان‌های کهن را شسته و به سوی حقیقت وجودی رهنمون می‌شود.
این اصل، ریشه در حکمت متعالیه ملاصدرا دارد که ماهیت را اعتباری و وجود را اصیل می‌داند.
ارتباط صور نوعیه با ظهورات الهی
صور نوعیه، نه ناشی از ماهیت یا جوهر، بلکه مظهر ظهورات الهی‌اند. تمامی تمایزات، جلوه‌های حق تعالی هستند و عالم، چونان کتابی است که هر صفحه‌اش آیتی از تجلیات الهی را بازگو می‌کند.
نکته کلیدی: صور نوعیه، نه ناشی از ماهیت یا جوهر، بلکه مظهر ظهورات الهی‌اند و همه تمایزات، جلوه‌های حق تعالی هستند.
این اصل، بحث صور نوعیه را از فلسفه طبیعی به عرفان نظری پیوند می‌زند و عالم را مظهر فیض الهی می‌داند.
نقد مناقشات فلاسفه درباره صور نوعیه
درس‌گفتار، مناقشات فلاسفه مشائی، اشراقی و متالهان را درباره صور نوعیه بی‌ثمر می‌داند. این اختلافات، مانند کشمکش‌هایی بی‌حاصل در کوچه‌های تنگ فلسفه سنتی است که به دلیل فقدان مبنای علمی، به نتیجه‌ای نرسیده‌اند.
این نقد، بر محدودیت‌های فلسفه بدون پشتوانه علوم طبیعی تأکید دارد و ضرورت بازنگری در این مباحث را گوشزد می‌کند.
ضعف علوم طبیعی در فلسفه سنتی
فلاسفه سنتی، به دلیل ناآشنایی با علوم طبیعی، نتوانسته‌اند صور نوعیه را به‌درستی تبیین کنند و به فلسفه‌بافی روی آورده‌اند. این ضعف، مانند سایه‌ای است که بر روشنی حقیقت افتاده و مانع از فهم دقیق پدیده‌های طبیعی شده است.
درس‌گفتار، بر ضرورت پیوند فلسفه با علوم تجربی برای تبیین دقیق صور نوعیه تأکید می‌ورزد.
نقد نقش عوامل ماورایی در صور نوعیه
صور نوعیه، ناشی از عوامل ماورایی مانند ملائکه یا رب‌النوع نیست، بلکه نتیجه چیدمان طبیعی ذرات است. درس‌گفتار، نقش ملائکه را به پشتیبانی از نظام طبیعی محدود می‌کند، مانند باغبانی که خاک را برای رویش آماده می‌سازد، اما خود گیاه را نمی‌رویاند.
این دیدگاه، تبیین متافیزیکی صور نوعیه را رد کرده و بر فرآیندهای طبیعی تأکید دارد.
نفی عرض بودن صور نوعیه
صور نوعیه، عرض نیست، زیرا با حذف عامل تغییر، ماده به حالت اولیه خود بازنمی‌گردد، بلکه هویتش حفظ می‌شود. این استدلال، مانند نوری است که تمایز میان عرض و صور نوعیه را روشن می‌سازد.
این اصل، به تمایز میان ویژگی‌های متغیر (عرض) و ویژگی‌های ذاتی (صور نوعیه) در فلسفه ارسطویی اشاره دارد.
نفی هویت مادی صور نوعیه
صور نوعیه، نه هویلا (ماده اولیه) و نه صورت جسمانی است، زیرا این دو در همه مواد مشترک‌اند و نمی‌توانند تمایز ایجاد کنند. این دیدگاه، مانند کلیدی است که قفل‌های نظریه ارسطویی را می‌گشاید.
این نقد، محدودیت نظریه ماده و صورت ارسطو را در تبیین صور نوعیه نشان می‌دهد.
تبیین صور نوعیه به‌عنوان نتیجه ترکیب
صور نوعیه، نتیجه ترکیب هویلا و صورت است که در چیدمان خاص، هویت نوع را پدید می‌آورد. این تبیین، مانند رودی است که از سرچشمه‌های ماده و صورت جاری شده و به دریای هویت می‌رسد.
این دیدگاه، صور نوعیه را به فرآیند وجودی و طبیعی پیوند داده و از تبیین متافیزیکی فاصله می‌گیرد.
نقد نظریه ارسطویی ترکیب جسم
نظریه ارسطویی که جسم را مرکب از ماده و صورت می‌داند، رد شده و جسم، فاقد ترکیب ذاتی و دارای وجود واحد دانسته می‌شود. این نقد، مانند تیغی است که پرده‌های توهم را می‌درد و حقیقت وجود را نمایان می‌سازد.
این دیدگاه، به حکمت متعالیه و نفی ترکیب ارسطویی اشاره دارد.
پیچیدگی بحث صور نوعیه
بحث صور نوعیه، به دلیل گستردگی و پیچیدگی، با اختلافات فراوان میان فلاسفه همراه بوده است. این پیچیدگی، مانند اقیانوسی است که هر موجش پرسشی نو به ساحل می‌آورد.
درس‌گفتار، بر اهمیت ادامه پژوهش در این حوزه و توجه به دیدگاه‌های متنوع فلسفی تأکید دارد.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با نقد دیدگاه‌های فلسفی سنتی و تأکید بر نقش علوم طبیعی، صور نوعیه را به‌عنوان نتیجه فرآیندهای طبیعی و ظهورات الهی تبیین کرد. این بخش، مانند چراغی است که راه را از تاریکی‌های فلسفه‌بافی سنتی به سوی روشنی علوم تجربی و حکمت متعالیه هدایت می‌کند.
بخش سوم: نقد روش‌های تربیتی و نقش علوم طبیعی در معرفت
اهمیت روش ارسطویی در آموزش
روش تربیتی ارسطو، مانند نردبانی است که از زمین به آسمان معرفت می‌رسد. این روش، با آغاز از علوم طبیعی و مادی و سپس ارتقا به فلسفه و متافیزیک، راهی مؤثر برای تربیت ذهن و روح ارائه می‌دهد.
درس‌گفتار، بر کارآمدی این روش در یادگیری تدریجی و شناخت طبیعت قبل از مفاهیم الهی تأکید دارد.
نقد روش افلاطونی
روش افلاطونی، که از مفاهیم متافیزیکی آغاز می‌شود، مانند تلاش برای پرواز پیش از آموختن راه رفتن است. این روش، به دلیل عدم آمادگی ذهن، ناکارآمد و غیرمنطقی است.
این نقد، بر اولویت شناخت طبیعت قبل از مفاهیم الهی در فرآیند تربیتی تأکید می‌ورزد.
تجربه ابن‌سینا در روش ارسطویی
ابن‌سینا، مانند مسافری که از دشت‌های علوم طبیعی به قله‌های فلسفه و عرفان سفر کرد، روش ارسطویی را در پیش گرفت. او از شناخت طبیعت آغاز کرد، به فلسفه روی آورد و نهایتاً به عرفان گرایید.
این روند، نشان‌دهنده تکامل معرفتی از شناخت ماده به معرفت الهی در چارچوب روش ارسطویی است.
نقد عرفان ابن‌سینا
ابن‌سینا، هرچند به عرفان نزدیک شد، اما عارف کامل نبود، مانند درختی که شاخه‌هایش به آسمان نزدیک است، اما ریشه در خاک دارد. این نقد، به تمایز میان عرفان نظری و عملی اشاره دارد.
درس‌گفتار، بر تفاوت میان عرفان فلسفی و عرفان شهودی تأکید می‌کند.
نقد ملاصدرا در اتلاف عمر
ملاصدرا در اواخر عمر، مانند راهرویی که به مقصد رسیده، دریافت که تمرکز بر غیرخدا، اتلاف وقت است. او بر اولویت شناخت الهی تأکید کرد، مانند ستاره‌ای که در آسمان توحید می‌درخشد.
این دیدگاه، به سیر وجودی ملاصدرا از فلسفه به عرفان اشاره دارد.
لزوم شناخت ماده قبل از خدا
بدون شناخت ماده و طبیعت، درک مفاهیم متافیزیکی و الهی ممکن نیست، مانند بنایی که بدون پی، فرو می‌ریزد. درس‌گفتار، بر ضرورت آغاز از علوم طبیعی تأکید دارد.
نکته کلیدی: بدون شناخت ماده و طبیعت، درک مفاهیم متافیزیکی و الهی ممکن نیست و باید از علوم طبیعی آغاز کرد.
این اصل، اهمیت علوم پایه را در تکمیل معرفت فلسفی و عرفانی نشان می‌دهد.
تجربه شخصی در روش ارسطویی
تجربه آموزشی مبتنی بر روش ارسطویی، مانند بذری است که در خاک علوم طبیعی کاشته شده و میوه معرفت عرفانی داده است. درس‌گفتار، از یادگیری علوم طبیعی مانند طب و گیاه‌شناسی در کودکی سخن می‌گوید که به رشد معرفت عرفانی منجر شده است.
این تجربه، کارآمدی روش ارسطویی در تربیت علمی و عرفانی را تأیید می‌کند.
نقد روش‌های تربیتی اجباری
اجبار کودکان به انجام اعمال دینی، مانند کاشتن بذر در خاک نامناسب، نه‌تنها ثمری ندارد، بلکه به نفرت از دین منجر می‌شود. درس‌گفتار، این روش را ناکارآمد و زیان‌بار می‌داند.
این نقد، با اصول روان‌شناسی تربیتی همخوانی دارد که اجبار را مانع انگیزه درونی می‌داند.
نقد اجبار دینی در جامعه
اجبار به اعمال دینی در محیط‌های نظامی یا آموزشی، مانند بستن بال‌های پرنده‌ای که قصد پرواز دارد، نتیجه معکوس می‌دهد و نفرت از دین را تقویت می‌کند.
درس‌گفتار، بر ضرورت رویکرد محبت‌محور در تربیت دینی تأکید دارد.
نیاز به جذابیت در دین
دین باید مانند عسلی شیرین ارائه شود تا دل‌ها را جذب کند، نه مانند دارویی تلخ که نفرت می‌آفریند. درس‌گفتار، بر اهمیت روش‌های تربیتی مثبت و انگیزه‌بخش تأکید می‌کند.
نکته کلیدی: دین باید با جذابیت و شیرینی ارائه شود تا افراد به آن جذب شوند، نه با اجبار که نفرت ایجاد می‌کند.
این اصل، به روان‌شناسی تربیتی و تأثیر روش‌های مثبت بر دینداری اشاره دارد.
نقد روش‌های تربیتی معاصر
روش‌های تربیتی معاصر، مانند باغی که به جای آبیاری، با سنگباران تغذیه می‌شود، به تضعیف دین منجر شده‌اند. درس‌گفتار، این روش‌ها را ناکارآمد می‌داند.
این نقد، ضرورت بازنگری در روش‌های تربیتی دینی را گوشزد می‌کند.
نقد اجبار در مدارس
اجبار دانش‌آموزان به انجام اعمال دینی پس از ساعات درسی، مانند زندانی کردن پرنده‌ای آزاد، غیرقانونی و غیرشرعی است و نتیجه معکوس می‌دهد.
درس‌گفتار، بر آزادی فردی و رعایت نیازهای طبیعی کودکان تأکید دارد.
نقد تعقیبات اجباری
تحمیل تعقیبات و اعمال مستحبی بر دانش‌آموزان، مانند افزودن باری سنگین بر دوش کودکی خسته، به نفرت از دین و نماز منجر می‌شود.
این نقد، بر اجتناب از تحمیل اعمال غیرواجب تأکید دارد.
آثار منفی اجبار دینی
اجبار به اعمال دینی، مانند آبی که به جای سیراب کردن، غرق می‌کند، به جای تقویت ایمان، نفرت و دوری از معنویت را در کودکان پدید می‌آورد.
این دیدگاه، با اصول روان‌شناسی تربیتی و تأثیر منفی اجبار بر رفتار دینی همخوانی دارد.
نقد سوءاستفاده از دین
اجبار دینی، در برخی موارد، مانند ابزاری در دست دشمن، برای تضعیف دین و ایجاد نفرت از آن به کار گرفته می‌شود. این نقد، مانند هشداری است که پرده از نیت‌های پنهان برمی‌دارد.
درس‌گفتار، به احتمال سوءاستفاده از دین برای اهداف غیرمذهبی اشاره دارد.
تأکید بر آزادی در تربیت دینی
تربیت دینی، مانند پرورش گلی ظریف، باید با آزادی و شادابی همراه باشد تا ایمان واقعی شکوفا شود. درس‌گفتار، بر اهمیت اختیار و انگیزه درونی تأکید دارد.
نکته کلیدی: تربیت دینی باید بر اساس آزادی و شادابی باشد، نه محدودیت و اجبار، تا ایمان واقعی شکل گیرد.
این اصل، به روان‌شناسی تربیتی و نقش انگیزه درونی در دینداری اشاره دارد.
نقد نظام تربیتی دینی
نظام تربیتی دینی کنونی، مانند بنایی است که بر پایه‌های سست بنا شده و به دلیل فقدان روش‌های صحیح، ناکارآمد است. درس‌گفتار، بر ضرورت بازنگری در این روش‌ها تأکید دارد.
این نقد، به اهمیت اتخاذ رویکردهای علمی و انسانی در تربیت دینی اشاره دارد.
نقد تأثیر منفی خانواده‌های مذهبی
رفتار نادرست والدین مذهبی، مانند درختی که میوه تلخ می‌دهد، به نفرت فرزندان از دین منجر می‌شود. درس‌گفتار، از نمونه‌هایی سخن می‌گوید که والدین با وجود دینداری، رفتارهایی ناسازگار دارند و این تناقض، ایمان فرزندان را تضعیف می‌کند.
این نکته، به اهمیت انسجام اخلاقی در تربیت دینی و تأثیر رفتار والدین بر فرزندان اشاره دارد.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، با نقد روش‌های تربیتی اجباری و تأکید بر روش ارسطویی، بر ضرورت شناخت علوم طبیعی و آزادی در تربیت دینی تأکید کرد. این بخش، مانند نوری است که مسیر تربیت صحیح را روشن می‌سازد و از اجبار و تحمیل دوری می‌جوید.
جمع‌بندی نهایی
این نوشتار، مانند رودی که از سرچشمه‌های حکمت جاری شده، درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره را در قالبی علمی و فاخر ارائه داد. صور نوعیه، به‌عنوان مظهر ظهورات الهی و نتیجه فرآیندهای طبیعی، از منظری نوین تبیین شد. نقد دیدگاه‌های فلسفی سنتی و تأکید بر پیوند فلسفه با علوم طبیعی، افق‌های جدیدی را در فهم این مفهوم گشود. همچنین، نقد روش‌های تربیتی اجباری و تأکید بر آزادی و شادابی در آموزش دینی، پیام‌هایی کلیدی برای اصلاح نظام‌های تربیتی ارائه داد. این متن، مانند گوهری است که در صدف حکمت متعالیه جای گرفته و برای پژوهشگران الهیات و عرفان، منبعی جامع و ارزشمند است.
با نظارت صادق خادمی