متن درس
بازبینی درس گفتارهای حضرت آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 303)
دیباچه
محور این نوشتار، تبیین دقیق و عمیق معنای الوهیت به‌عنوان اسم مرتبه، در ادامه تحلیل حقیقت ربوبی و تعینات اسمائی، با تمرکز بر جایگاه اسم شریف «الله» است.
بخش نخست: تبیین معنای الوهیت در مرتبه اسمائی
مقدمه‌ای بر معنای الوهیت
درسگفتار، به بررسی تخصصی «بیان دوم» در تبیین معنای الوهیت اختصاص دارد که این مرتبه را به‌عنوان اسم متمایز از ذات لاتعین معرفی می‌کند. الوهیت، در این چارچوب، نه‌تنها به‌عنوان یکی از اسمای الهی، بلکه به‌عنوان مرتبه‌ای جامع و متعالی بررسی می‌شود که جایگاه اسم «الله» را در نظام اسمائی برجسته می‌سازد. این بخش، با تحلیل حقیقت ربوبی و ظهورات آن در مراتب احدیت و واحدیت، به نقد اشتقاقات پیشنهادی برای اسم «الله» و تأکید بر جامد بودن آن می‌پردازد. همان‌گونه که ستاره‌ای در آسمان معرفت می‌درخشد و راهنمای سالکان است، اسم «الله» نیز در این بحث، چونان نوری جامع، تمامی اسمای حسنی را در خود جمع کرده و مرجع آن‌ها قرار می‌گیرد.
| درنگ: الوهیت، به‌عنوان اسم مرتبه، مرتبه‌ای متمایز از ذات لاتعین است که در چارچوب تعینات اسمائی و صفاتی، جایگاه اسم «الله» را به‌عنوان جامع‌ترین و کامل‌ترین اسم الهی تثبیت می‌کند. |
حقیقت ربوبی و لاتعین
حقیقت ربوبی، در مرتبه لاتعین، فاقد هرگونه تعین و محدودیت است. این مرتبه، چونان اقیانوسی بی‌کران، از هر نام و رسم مبراست و تنها در ظروف احدیت و واحدیت، تعینات اسمائی و صفاتی را می‌پذیرد. احدیت، مرتبه جمع جمیع صفات، و واحدیت، مرتبه ظهور تفصیلی اسما و صفات است. اسما و صفات، ظهورات ذات‌اند و مظاهر آن‌ها، اعیان ثابته و موجودات علمی هستند که واسطه ظهور اعیان خارجی‌اند. اعیان خارجی، از مراتب عالی تا دانی، سلسله‌مراتب وجودی را تشکیل می‌دهند و هر یک، تجلی خاصی از اسمای الهی هستند. این تبیین، نشان‌دهنده پیوستگی میان ذات، اسما و مظاهر آن‌هاست، گویی که ذات حق، چون خورشیدی است که نورش در آینه‌های گوناگون اسما و صفات منعکس می‌شود.
اسم «الله»: جامع‌ترین اسم الهی
﴿لَيَقُولُنَّ اللَّهُ﴾ (زخرف: ۸۷) نیز منعکس شده است که آن چنین است: «حتماً خواهند گفت: الله». این آیه، نشان‌دهنده‌ی جامعیت اسم «الله» حتی در ادراک کافران است که به خالقیت حق معترف‌اند.
| درنگ: اسم «الله»، به دلیل جامعیت و شمولیت، نه‌تنها مرجع همه اسمای حسنی است، بلکه از هرگونه مشارکت یا اشتراک مبراست و در ادراکات بشری، حتی نزد کافران، به‌عنوان خالق متعالی شناخته می‌شود. |
نقد اشتقاق اسم «الله»
یکی از مباحث محوری‌ای که این درس به آن پرداخته است، نقد اشتقاقات پیشنهادی برای اسم «الله» است. برخلاف دیدگاه‌هایی که این اسم را مشتق از الفاظی چون «اله»، «وله»، «واله» یا «له» می‌دانند، تأکید بر جامد بودن و بساطت آن است. ذات حق، که از هر چیزی مستقل و بسیط است، نمی‌تواند اسمی مشتق داشته باشد، گویی که آینه‌ای صاف و بی‌غبار، هیچ انعکاسی جز حقیقت خویش را نمی‌پذیرد. اشتقاقات پیشنهادی، مانند «اله» به معنای معبود عام یا «له» به معنای ارتفاع، به دلیل فقدان دلیل معتبر و ناسازگاری با بساطت ذات، مردود شمرده شده‌اند. مثال طنزآمیز «چلق» یا تمثیل «جوهر مرکب» در این بحث، نشان‌دهنده بی‌اعتباری استنباطات ذهنی بدون پشتوانه است، چنان‌که هر لفظی را بتوان به خدا نسبت داد، اما این تناسب، دلیل بر اشتقاق نیست.
احدیت و وحدت در اسم «الله»
آیه شریفه ﴿قُلْ هُوَ ٱللَّهُ أَحَدٌ﴾ (اخلاصث: ۱)، با «بگو اوست الله یکتا»، به وحدت میان «هو» و «الله» در مرتبه احدیت اشاره دارد. «هو»، باطن «الله» است و این دو، در ذات، متحدند. این وحدت، مانند نوری است که از یک سرچشمه ساطع شده و در آینه‌های مختلف، یک حقیقت را منعکس می‌کند. دیدگاه‌هایی که «الله» را احدیت جمع صفات یا احدیت جمع معانی می‌دانند، در این بخش بررسی شده‌اند. امام غزالی و بسیاری از اهل نظر، به احدیت جمع صفات گرایش دارند، در حالی که دیدگاه جمع معانی، به دلیل ناسازگاری با بساطت اسم، نقد شده است.
جمع‌بندی بخش
بخش، با تبیین معنای الوهیت به‌عنوان اسم مرتبه، جایگاه اسم «الله» را به‌عنوان جامع‌ترین و کامل‌ترین اسم الهی برجسته ساخت. حقیقت ربوبی، در مرتبه لاتعین، فاقد اسم و رسم است و تنها در ظروف احدیت و واحدیت، اسمای حسنی ظهور می‌یابند. اسم «الله»، به دلیل بساطت، جامعیت و عدم اشتقاق، مرجع همه اسما و بی‌همتا در نظام اسمایی است. نقد اشتقاقات پیشنهادی و تأکید بر علم بالغلبه بودن این اسم، نشان‌دهنده تناسب کامل آن با ذات بسیط حق است. این بخش، چونان دری گشوده به سوی معرفت الهی، مخاطب را به تأمل در عمق این حقیقت دعوت می‌کند.
بخش دوم: تحلیل عرفانی الوهیت در آرای بزرگان
دیدگاه امام غزالی و احدیت جمع صفات
امام غزالی، به همراه بسیاری از اهل نظر، الوهیت را احدیت جمع جمیع صفات حسنی و اسمای علیا می‌داند. این دیدگاه، الوهیت را مرتبه‌ای معرفی می‌کند که همه صفات و اسما را در خود جمع کرده و از هرگونه مشارکت، چه به‌صورت حقیقی و چه مجازی، مبراست. این جمع، مانند باغی است که همه گل‌های عالم در آن به یکجا شکوفا شده‌اند و هیچ گلی جز در این باغ، چنین جامعیتی ندارد. نسب همه اسما به «الله» و عدم امکان توصیف این اسم به غیر، از ویژگی‌های برجسته این دیدگاه است که در درسگفتار نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
محیی‌الدین ابن‌عبی و الوهیت به‌عنوان مرتبه ذات
محییal-دین ابن‌عبی، در فتوحات مکیه، الوهیت را مرتبه‌ای از ذات می‌داند که استحقاق انحصاری آن تنها از آنِ حق است. او الوهیت را نتیجه افتقار ممکن به واجب و استغنای ذاتی واجب معرفی می‌کند. مألوه (معبود)، هم طالب است و هم مطلوب، گویی که در رقص عاشقانه‌ای میان حق و خلق، هر دو به سوی یکدیگر در حرکت‌اند. اما ظهور این «سر رابط» (تزایف میان طالب و مطلوب)، الوهیت را به‌عنوان مرتبه‌ای نسبی باطل می‌سازد، بدون آنکه کمال ذات را مخدوش کند. این دیدگاه، مانند آینه‌ای است که حقیقت را در مراتب گوناگون منعکس می‌کند، اما خود حقیقت، فراتر از این مراتب باقی می‌ماند.
| درنگ: محییی-al-دین ابن‌بین‌عبی، الوهیت را مرتبه‌ای نسبتی از ذات می‌دانارد که با ظهور سر تزایف (رابطه متقابل طالب و مطلوب)، باطل می‌شود، اما کمال ذات حق، مستقل از این مرتبه، ابدی و جاودان است. |
نقد اشتقاق معانی و تأکید بر بساطت
دیدگاه‌هایی که «الله» را مشتق از معانی گوناگون مانند ارتفاع، احتجاب، فزع، حب، حیرت یا عبودیت می‌دانند، به دلیل فقدان دلیل معتبر نقد شده‌اند. این معانی، اگرچه با الوهیت تناسب دارند، اما تناسب، دلیل بر اشتقاق نیست. حق، به‌عنوان مفیض وجود، ملجأ کل، محب و محبوب، معبود و محمود، و دارای دوام أزلی و قدرت ذاتی، در همه این اوصاف متعالی است، اما اسم «الله» بسیط و جامد است. تمثیل «انگشتر شجری» یا «جوهر مرکب» در این بخش، نشان‌دهنده بی‌اعتباری تفاسیر ذهنی بدون پشتوانه است، گویی که هر کس از زاویه‌ی خویش، شکلی خیالی در این جوهر بی‌صورت می‌بیند.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، با بررسی آرای عرفانی امام غزالی و محییal-دین ابن‌عبی، الوهیت را از منظر احزازیت جمع صفات و مرتبه ذات تحلیل کرد. تأکید بر بسطت اسم «الله» و نقد اشتقاقات پیشنهادی، نشان‌دهنده‌ی تناسب کامل آن با ذات حق است. الوهیت، به‌عنوان مرتبه‌ای نسبی، در برابر ذات مطلق، جایگاهی متعین دارد که با ظهور سر تزایف، باطل می‌شود، اما کمال ذات، فراتر از این مراتب، جاودان است. این بخش، مانند پلی است که معرفت عرفانی را به حقیقت ذات متصل می‌سازد.
جمع‌بندی نهایی
این مقاله، به تبیین معنای الوهیت به‌عنوان اسم مرتبه پرداخت و کرد جایگاه اسمدی را به‌عنوان جامع‌ترین و کامل‌ترین اسم الهی برجسته ساخت. حقیقت ربوبی، در مرتبه لاتعین، فاقد اسم و رسم است و در ظروف احدیت و واحدیت، اسمای حسنی ظهور می‌یابند. اسم «الله»، به دلیل بساطت، جامعیت و عدم اشتقاق، مرجع همه اسما و بی‌همتا در نظام اسمایی است. نقد اشتقاقات پیشنهادی و تأکید بر علم بالغلبه بودن این اسم، تناسب آن را با ذات بسیط حق تأیید می‌کند. آرای عرفانی امام غزالی و محفتوحات مکی، الهیتی را از منظر احدیثت جمع صفات و مرتبه ذات تحلیل کرده و بر نسبیت این مرتبه در برابر ذات مطلق تأکید دارند. این اثر، چونان چراغی در مسیر معرفت، مخاطب را به تأمل در حقیقت الوهیت و اسم شریف «الله» دعوت می‌کند.
| با نظارت صادق خادمی |
