متن درس
نفس الرحمن و وجود منبسط
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 360)
مقدمه: تبیین رحمانیت و فیض انبساطی در نظام هستی
در عرفان نظری و فلسفه اسلامی، رحمانیت به عنوان یکی از جلوه‌های بی‌کران ذات الهی، سرچشمه فیض ساری و انبساط وجودی است که تمامی مراتب هستی را در بر می‌گیرد. این بخش، که برگرفته از درس‌گفتارهای عمیق عرفانی است، به تبیین مفهوم نفس الرحمن و وجود منبسط می‌پردازد و رابطه آن با نفس انسانی را در چارچوبی منظم و آکادمیک بررسی می‌کند. همان‌گونه که آیینه‌ای صاف انعکاس نور خورشید را به تمامی بازمی‌تاباند، نفس انسانی نیز به مثابه آیینه‌ای است که کمالات الهی را در مرتبه ناسوت متجلی می‌سازد.
| درنگ: رحمانیت الهی، به مثابه چشمه‌ای جوشان، فیض انبساطی را در تمامی مراتب هستی جاری می‌سازد و نفس الرحمن به عنوان وجود منبسط، واسطه ظهور این فیض در عالم امکان است. |
۱. نفس الرحمن: واسطه فیض و ظهور کمالات الهی
۱.۱. مفهوم نفس الرحمن در عرفان نظری
نفس الرحمن، اصطلاحی بنیادین در عرفان نظری، به وجود منبسط الهی اشاره دارد که واسطه ظهور فیض اقدس و مقدس در مراتب مختلف هستی است. این وجود، به مثابه جریانی بی‌وقفه از نور الهی، تمامی ممکنات را در ظرف وجودی خود متجلی می‌سازد. مشابهت نفس الرحمن با نفس انسانی، از منظر وحدت مظهر و مُظهر، در این درسگفتار مورد تأکید قرار گرفته است. همان‌گونه که نفس انسانی ظرف ظهور صفات و کمالات در عالم ناسوت است، نفس الرحمن نیز ظرف ظهور کمالات الهی در تمامی عوالم است.
۱.۲. مشابهت نفس انسانی و نفس الرحمن
نفس انسانی، به ویژه نفس ناطقه، به عنوان جوهر مجردی شناخته می‌شود که توانایی درک و ظهور کمالات را در مرتبه ناسوت داراست. این مشابهت، ریشه در اشتراک وجودی میان نفس انسانی و وجود منبسط دارد که در نشئه میرانیه (جهان طبیعی و منظم) متجلی است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:
«سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي [مطلب حذف شد] : «به زودی نشانه‌های خود را در افق‌ها و در دل‌هایشان به آنها نشان خواهیم داد»). این آیه، بر ظهور آیات الهی در دو ساحت افاق (جهان بیرون) و انفس (جهان درون) تأکید دارد و نشان‌دهنده نظم و انضباط ذاتی در نشئه طبیعی است.
| درنگ: نفس انسانی، به مثابه آیینه‌ای صیقلی، کمالات الهی را در مرتبه ناسوت بازمی‌تاباند و مشابهت آن با نفس الرحمن، ریشه در اشتراک وجودی و نظم ذاتی نشئه میرانیه دارد. |
۱.۳. نقش نفس ناطقه و نفس بخاری
نفس ناطقه، به عنوان جوهر مجرد، واسطه‌ای است بین تجرد روح و ماده جسم. این نفس، با نفس بخاری (حرارت طبیعی بدن) مرتبط است که به مثابه پلی میان روح مجرد و جسم مادی عمل می‌کند. نفس بخاری، با لطافت و رقت خود، امکان هماهنگی بین این دو مرتبه متضاد را فراهم می‌سازد. همان‌گونه که نسیمی ملایم، دو ساحل دورافتاده را به هم پیوند می‌دهد، نفس بخاری نیز روح و جسم را در تعادلی وجودی متحد می‌کند.
۱.۴. تأثیر متقابل روح و جسم
روح و جسم، به واسطه نفس بخاری، تأثیر متقابلی بر یکدیگر دارند. غذای مصرفی بر کیفیت روح اثر می‌گذارد و روح نیز بر حرارت بدن تأثیر می‌نهد. روح صاف و آرام، حرارت بدن را متعادل می‌سازد، در حالی که روح مضطرب ممکن است به عدم تعادل جسمانی منجر شود. این تعامل، نشان‌دهنده پیوستگی وجودی میان مراتب مختلف انسانی است که در چارچوب نظم الهی شکل می‌گیرد.
۲. وجود منبسط و مراتب ظهور الهی
۲.۱. نفس رحمانی به عنوان اولین صادر
نفس رحمانی، به عنوان اولین صادر از حق تعالی، ظرف ظهور کمالات الهی در مرتبه احدیت جمع است. این مرتبه، خزانه‌ای جامع برای وجودات ممکنات فراهم می‌کند و به مثابه سرچشمه‌ای است که تمامی جویبارهای وجود از آن سرچشمه می‌گیرند. عقل اول، که در فلسفه اسلامی به عنوان اولین مخلوق شناخته می‌شود، در عرفان نظری با نفس رحمانی هم‌معنا دانسته شده و مبدأ ظهورات بعدی است.
| درنگ: نفس رحمانی، به مثابه سرچشمه‌ای بی‌کران، اولین صادر از ذات الهی است که تمامی ممکنات را در ظرف احدیت جمع متجلی می‌سازد. |
۲.۲. نکاح اول و ظهور فیض در واحدیت
نکاح اول، اصطلاحی عرفانی است که به اتحاد میان اسماء ذاتی وجوبی و ظهورات ممکنات اشاره دارد. این اتحاد، در مرتبه واحدیت رخ می‌دهد و امکان ظهور کمالات الهی را در عالم امکان فراهم می‌کند. همان‌گونه که پیوند دو گوهر در یک حلقه، وحدتی نوین می‌آفریند، نکاح اول نیز اسماء الهی و مظاهر آن را در ظرفی واحد متحد می‌سازد.
۲.۳. برزخ جامع و نقش واسطه‌ای
وجود منبسط، به عنوان برزخ جامع، واسطه‌ای است بین احکام وجوبی (اسماء ذاتی) و احکام امکانی (مظاهر). این برزخ، به مثابه پلی است که دو ساحل متضاد را به هم متصل می‌کند و امکان ظهور کمالات الهی را در عالم امکان فراهم می‌سازد. بدون این برزخ، ارتباط میان حق و خلق ممکن نبود.
۳. احدیت و واحدیت: مراتب ظهور و ثبوت
۳.۱. تمایز احدیت و واحدیت
احدیت، مرتبه ذات الهی پیش از هرگونه تعین است، در حالی که واحدیت مرتبه‌ای است که اسماء و صفات الهی در آن متجلی می‌شوند. واحدیت، به مثابه دریچه‌ای است که نور احدیت از آن به عالم امکان می‌تابد و کثرت نسبی را در خود جای می‌دهد. این کثرت، به ظهورات مختلف اسماء الهی اشاره دارد که در ظرف واحدیت شکل می‌گیرند.
۳.۲. مقام ختمی در احدیت و واحدیت
مقام ختمی (پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله) در واحدیت به عنوان مظهر و مُظهر شناخته می‌شود، در حالی که در احدیت، تنها مظهر ثبوتی است و نه ظهوری. در احدیت، این مقام به صورت سر المستتر و مفاتیح الغیب حضور دارد، در حالی که در واحدیت، به عنوان مظهر کامل اسماء الهی متجلی است. همان‌گونه که ستاره‌ای در آسمان شب می‌درخشد، مقام ختمی در واحدیت، نور الهی را در عالم ظهور بازمی‌تاباند.
| درنگ: مقام ختمی در احدیت، به مثابه گوهری پنهان در صدف غیب است، و در واحدیت، چون خورشیدی فروزان، کمالات الهی را در عالم ظهور متجلی می‌سازد. |
۳.۳. تمایز مظهر ظهوری و ثبوتی
مظهر ظهوری در واحدیت، به ظهورات خارجی و انبیاء اشاره دارد، در حالی که مظهر ثبوتی در احدیت، به مقام ختمی به عنوان سر المستتر دلالت می‌کند. این تمایز، نشان‌دهنده تفاوت میان مراتب ظهور و ثبوت است که هر یک کیفیت متفاوتی از حضور الهی را بازمی‌تاباند.
۴. انبیاء، امت‌ها و مقام ختمی
۴.۱. سلسله‌مراتب ظهورات الهی
انبیاء به عنوان مظاهر واحدیت و امت‌ها به عنوان مظاهر انبیاء معرفی شده‌اند. مقام ختمی، در واحدیت به عنوان مظهر جمعی و در احدیت به عنوان مظهر ثبوتی شناخته می‌شود. این سلسله‌مراتب، نشان‌دهنده نظم وجودی است که از احدیت تا عالم ناسوت امتداد می‌یابد.
۴.۲. تمایز ناسوتی و ملکوتی در مقام ولایت
تمایز میان علی بن ابی‌طالب (چهره ناسوتی) و امیرالمؤمنین (مقام ملکوتی و جبروتی) از نکات برجسته این درسگفتار است. مقام امیرالمؤمنین، به عنوان مظهر کامل ولایت، در تمامی مراتب وجودی حضور دارد، در حالی که چهره ناسوتی محدود به عالم ماده است. همان‌گونه که خورشید در آسمان، نور خود را به همه جا می‌تاباند، مقام ولایت نیز در تمامی مراتب، از ناسوت تا جبروت، حضور دارد.
| درنگ: مقام امیرالمؤمنین، به مثابه نوری فراگیر، در تمامی مراتب وجودی، از ناسوت تا جبروت، حضور دارد و چهره ناسوتی آن، تنها جلوه‌ای از این حقیقت والاست. |
۵. جمع‌بندی مراتب وجودی
مراتب وجودی در این درسگفتار به صورت سلسله‌مراتبی شامل احدیت (مظهر ثبوتی)، واحدیت (مظهر ظهوری)، مرتبه علمی (اعیان ثابته)، و مرتبه عینی (موجودات خارجی) ارائه شده است. هر مرتبه، مظهر مرتبه پیشین و مُظهر مرتبه پسین است. این چیدمان، به مثابه نقشه‌ای دقیق از نظام هستی، رابطه میان مراتب الهی و انسانی را به روشنی تبیین می‌کند.
نتیجه‌گیری
این بخش، با تمرکز بر مفهوم نفس الرحمن و وجود منبسط، رابطه عمیق میان مراتب الهی (احدیت و واحدیت) و مراتب انسانی (نفس ناطقه و نفس بخاری) را تبیین کرد. نفس انسانی، به عنوان آیینه‌ای از نفس رحمانی، در چارچوب نظم الهی، کمالات را متجلی می‌سازد. تمایز میان مظهر ثبوتی و ظهوری، و نقش مقام ختمی و امیرالمؤمنین در مراتب مختلف، از نکات محوری این بحث است.
| با نظارت صادق خادمی |