متن درس
تأملاتی در اقسام رؤیا و عوامل مؤثر بر آن
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 379)
دیباچه
رؤیا، چونان دریچه‌ای به سوی عالم غیب، در اندیشه عرفانی و الهیاتی، جایگاهی والا دارد. این پدیده، که در قرآن کریم و احادیث نبوی به‌عنوان یکی از مجاری هدایت و امتحان الهی معرفی شده، در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی عمیق و چندوجهی مورد کاوش قرار گرفته است. در این نوشتار، که بر پایه درسگفتار شماره 555 از مجموعه *مصباح الانس* (مورخ ۲۲/۲/۱۳۷۹) نگارش یافته، رؤیا به مثابه پلی میان عالم ماده و معنا بررسی می‌شود.
بخش یکم: اقسام رؤیا و شروط تحقق رؤیای صالحه
1.1. تقسیم‌بندی رؤیا در نگاه نبوی
در حکمت نبوی، رؤیا به سه گونه اصلی تقسیم می‌شود: رؤیای الهی، رؤیای شیطانی و رؤیای نفسانی. این تقسیم‌بندی، که ریشه در حدیث شریف «الرؤیا ثلاث» دارد، چارچوبی بنیادین برای فهم ماهیت رؤیا فراهم می‌آورد. رؤیای الهی، که از آن به رؤیای صالحه نیز تعبیر می‌شود، عطیه‌ای ربوبی است که به صفای نفس و طهارت باطنی وابسته است. رؤیای شیطانی، از انحرافات مزاجی و کثافات نفسانی سرچشمه می‌گیرد و به اضغاث و احلام می‌انجامد. رؤیای نفسانی نیز، بازتاب‌دهنده حالات و صفات غالب فرد در ظرف خواب است.
قرآن کریم، رؤیا را به‌عنوان ابزاری برای امتحان و هدایت معرفی می‌کند:
﴿وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ﴾ (إسراء: ۶۰)
ترجمه: «و رؤیایی را که به تو نشان دادیم، جز برای آزمایش مردم قرار ندادیم.» (فولادوند)
این آیه، رؤیا را فتنه‌ای الهی می‌داند که برای آزمودن ایمان و ادراک انسان‌ها به کار می‌رود.
1.2. رؤیای صالحه: عطیه‌ای ربوبی
رؤیای صالحه، که در روایات به‌عنوان «جزء من ستة وأربعین جزءً من النبوة» معرفی شده، عطیه‌ای است که خداوند به بندگان خاص خود ارزانی می‌دارد. این عطا، گاه در خواب به دلیل عدم آمادگی فرد در بیداری اعطا می‌شود، زیرا حواس‌پرتی در بیداری ممکن است مانع ادراک صحیح عطیه گردد. برای مثال، اگر فردی در بیداری به دیدار اولیای الهی نائل شود، ممکن است به جای تمرکز بر عطای الهی، به خود دیدار معطوف گردد، مانند کسی که پس از خوردن ماست، آبلیمو بنوشد و اثر ماست را تباه کند.
شرایط تحقق رؤیای صالحه، به صفای محل و طهارت نفس وابسته است. انبیا و اولیا، به دلیل قوت باطنی، در بیداری نیز این عطایا را دریافت می‌کنند، اما برای کسانی که فاقد قوت معرزند، خواب بستری مناسب برای دریافت این موهبت فراهم می‌آورد.
1.3. رؤیای نفسانی و تأثیر صفات غالب
رؤیای نفسانی، که از حديث نفس سرچشمه می‌گیرد، متأثر از صفات غالب فرد و حالات نازل اوست. این صفات، که در ظرف نوم قهاریت می‌یابند، رؤیاهایی متشتت یا متمایز تولید می‌کنند. برای نمونه، خستگی یا سبکی خواب، کیفیت رؤیا را دگرگون می‌سازد. رؤیا در مقطع خاصی از خواب، میان سنگینی و سبکی، شکل می‌گیرد و اگر این مقطع حاصل نشود، رؤیا پدید نمی‌آید.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
﴿إِذْ يُرِيكَهُمُ اللَّهُ فِي مَنَامِكَ قَلِيلًا﴾ (أنفال: ۴۳)
ترجمه: «آنگاه که خدا آنان را در خوابت به تو اندک نشان داد.» (فولادوند)
این آیه، تأثیر حالات نفسانی بر رؤیا را نشان می‌دهد، که ممکن است به‌صورت محدود یا متشتت ظاهر شود.
1.4. پیوند رؤیا با صدق و حالات باطنی
حدیث شریف «أصدقكم رؤیا أصدقكم حديثا» بر ارتباط میان صدق، تقوا و علم با کیفیت رؤیا تأکید دارد. کسی که روزش از آشفتگی و شلوغی آکنده باشد، شبش نیز آشوبناک خواهد بود و رؤیایش فاقد ارزش تعبیری است. در مقابل، عالم، متقی و راستگو، رؤیایی صاف‌تر و معنادارتر تجربه می‌کند، زیرا شمیم قرآن کریم و تقوا، روح او را صیقل داده است.
جمع‌بندی بخش یکم
رؤیا، به مثابه آیینه‌ای از حالات باطنی و ارتباط با عالم غیب، در سه قسم الهی، شیطانی و نفسانی ظاهر می‌شود. رؤیای صالحه، که عطیه‌ای ربوبی است، تنها در نفسی پاک و آماده تجلی می‌یابد. رؤیای نفسانی، متأثر از صفات غالب و حالات روزمره، گاه متشتت و گاه معنادار است. صدق، تقوا و علم، کلیدهای گشایش این آیینه‌اند، که رؤیای صادق را از اضغاث و احلام متمایز می‌سازند.
بخش دوم: عوامل مزاجی، بهداشتی و محیطی در شکل‌گیری رؤیا
2.1. انحرافات مزاجی و اضغاث احلام
بخش عمده‌ای از رؤیاها، به‌ویژه اضغاث و احلام، از انحرافات مزاجی سرچشمه می‌گیرند. عوامل مزاجی، مانند سرما، گرما، رطوبت، خشکی، یبوست، چاقی، نوع خوراک و حالات عصبی، رؤیاهایی تولید می‌کنند که فاقد ارزش تعبیری‌اند. برای نمونه، خواب دیدن مورچه‌های مهاجم ممکن است به کثیفی دندان‌ها و وجود میکروب‌ها بازگردد، نه به امری معنوی. در چنین مواردی، صدقه دادن بی‌فایده است و راه‌حل، رعایت بهداشت و نظافت است.
قرآن کریم به تأثیر محیط بر حالات نفسانی اشاره دارد:
﴿وَإِذَا الْأَرْضُ مُدَّتْ﴾ (انشقاق: ۳)
ترجمه: «و آنگاه که زمین گسترده شود.» (فولادوند)
این آیه، به تأثیر محیط (زمین) بر حالات نفسانی و کیفیت رؤیا اشاره دارد.
2.2. اهمیت رعایت بهداشت و نظافت
رعایت بهداشت، از نظافت دهان و گوش گرفته تا انتخاب مکان و لباس مناسب برای خواب، در بهبود کیفیت رؤیا نقشی بسزا دارد. برای مثال، خوابیدن با قبای نامناسب، به فشار عروقی و رؤیای زندان‌مانند منجر می‌شود. مسواک نزدن، به دلیل نفوذ میکروب‌های دهان به عروق و قلب، خواب‌های آشفته تولید می‌کند. حدیث نبوی «لو لا أن أشق على أمتي لأمرتهم بالسواك» بر اهمیت مسواک تأکید دارد، زیرا میکروب‌های دهان، از طریق تنفس، به سراسر بدن آسیب می‌رسانند.
نقد خرافات در این زمینه نیز قابل توجه است. ربط دادن مشکلات مزاجی به صدقه، از نظر عقلانی نادرست است. به جای خرافات، باید به راه‌حل‌های عملی مانند مسواک زدن و نظافت روی آورد.
2.3. تأثیر عوامل محیطی و زمانی
عوامل محیطی، مانند هوای کثیف، رطوبت، تاریکی یا روشنی بیش از حد، و عوامل زمانی، مانند ساعت خواب، بر کیفیت رؤیا اثر می‌گذارند. خوابیدن در اتاقی با هوای دم‌کرده، به استنشاق دی‌اکسید کربن (مرده) منجر شده و رؤیای قبرستان‌مانند تولید می‌کند. باز نگه داشتن در، حتی در زمستان، برای تأمین اکسیژن ضروری است. سیره پیامبر اکرم (ص) در مسواک زدن و وضو گرفتن مکرر برای نماز شب، نشان‌دهنده اهتمام به بهداشت محیطی و زمانی است.
تمثیل: خواب در اتاق بسته، چونان زیستن در قفسی از هوای مرده است که روح را در تنگنای رؤیاهای آشوبناک محبوس می‌کند.
2.4. روان‌شناسی رؤیا و کاربرد آن
اضغاث و احلام، به‌عنوان بازتاب مشکلات مزاجی و نفسانی، می‌توانند در روان‌شناسی برای تشخیص بیماری‌ها به کار روند. روان‌شناسان با تحلیل این رؤیاها، قادرند انحرافات مزاجی و نفسانی را شناسایی و درمان کنند. با این حال، فقدان توجه حوزه‌های علمیه به این ظرفیت، فرصت بهره‌برداری از علوم نبوی را محدود کرده است. تأسیس مراکز روان‌شناسی و تعبیر رؤیا در حوزه‌ها، می‌تواند این خلأ را پر کند.
جمع‌بندی بخش دوم
عوامل مزاجی، بهداشتی و محیطی، چونان ریشه‌هایی عمیق، در شکل‌گیری رؤیا نقشی تعیین‌کننده دارند. انحرافات مزاجی، مانند سرما، گرما و کثیفی، به اضغاث و احلام می‌انجامند، در حالی که رعایت بهداشت و نظافت، بستری برای رؤیای صالحه فراهم می‌کند. توجه به محیط و زمان خواب، از هوای تازه تا مکان مناسب، رؤیا را از آشفتگی به سوی صافی هدایت می‌کند. روان‌شناسی رؤیا، با بهره‌گیری از این اصول، می‌تواند به ابزاری برای تشخیص و درمان تبدیل شود.
بخش سوم: نقد فلسفی قوه مصوره و ارتباط خیال با عالم مثال
3.1. قوه مصوره و نقد فلسفی آن
در نگاه قونوی، قوه مصوره تابع نوریت روح و معلومات قبلی است و صورت‌های ذهنی را املا می‌کند. سلامت دماغ و اعتدال مزاج، در صحت این صورت‌ها مؤثرند. با این حال، این دیدگاه مورد نقد قرار می‌گیرد. ذهن، ظرف تجردی است و صورت‌های ذهنی، انعکاس ظهورات خارجی‌اند، نه تولیدات مستقل. املا، در اینجا به معنای انعکاس معلومات قبلی است، نه خلق صورت جدید.
قرآن کریم در این زمینه می‌فرماید:
﴿وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾ (ذاریات: ۲۱)
ترجمه: «و در خودتان [آیات الهی است]، آیا نمی‌بینید؟» (فولادوند)
این آیه، ادراکات ذهنی را انعکاس ظهورات خارجی می‌داند، نه صورت‌های مستقل.
3.2. ارتباط خیال مقید با عالم مثال مطلق
خیال مقید انسانی، به جوی‌هایی تشبیه شده که از نهر عظیم عالم مثال مطلق منشعب می‌شوند. برخی صورت‌ها از عالم مثال سرچشمه می‌گیرند و برخی در خیال انسانی تولید می‌شوند. ارتباط خیال مقید با عالم مثال، دائمی نیست و انسان‌ها در این زمینه به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- منقطعان: نفوس این گروه، به دلیل کثافات نفسانی، جز به‌ندرت به عالم مثال متصل نمی‌شوند.
- متصلان گاه‌به‌گاه: در صورت صفای نفس و فراغ از شواغل، گاه به عالم مثال متصل می‌شوند.
- متصلان دائم: اولیا، به‌ویژه در بیداری، این اتصال را ارادی برقرار می‌کنند.
مکانیسم انعکاس ادراکات نفسانی، از خیال به عالم مثال و سپس به قلب و مغز، صورت‌های رؤیایی را شکل می‌دهد.
3.3. موانع اتصال و رؤیای الهی
موانع اتصال به عالم مثال، شامل حديث نفس، اختلال دماغ، انحراف مزاج و عوامل محیطی است که رؤیاهای آشفته تولید می‌کنند. در مقابل، اگر رؤیا از حديث نفس خالی باشد و دماغ و مزاج سالم باشند، رؤیا از جانب الله تعالی است و غالباً نیازی به تعبیر ندارد، زیرا «عکس العکس» به صورت اصل ظاهر می‌شود.
نمونه بارز رؤیای الهی، رؤیای حضرت ابراهیم (ع) درباره ذبح است که به دلیل صافی نفس، مستقیم و بی‌نیاز از تعبیر بود. اما رؤیای حضرت یوسف (ع) نیازمند تاویل بود:
﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا﴾ (یوسف: ۴)
ترجمه: «آنگاه که یوسف به پدرش گفت: ای پدر، من یازده ستاره دیدم.» (فولادوند)
این رؤیا، به دلیل نیاز به تاویل، نمونه‌ای از رؤیای الهی با پیچیدگی‌های تعبیری است.
3.4. غفلت و راحتی نفسانی
غفلت، چونان پرده‌ای نرم، انسان را از پیچیدگی‌های مزاج، اعصاب و روح مصون می‌دارد و راحتی نفسانی را به ارمغان می‌آورد. توجه به این پیچیدگی‌ها، وحشت‌آور است، مانند کسی که از مکانیسم هضم غذا یا کار معده آگاه شود و از خوردن بترسد. قرآن کریم این حقیقت را چنین بیان می‌کند:
﴿وَفِي أَنْفُسِكُمْ أَفَلَا تُبْصِرُونَ﴾ (ذاریات: ۲۱)
ترجمه: «و در خودتان [آیات الهی است]، آیا نمی‌بینید؟» (فولادوند)
حدیث «الدنيا سجن المؤمن وجنة الكافر» نیز به این نکته اشاره دارد که غفلت کافر، او را در بهشتی خیالی نگه می‌دارد، در حالی که مؤمن، به دلیل توجه به حقیقت، در سجن دنیا به سر می‌برد.
جمع‌بندی بخش سوم
قوه مصوره، نه خالق صورت‌های ذهنی، که آیینه‌ای برای انعکاس ظهورات خارجی است. خیال مقید، گاه به عالم مثال متصل می‌شود، اما این اتصال به دلیل موانع نفسانی و مزاجی، گاه‌به‌گاه یا نادر است. رؤیای الهی، در صورت سلامت دماغ و مزاج، بی‌نیاز از تعبیر است و چون گوهری ناب، اصل حقیقت را منعکس می‌کند. غفلت، اگرچه راحتی می‌آورد، اما مانع از ادراک عمیق رؤیای صادقه می‌شود.
جمع‌بندی نهایی
رؤیا، چونان دریچه‌ای به سوی عالم معنا، در سه قسم الهی، شیطانی و نفسانی تجلی می‌یابد. رؤیای صالحه، که عطیه‌ای ربوبی است، در نفسی پاک و آماده متجلی می‌شود و به صفای محل و طهارت باطنی وابسته است. عوامل مزاجی، بهداشتی و محیطی، چونان ریشه‌هایی عمیق، کیفیت رؤیا را رقم می‌زنند و انحرافات آن‌ها به اضغاث و احلام می‌انجامد. قوه مصوره، نه خالق صورت، که آیینه‌ای برای انعکاس ظهورات است و خیال مقید، در صورت اتصال به عالم مثال، دریچه‌ای به سوی حقیقت می‌گشاید. غفلت، اگرچه راحتی می‌آورد، اما توجه به نفس و مزاج، راه را برای میزبانی رؤیای الهی هموار می‌کند. این نوشتار، با تأمل در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، پژوهشگران را به بازاندیشی در روان‌شناسی رؤیا و آمادگی برای دریافت عطایای ربوبی دعوت می‌کند.