متن درس
مراتب کیهانی و نقش ملائکه در عرفان نظری
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 418)
دیباچه
این نوشتار، بازنویسی فاخر و علمی درسگفتار شماره 418 از مجموعه مصباح الأنْس، برگرفته از سخنان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، است که با رویکردی تخصصی و آکادمیک برای پژوهشگران حوزه الهیات و عرفان تدوین شده است. متن حاضر، با استناد به عبارات ابن مسرة جبلی، به تبیین نقش ملائکه در نظام عالم، سلسله‌مراتب افلاک (عرش، کرسی، و فلک اقدس)، و ارتباط انبیا با صور، ارواح، و ارزاق می‌پردازد. با حفظ تمامی جزئیات و مفاهیم اصلی، این اثر با زبانی وزین، روان و متین، و با بهره‌گیری از تمثیلات ادبی و ساختار علمی، محتوایی جامع و جذاب برای مخاطبان تحصیل‌کرده ارائه می‌دهد. نقد مستندات عبارات جبلی و بررسی اختلافات نسخ، به همراه تبیین عرفانی و فلسفی مراتب کیهانی، محورهای اصلی این نوشتار را تشکیل می‌دهند. ساختار این اثر، با عناوین و زیرعناوین تخصصی، خواننده را به سفری عمیق در کیهان‌شناسی عرفانی و نقش ملائکه در تدبیر عالم دعوت می‌کند.
بخش یکم: ابن مسرة جبلی و عبارات عرفانی
معرفی ابن مسرة جبلی
درسگفتار با نقل عباراتی از ابن مسرة جبلی، عارف و فیلسوف اندلسی قرن سوم و چهارم هجری، آغاز می‌شود. اختلاف در تلفظ نام او به صورت «جبلی» یا «جیلین» ناشی از تفاوت‌های نسخه‌ای و لهجه‌ای است که هر دو صحیح دانسته شده‌اند. این عارف برجسته، با تأثیرگذاری در عرفان اسلامی، به تبیین مفاهیم عمیق وجودی و کیهانی پرداخته است.
| درنگ: ابن مسرة جبلی، عارف اندلسی قرن سوم و چهارم هجری، با عبارات عرفانی خود، نقش مهمی در تبیین مراتب وجودی و کیهانی ایفا کرده است. اختلاف در تلفظ نام او، به تفاوت‌های نسخه‌ای و لهجه‌ای بازمی‌گردد. |
نقد مستندات عبارات جبلی
عبارات نقل‌شده از جبلی، به دلیل فقدان اسناد معتبر و اختلاف در نسخ، نیازمند بررسی انتقادی است. برخی از این عبارات، به نظر می‌رسد از منابع مختلف سرهم‌بندی شده و فاقد استدلال کافی‌اند. این نقد، به سان آینه‌ای است که ضرورت تحقیق دقیق در متون عرفانی را بازتاب می‌دهد.
| درنگ: عبارات جبلی، به دلیل فقدان مستندات و اختلاف نسخ، نیازمند بررسی انتقادی است تا از سرهم‌بندی و دستکاری‌های احتمالی مصون بماند. |
اختلاف نسخ و دستکاری‌های مذهبی
نسخ مختلف متن، اختلافاتی در نام‌ها و محتوا نشان می‌دهند. برای نمونه، در برخی نسخ، نام «ابوبکر» به «علی بن ابی线下» تغییر یافته است که نشانه دستکاری‌های مذهبی با انگیزه‌های فرقه‌ای (شیعی یا سنی) است. این دستکاری‌ها، به سان سایه‌ای بر حقیقت متن، اعتبار برخی عبارات را مخدوش کرده است.
| درنگ: اختلافات نسخ، از جمله تغییر نام ابوبکر به علی بن ابی‌طالب، به دستکاری‌های مذهبی در متون عرفانی اشاره دارد که برای تقویت مواضع فرقه‌ای انجام شده است. |
جمع‌بندی بخش یکم
این بخش، با معرفی ابن مسرة جبلی و نقد عبارات او، بر ضرورت بررسی انتقادی متون عرفانی تأکید کرد. اختلافات نسخ و دستکاری‌های مذهبی، چالش‌هایی را در مسیر فهم صحیح این متون ایجاد کرده‌اند، اما عبارات جبلی همچنان دریچه‌ای به سوی درک عرفان نظری و کیهان‌شناسی اسلامی می‌گشایند.
بخش دوم: نقش ملائکه و انبیا در نظام عالم
ارتباط ملائکه و انبیا با مراتب وجودی
جبلی بیان می‌کند که ملائکه و انبیا با مراتب وجودی عالم مرتبط‌اند: اسرافیل و آدم برای صور، جبرئیل و پیامبر اکرم (ص) برای ارواح، و ابراهیم و میکائیل برای ارزاق. این تقسیم‌بندی، به سان نگاره‌ای از نظام کیهانی، نقش هر یک را در تدبیر عالم نشان می‌دهد.
| درنگ: اسرافیل و آدم به نفخه صور، جبرئیل و پیامبر (ص) به هدایت ارواح، و ابراهیم و میکائیل به تأمین ارزاق مرتبط‌اند، که نشان‌دهنده نقش ملائکه و انبیا در نظام وجودی عالم است. |
اسرافیل و آدم: نفخه صور
اسرافیل و آدم، مسئول نفخه صور، یعنی دمیدن در صور برای قیامت‌اند. هرچند آدم در زمان حیات خود نقشی در صور نداشته، اما ارتباط او با اسرافیل، به نقش خلیفه الهی و آغازگر حیات انسانی اشاره دارد. این پیوند، به سان پلی است که خلقت را به قیامت متصل می‌کند.
جبرئیل و پیامبر: هدایت ارواح
جبرئیل، واسطه وحی، و پیامبر اکرم (ص)، مبلغ آن، مسئول حیات‌بخشی معنوی به ارواح‌اند. این نقش، به مقام نبوت و رسالت اشاره دارد که ارواح را به سوی نور هدایت رهنمون می‌سازد.
ابراهیم و میکائیل: تأمین ارزاق
ابراهیم و میکائیل، مسئول ارزاق مادی و معنوی‌اند. ارتباط ابراهیم با رزق، به دعای او در قرآن کریم (﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَٰذَا بَلَدًا آمِنًا وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ﴾، [مطلب حذف شد] : «و هنگامی که ابراهیم گفت: پروردگارا، این را شهری امن قرار ده و مردمش را از محصولات روزی ده») و نقش میکائیل به‌عنوان فرشته رزق، این پیوند را روشن می‌سازد.
| درنگ: ابراهیم و میکائیل، با تأمین ارزاق مادی و معنوی، به فیض الهی در نظام عالم خدمت می‌کنند. |
رضوان و مالک: وعد و وعید
به‌جای عزرائیل، رضوان (نگهبان بهشت) و مالک (نگهبان جهنم) به‌عنوان نمایندگان وعد (وعده بهشت) و وعید (تهدید جهنم) معرفی شده‌اند. این انتخاب، به جای تأکید بر مرگ، بر سرانجام اخروی متمرکز است و به سان دو بال رحمت و عدالت، نظام پاداش و کیفر الهی را متجلی می‌سازد.
| درنگ: رضوان و مالک، به‌عنوان نمایندگان وعد و وعید، بر رحمت و عدالت الهی در سرانجام اخروی تأکید دارند. |
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تبیین نقش ملائکه و انبیا در نظام عالم، به ارتباط آنها با صور، ارواح، ارزاق، وعد و وعید پرداخت. این تقسیم‌بندی، به مثابه نقشه‌ای کیهانی، جایگاه هر یک را در تدبیر عالم روشن می‌سازد و بر نقش محوری آنها در حفظ نظم وجودی تأکید دارد.
بخش سوم: سلسله‌مراتب افلاک و کیهان‌شناسی عرفانی
عمران فلک عرشی توسط ملائکه حافین
فلک عرشی، که به‌عنوان تخت حق تعالی شناخته می‌شود، توسط ملائکه حافین عمران و آباد شده است. این عمران، به معنای نظم‌بخشی و حفظ توازن کیهانی است که به سان باغبانی است که باغ عالم را پرورانده و از آشوب مصون می‌دارد.
| درنگ: ملائکه حافین، با عمران فلک عرشی، نظم و توازن کیهانی عالم را حفظ می‌کنند. |
مقام اسرافیل و قرن
مقام اسرافیل در عرش قرار دارد و «قرن» به شاخ گاوی با دو سر چنگک‌مانند اشاره دارد که صوت نفخه صور از آن تولید می‌شود. این توصیف، که ریشه در تمثیل‌های عرفانی دارد، به نقش اسرافیل در بعث قیامت اشاره می‌کند.
کرسی در دل عرش
کرسی، به مثابه حلقه‌ای در بیابان، در دل عرش قرار دارد و عالم هبایی میان این دو واقع شده است. این تمثیل، عظمت عرش و جایگاه مادون کرسی را نشان می‌دهد که به سان دایره‌ای در دل دایره‌ای بزرگ‌تر، نظام کیهانی را تکمیل می‌کند.
| درنگ: کرسی، در دل عرش، مانند حلقه‌ای در بیابان است و عالم هبایی، مرتبه‌ای میانی میان این دو فلک قرار دارد. |
عمران کرسی توسط ملائکه مدبرات
کرسی توسط ملائکه مدبرات عمران شده و میکائیل، فرشته رزق، در آن ساکن است. این ملائکه، به سان کارگزارانی هستند که با تدبیر امور، نظام رزق و حیات عالم را حفظ می‌کنند.
دو قدم الهی: عرش و کرسی
دو قدم الهی، تمثیلی برای عرش و کرسی است. عرش، اصل عالم جسمانی، و کرسی، فلک دوم، مراتب بنیادین نظام کیهانی را تشکیل می‌دهند. این دو، به سان دو پایه استوار، عالم مادی را برپا می‌دارند.
| درنگ: دو قدم الهی، به عرش (اصل عالم جسمانی) و کرسی (فلک دوم) اشاره دارند که پایه‌های نظام کیهانی‌اند. |
فلک اقدس و عالم رفرف
فلک اقدس (فلک الافلاک)، در دل کرسی قرار دارد و نظام کیهانی را در بر می‌گیرد. عالم رفرف، میان فلک اقدس و کرسی، محل توقف پیامبر اکرم (ص) در معراج و جایگاه ارباب انواع است. این عالم، به سان سکوئی است که سالک را به سوی تجرد کامل پرتاب می‌کند.
| درنگ: عالم رفرف، میان فلک اقدس و کرسی، محل تجرد پیامبر در معراج و جایگاه ارباب انواع است. |
تقسیم فلک اقدس و بورج
فلک اقدس، فاقد کواکب است و به دوازده برج تقسیم می‌شود که مقدرات عالم را تنظیم می‌کنند. این تقسیم‌بندی، به سان نقشه‌ای فلکی، نظام کیهانی را در چارچوب هیئت بطلمیوسی ترسیم می‌کند.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، با تبیین سلسله‌مراتب افلاک، به نقش عرش، کرسی، و فلک اقدس در نظام کیهانی پرداخت. ملائکه حافین و مدبرات، با عمران این افلاک، نظم عالم را حفظ می‌کنند، و عالم رفرف به‌عنوان مرتبه‌ای میانی، سالک را به سوی تجرد رهنمون می‌سازد.
بخش چهارم: معراج و وحدت نفسی
صوت قلم‌ها در معراج
پیامبر اکرم (ص) در معراج، در عالم رفرف، صوت قلم‌ها را شنید و به حال فنا و تجرد از ماده دست یافت. این صوت، به ثبت مقدرات در لوح محفوظ اشاره دارد و به سان نوایی است که نظم الهی عالم را بازگو می‌کند.
| درنگ: صوت قلم‌ها در معراج، به ثبت مقدرات در لوح محفوظ اشاره دارد و نشان‌دهنده تجرد پیامبر در عالم رفرف است. |
صدای علی (ع) و وحدت نفسی
در معراج، صدای علی بن ابی‌طالب (ع) شنیده شد که به پیامبر گفت: «ربک یصلی». این بیان، به وحدت نفسی پیامبر و علی اشاره دارد که در آن، هرچه یکی می‌شنود، دیگری نیز ادراک می‌کند. این وحدت، به سان آینه‌ای است که اتحاد وجودی نبوت و ولایت را بازتاب می‌دهد.
| درنگ: وحدت نفسی پیامبر (ص) و علی (ع)، به اتحاد وجودی آنها در مقام ولایت اشاره دارد که در معراج متجلی شد. |
نقد دستکاری‌های مذهبی در احادیث
متن به دستکاری‌های مذهبی اهل سنت در احادیث مربوط به علی بن ابی‌طالب (ع) اشاره دارد که برای تقویت جایگاه خلفا، صفات و احادیث امامان را به دیگران نسبت داده‌اند. این نقد، به سان هشداری است که حقیقت را از تحریف مصون می‌دارد.
آیه معراج و قرب الهی
آیه ﴿فَتَدَلَّىٰ فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَىٰ﴾ [مطلب حذف شد] : «پس نزدیک شد و [فاصله‌اش] به قدر [طول] دو کمان یا نزدیک‌تر بود») به مقام قرب پیامبر در معراج و وحدت نفسی او با حق اشاره دارد. این مرتبه، به سان قله‌ای است که سالک را به احدیت جمع رهنمون می‌سازد.
| درنگ: آیه معراج، به مقام قرب پیامبر (ص) و وحدت نفسی او با حق در مرتبه احدیت جمع اشاره دارد. |
حجاب‌های سه‌گانه
سه حجاب میان اهل بهشت و خدا وجود دارد: عرش، کرسی، و فلکی که محل توقف پیامبر در معراج بود. این حجاب‌ها، به سان پرده‌هایی هستند که شهود ذات الهی را محدود می‌کنند و رفع آنها به وحدت و غیبوبت منجر می‌شود.
| درنگ: سه حجاب عرش، کرسی، و عالم رفرف، موانع شهود ذات الهی‌اند که رفع آنها سالک را به وحدت رهنمون می‌سازد. |
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، با تبیین معراج پیامبر اکرم (ص) و وحدت نفسی او با علی (ع)، به مراتب والای قرب الهی و نقش حجاب‌های کیهانی پرداخت. آیه معراج و نقد دستکاری‌های مذهبی، بر ضرورت حفظ حقیقت عرفانی تأکید دارند.
بخش پنجم: کیهان‌شناسی عرفانی و تجلیات الهی
نسبت‌های عرش و کرسی
دو نسبت میان عرش و کرسی، منشأ اشکال قربیه، خرق عادات، و ظهورات در عالم خیال و حقیقت است. این نسبت‌ها، به سان رگ‌هایی هستند که حیات معجزات، کرامات، و خیالات را در عالم جاری می‌سازند.
| درنگ: نسبت‌های عرش و کرسی، منشأ معجزات، کرامات، و ظهورات خیالی و حقیقی در عالم‌اند. |
عالم حجاب و مقام جبرئیل
عالم رفرف، عالم حجاب است و مقام جبرئیل و ملائکه مقسمات در آن قرار دارد. این مرتبه، به سان دروازه‌ای است که مقدرات عالم را تقسیم کرده و شهود ذات را محدود می‌سازد.
دعای تسبیح و تجلیات جمال و جلال
دعای «سبحان من أظهر الجمیل و ستر القبیح» به زیبایی عالم و پوشاندن زشتی‌ها اشاره دارد. این دعا، به سان آوایی است که رحمت الهی را در تجلیات جمال و جلال ستایش می‌کند.
| درنگ: دعای تسبیح، با ستایش تجلیات جمال و جلال الهی، به رحمت خدا در آفرینش و پوشاندن نقایص عالم اشاره دارد. |
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، با بررسی کیهان‌شناسی عرفانی، به نقش نسبت‌های عرش و کرسی، عالم حجاب، و دعای تسبیح در تبیین نظام الهی عالم پرداخت. این مفاهیم، به مثابه نوری هستند که زیبایی و نظم خلقت را آشکار می‌سازند.
نتیجه‌گیری کل
این نوشتار، با بازنویسی درسگفتار شماره 418 مصباح الأنْس، به کاوش در کیهان‌شناسی عرفانی، نقش ملائکه و انبیا، و مراتب وجودی عالم پرداخت. عبارات ابن مسرة جبلی، با وجود چالش‌های مستنداتی، دریچه‌ای به سوی فهم نظام کیهانی و عرفانی گشوده‌اند. نقش ملائکه در تدبیر صور، ارواح، ارزاق، وعد و وعید، و سلسله‌مراتب افلاک (عرش، کرسی، فلک اقدس)، به همراه وحدت نفسی پیامبر (ص) و علی (ع)، به مثابه نقشه‌ای جامع از نظام الهی عالم ترسیم شده‌اند. نقد دستکاری‌های مذهبی و تأکید بر بررسی انتقادی متون، خواننده را به سوی حقیقت‌جویی و دقت علمی دعوت می‌کند. این اثر، با زبانی فاخر و ساختاری علمی، مخاطب را به تأمل در عظمت خلقت و نقش واسطه‌های الهی در تدبیر آن فرا می‌خواند.
| با نظارت صادق خادمی |