متن درس

منازل السائرین: حقایق توحید: شرح باب حقایق و توحید

تحلیل و تبیین مقدمه کتاب منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه چهل و چهارم -مقدمه- بخش 44)

مقدمه: سیر در وادی‌های حقایق و توحید

درس چهل و چهارم از کتاب شریف منازل السائرین، تألیف خواجه عبدالله انصاری، به تبیین عمیق و دقیق مراحل سلوک عرفانی در باب حقایق و توحید اختصاص دارد. این باب، چونان قله‌ای رفیع در مسیر سلوک، سالک را به وادی‌های معرفت تامه، انفصال از نفس، و فناء در ذات احدیت رهنمون می‌سازد. مفاهیم کلیدی این درس، از جمله انفصال، اتصال، فناء، و توحید، فرآیند رهایی سالک از خودیت و وصول به حقیقت یگانه حق را ترسیم می‌کنند.

بخش اول: معرفت تامه و فناء در ذات احدیت

معرفت تامه، اوج شناخت بی‌واسطه

درس چهل و چهارم با این عبارت آغاز می‌شود: فَإِذَا وَقَعَ فِي مَقَامِ الْمَعْرِفَةِ التَّامَّةِ بَلَغَ النِّهَايَةَ بِالْفَنَاءِ بِالذَّاتِ الْأَحَدِيَّةِ. معرفت تامه، شناخت بی‌واسطه و کامل حق است که سالک را به اوج سلوک، یعنی فناء در ذات احدی، می‌رساند. این مقام، مانند دریایی بی‌کران است که سالک در آن از خودیت خویش جدا شده و در حقیقت یگانه حق محو می‌گردد. فناء، زوال انانیت و خودبینی است، به‌گونه‌ای که سالک دیگر خود را به‌عنوان موجودی مستقل نمی‌بیند، بلکه صرفاً در ذات احدی باقی می‌ماند.

ذات احدیت و وحدت بی‌کثرت

ذات احدیت، مرتبه‌ای از وحدت الهی است که هیچ‌گونه کثرت، حتی کثرت صفات، در آن راه ندارد. این مرتبه، فراتر از مقام وحدت و کثرت است و سالک تنها با انفصال کامل از خود می‌تواند به آن واصل شود. مانند پرنده‌ای که برای اوج‌گیری به سوی آسمان بی‌کران، باید از بندهای زمینی رها شود، سالک نیز با رهایی از تعینات نفسانی به ذات احدی متصل می‌گردد.

بخش دوم: ظرف حقایق و ظهورات سالک

قلب، ظرف تجلی حقایق

در باب حقایق، قلب سالک به‌عنوان ظرفی معرفی می‌شود که در آن، دستاوردهای معنوی و عرفانی متجلی می‌گردد. این ظرف، مانند زمینی حاصل‌خیز است که بذرهای سلوک در آن کاشته شده و میوه‌های معرفت و اتصال را به بار می‌آورد. سالک در این مرحله، آثار و خصوصیات معنوی خود را مشاهده کرده و به مقام اتصال با حق نائل می‌شود.

ظهورات و یافته‌های معنوی

ظهورات سالک، شامل حالات و مقاماتی نظیر معاینه، مکاشفه، مشاهده، حیات، قبض، و بسط است که در ظرف قلب متجلی می‌شوند. این حالات، مانند نهرهایی هستند که از چشمه معرفت الهی سرچشمه گرفته و قلب سالک را سیراب می‌کنند. اما این ظهورات، تنها زمانی به حقیقت می‌رسند که سالک از خودیت و انانیت رها شود.

بخش سوم: اثنائیت و مانع توحید

دوگانگی، اشکال اصلی سالک

اشکال اصلی سالک در باب حقایق، وجود اثنائیت یا دوگانگی است. این دوگانگی در قالب «من» و «حق» ظهور می‌یابد، جایی که سالک خود را به‌عنوان فاعلی مستقل در برابر حق می‌بیند. مانند سایه‌ای که میان نور و آینه فاصله می‌اندازد، اثنائیت مانع تحقق توحید کامل است. سالک باید این اشکال را با انفصال از خود برطرف کند.

مصادیق اثنائیت در حالات عرفانی

حالات عرفانی نظیر معاینه، مکاشفه، مشاهده، حیات، قبض، و بسط، زمانی که با «من» همراه شوند، نشانه‌ای از اثنائیت هستند. این دوگانگی، مانند باری است که سالک را از اوج‌گیری به سوی توحید بازمی‌دارد. سالک باید از نسبت دادن این حالات به خود پرهیز کند تا به وحدت حقیقی دست یابد.

بخش چهارم: توحید و رفع دوگانگی

توحید، وحدت بی‌دوگانگی

توحید حقیقی، در غیاب هرگونه دوگانگی میان سالک و حق محقق می‌شود. این وحدت، مانند آینه‌ای صیقلی است که جز تصویر حق در آن نمی‌گنجد. عبارت «صدول به یکدیگر چو شود آشنا یکی است» به این وحدت اشاره دارد، جایی که سالک با رفع بیگانگی، در حق یکی می‌شود.

شراکت، مانع کمال توحید

در باب حقایق، سالک همچنان درگیر منیت و شراکت است که به‌صورت اثنائیت در مقامات عرفانی ظاهر می‌شود. این شراکت، مانند غباری است که بر آینه قلب نشسته و مانع انعکاس نور حق می‌گردد. سالک باید با انفصال از خود، این شراکت را رفع کند.

بخش پنجم: انفصال و تمکین در سلوک

انفصال، رهایی از خود

انفصال از نفس، مرحله‌ای کلیدی در سلوک عرفانی است که سالک خود را از تعینات نفسانی و خودبینی جدا می‌کند. این انفصال، مانند درآوردن جامه‌ای کهنه است که سالک را از بندهای نفسانی رها کرده و او را برای اتصال به حق آماده می‌سازد. عبارت انفصل عن نفسه به این جدایی وجودی اشاره دارد.

تمکین، استقرار در تسلیم

تمکین، استقرار در مقام اطاعت و تسلیم به قضای الهی است که سالک را برای انفصال آماده می‌کند. این مقام، مانند زمینی استوار است که سالک بر آن ایستاده و از تردید و خوف رها می‌شود. تمکین، سالک را به اوج کمال می‌رساند، اما این اوج‌گیری مستلزم رهایی از خود است.

بخش ششم: محدودیت صعود و فناء

محدودیت وجودی سالک

عبارت لو دَنَوْتُ أَنْمَلَةً لَاحْتَرَقْتُ، به نقل از جبرئیل در معراج پیامبر(ص)، به محدودیت وجودی سالک در برابر عظمت حق اشاره دارد. مانند پروانه‌ای که به سوی شمع می‌رود، سالک نمی‌تواند با خودیت خویش به مراتب عالیه ذات احدی صعود کند، زیرا این صعود مستلزم فناء و زوال خود است.

فناء، احتراق وجودی

فناء، رهایی کامل از خود و احتراق وجودی در برابر عظمت حق است. مانند گوشتی که در آتش پخته شده و از خامی رها می‌گردد، سالک در این حالت از خودیت و انانیت محو شده و تنها حق در او باقی می‌ماند.

بخش هفتم: نقد عرفان رمانتیک و کمال‌طلبی

عرفان کلامی و اشرافی

عرفان رمانتیک و اشرافی، مانند آنچه در اشارات ابن‌سینا دیده می‌شود، به کسب مقامات و عناوین می‌پردازد و سالک را به کمال‌طلبی و شراکت سوق می‌دهد. این عرفان، مانند ساختمانی است که با تزئینات ظاهری آراسته شده، اما از حقیقت توحید دور است.

خرابی، هدف عارف حقیقی

عارف حقیقی، برخلاف کمال‌طلبان که در پی کسب مقامات هستند، به دنبال خرابی خود و فناء است. مانند بنایی که برای بازسازی باید ویران شود، عارف با زوال خودیت به توحید می‌رسد.

بخش هشتم: طمع و شراکت

طمع، ریشه شراکت

طمع، مانند زالویی است که همه چیز را برای کسب منافع مادی می‌مکد. بیت «گر جمله جهان را به تصرّف آرد / باز از پی تحصیل جهان دگر است» به طمع بی‌پایان انسان کمال‌طلب اشاره دارد که حتی با کسب همه چیز، همچنان به دنبال بیشتر است. این طمع، مانع توحید است.

نقد طمع به حق

سالک کمال‌طلب ممکن است حتی حق را به‌عنوان کمال نهایی طمع کند، مانند کسی که به دنبال قاپیدن گنجی بی‌کران است. این طمع، نشانه شراکت و دوری از توحید است. عارف حقیقی، با انفصال از خود، از هرگونه طمع، حتی به حق، رها می‌شود.

بخش نهم: سلوک عرفانی و رهایی از طمع

سه منزل سلوک عرفانی

سلوک عرفانی در سه منزل خلاصه می‌شود: رهایی از طمع به غیر، طمع به خود، و طمع به حق. مانند مسافری که برای رسیدن به مقصد، باید بارهای سنگین را زمین بگذارد، سالک با رهایی از این طمع‌ها به توحید می‌رسد.

نقد روابط طمع‌آلود

روابط انسانی که بر اساس طمع شکل می‌گیرند، مانند سلام به رئیس یا احترام به پدر به خاطر مال، نشانه شراکت و دوری از توحید است. این روابط، مانند گیاهی هستند که ریشه در خاک طمع دارند و با بریدن این ریشه، سالک به حقیقت توحید نزدیک می‌شود.

بخش دهم: اتصال و معرفت در باب توحید

اتصال، دروازه معرفت

باب توحید، باب اتصال به حق است. سالک پس از انفصال از خود، به معرفت تامه دست می‌یابد. این اتصال، مانند پلی است که سالک را از وادی خودیت به ساحل حقیقت حق می‌رساند. معرفت در این مرحله، شناخت بی‌واسطه حق است که تنها در سایه توحید ممکن می‌شود.

نفسیت حق و وحدت

سالک در این مرحله، نفسیت خود را با نفسیت حق یکی می‌کند. این وحدت، مانند قطره‌ای است که در اقیانوس ذات الهی محو می‌شود. حقیقت حق در قلب سالک ظهور یافته و او را به مقام وحدت می‌رساند.

بخش یازدهم: اودیه توحید و آب‌بندی اولیاء

اودیه توحید، وادی‌های دشوار

اودیه توحید، مانند بیابانی پرمخاطره، سالک را با سختی‌های شدید مواجه می‌کند. این وادی‌ها، سالک را از اوج به حضیض و از حضیض به اوج پرتاب می‌کنند تا او را از خودیت پاک کنند. مانند کوره‌ای که فلز را از ناخالصی‌ها می‌رهاند، اودیه توحید سالک را پالایش می‌کند.

آب‌بندی اولیاء

اولیاء خدا در باب توحید، میان اتصال و انفصال در نوسان‌اند تا به مقام فناء و بقاء برسند. این فرآیند، مانند آب‌بندی ظرفی است که سالک را از هرگونه نشتی خودیت پاک کرده و او را موحد می‌سازد.

بخش دوازدهم: توازن در سلوک عرفانی

ضرورت توازن

سلوک عرفانی، مانند ورزشکاری که به ریتم، قدرت، و تعادل نیاز دارد، مستلزم توازن میان حالات عرفانی است. سالک باید میان اتصال، انفصال، معرفت، و فناء هماهنگی ایجاد کند تا به کمال توحید برسد.

گم شدن خود در فناء

فناء، گم شدن خود و زوال خودآگاهی نفسانی است. مانند ستاره‌ای که در نور خورشید محو می‌شود، سالک در این حالت تنها حق را مشاهده می‌کند و خود را از یاد می‌برد.

بخش سیزدهم: تلبس و ظهور در رسوم خلق

مقام تلبس

مقام تلبس، حالتی است که سالک در ظاهر، مانند مردم عادی رفتار می‌کند تا حقیقت او مخفی بماند. مانند پیامبر(ص) که يَأْكُلُ وَيَمْشِي فِي الْأَسْوَاقِ، سالک با این تلبس، برای هدایت و رحمت خلق عمل می‌کند.

هدایت و رحمت خلق

تلبس، نه برای خودبینی، بلکه برای هدایت و رحمت خلق است. مانند امير مؤمنان(ع) که با تواضع و دوری از خودبینی، خلق را به سوی حق هدایت کرد، سالک نیز با تلبس، از طمع دیگران به خود جلوگیری می‌کند.

بخش چهاردهم: تجرید و تفرید در توحید

تجرید، رهایی از تعینات

تجرید، رهایی از هرگونه تعین و کثرت است که سالک را به سوی وحدت هدایت می‌کند. مانند پرنده‌ای که از قفس رها می‌شود، سالک با تجرید از تعینات نفسانی به سوی حقیقت حق پرواز می‌کند.

تفرید، وحدت کامل

تفرید، مرحله نهایی توحید است که سالک در آن به وحدت کامل با حق می‌رسد. عبارت ثُمَّ تَفَرُّدِي الْإِشَارَةِ إِلَى الْحَقِّ مِنَ الْحَقِّ بِالْحَقِّ فِي عَيْنِ الْجَمْعِ به این وحدت اشاره دارد، جایی که سالک در ذات جمع غرق شده و هیچ کثرتی در او باقی نمی‌ماند.

بخش پانزدهم: کمال توحید و وصول به ذات

کمال توحید، نفی صفات

کمال توحید در نفی هرگونه صفت و تعین از حق است. به قول حضرت علی(ع): نُورٌ يَشْرَقُ مِنْ صَبَاحِ الْأَزَلِ فَيَلُوحُ عَلَى هَيَاكِلِ التَّوْحِيدِ. این نفی، مانند پاک کردن آینه از هرگونه غبار است که سالک را به حقیقت ذات می‌رساند.

وصول به ذات و تجلیات حق

سالک در وصول به ذات، به تجلیات جمال و جلال حق دست می‌یابد و به مقام ولی‌الله می‌رسد. مانند قرآن ناطقی که حقیقت حق را در خود متجلی می‌سازد، سالک در این مقام به عين الله، اُذن الله، و جمع الله تبدیل می‌شود.

بخش شانزدهم: شهادت الهی و توحید حق

شهادت الهی بر توحید

قرآن کریم می‌فرماید: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَٰهَ إِلَّا هُوَ (آل عمران: ۱۸؛ : خداوند گواهی داد که جز او هیچ معبودی نیست). این آیه، به شهادت الهی بر توحید اشاره دارد که سالک در مقام توحید به آن دست می‌یابد.

توحید حق، غایت سلوک

توحید حق، غایت سلوک عرفانی است که سالک را از هرگونه طمع و تعین رها کرده و او را به ذات عريان حق می‌رساند. مانند مسافری که پس از سفری پرمخاطره به مقصد می‌رسد، سالک در این مقام، جز حق هیچ نمی‌بیند.

جمع‌بندی

درس چهل و چهارم منازل السائرین، باب حقایق و توحید را به‌عنوان قله‌ای رفیع در سلوک عرفانی معرفی می‌کند که سالک را به وادی‌های معرفت تامه، انفصال، و فناء در ذات احدیت رهنمون می‌سازد. این باب، با تبیین مفاهیم کلیدی نظیر اثنائیت، شراکت، تمکین، و تفرید، فرآیند رهایی سالک از خودیت و وصول به حقیقت یگانه حق را ترسیم می‌کند. انفصال از نفس، به‌عنوان نقطه عطف این سیر، سالک را از تعینات نفسانی رها کرده و او را به مقام توحید و بقاء بالله می‌رساند. نقد طمع و کمال‌طلبی، چه در برابر خلق و چه در برابر حق، از ویژگی‌های برجسته این درس است که سالک را به رهایی از خود دعوت می‌کند. مقام تلبس و تفرید، به‌عنوان مراحل نهایی، سالک را به وحدت کامل با حق و ظهور در رسوم خلق برای هدایت دیگران می‌رساند.