متن درس
کتاب منازل السائرین: مقام توبه
تحلیل و تبیین باب توبه کتاب منازل السائرین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه پنجاه و هشتم -باب توبه- بخش ششم)
مقدمه
مقام توبه، به‌عنوان یکی از ارکان بنیادین سلوک عرفانی در کتاب شریف منازل السائرین تألیف خواجه عبدالله انصاری، جایگاهی ویژه در عرفان اسلامی دارد. درس پنجاه و هشتم این اثر، که با شرح و تفسیر عالمانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره همراه شده، به بررسی عمیق این مقام و مفهوم پیچیده «توبه از توبه» می‌پردازد. این درسگفتار، با استناد به آیات قرآن کریم و روایات معصومان علیهم‌السلام، توبه را نه‌تنها به‌عنوان بازگشت از گناه ظاهری، بلکه به‌منزله رجوع دائمی به سوی حق و رهایی از هرگونه نقصان معرفتی معرفی می‌کند.
بخش یکم: تبیین مقام توبه با استناد به قرآن کریم
استدلال قرآنی بر مقام توبه
آیت‌الله نکونام با استناد به آیه شریفه ﴿وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾ (النور: 31)، به معنای «و همگی به سوی خدا توبه کنید ای مؤمنان، باشد که رستگار شوید» ()، مقام توبه را به‌عنوان ضرورتی همگانی تبیین می‌فرمایند. این آیه، که در سیاق سوره نور به مسائل اخلاقی و اجتماعی مانند رعایت حدود و پوشش اشاره دارد، در تفسیر عرفانی به معنای رجوع همگانی به سوی حق در تمامی مراتب وجودی تفسیر می‌شود. توبه در این نگاه، فراتر از ترک گناه ظاهری، به معنای رهایی از جفای معرفتی و رسیدن به صفای باطنی است.
تحلیل سیاق آیه و شمولیت آن
سیاق آیه شریفه در سوره نور، به مسائل اخلاقی و اجتماعی مانند حفظ عفت و رعایت حدود اشاره دارد، اما در نگاه عرفانی، این آیه به دعوتی همگانی برای بازگشت به سوی حق تعبیر می‌شود. این دعوت، همه مؤمنان، از جمله کسانی که ظاهراً گناهی ندارند، را شامل می‌شود. آیت‌الله نکونام تأکید می‌کنند که توبه، به‌مثابه ریسمانی الهی، هر فرد را در هر مرتبه‌ای به سوی حق بازمی‌گرداند. این شمولیت، جلوه‌ای از رحمت واسعه الهی است که حتی گناهکاران و کافران را نیز در بر می‌گیرد، مشروط بر آنکه به سوی حق رجوع کنند.
بخش دوم: مفهوم توبه از توبه و نقد انحرافات معرفتی
تبیین مفهوم توبه از توبه
یکی از مفاهیم پیچیده در این درس، «توبه از توبه» است که برخی آن را به معنای رسیدن به مقامی تفسیر کرده‌اند که دیگر گناهی برای توبه باقی نمی‌ماند. آیت‌الله نکونام این دیدگاه را انحرافی معرفتی دانسته و آن را با استناد به آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا﴾ (النساء: 136)، به معنای «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، ایمان بیاورید» ()، نقد می‌کنند. همان‌گونه که ایمان فرآیندی پویا و نیازمند استمرار است، توبه نیز باید مداوم باشد. توبه از توبه، به معنای توقف در فرآیند بازگشت نیست، بلکه تعالی در مراتب توبه و رهایی از جفای معرفتی است.
نقد ادعای بی‌نیازی از عبادت
دیدگاه دیگری که مورد نقد قرار گرفته، ادعای بی‌نیازی از عبادت پس از رسیدن به یقین است، با استناد نادرست به آیه ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّىٰ يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾ (الحجر: 99)، به معنای «و پروردگارت را پرستش کن تا یقین به تو آید» (). آیت‌الله نکونام این تفسیر را گمراه‌کننده دانسته و تأکید می‌کنند که عبادت و یقین در فرآیندی هم‌افزا قرار دارند. یقین، مقصد نهایی عبادت است و عبادت تا لحظه مرگ ادامه دارد، نه آنکه با رسیدن به یقین ساقط شود.
بخش سوم: شمولیت توبه و مراتب آن
شمولیت توبه برای همه اقشار
آیه ﴿وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ﴾ همه اقشار، از مؤمن تا فاسق و حتی کافر، را در بر می‌گیرد. آیت‌الله نکونام با استناد به آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ﴾ (البقرة: 222)، به معنای «خداوند توبه‌کنندگان را دوست دارد» ()، تأکید می‌کنند که توبه، به‌مثابه رجوع به سوی حق، برای همه ممکن و مطلوب است. این شمولیت، مانند دعوتی همگانی به راهپیمایی است که همه اقشار، از زن و مرد تا کودک، را در بر می‌گیرد، اما در لحظات حساس، تنها افراد آماده در صف مقدم قرار می‌گیرند.
تمثیل راهپیمایی برای تبیین مراتب توبه
آیت‌الله نکونام با تمثیلی از راهپیمایی‌های پیش از انقلاب، توبه را به دعوتی همگانی تشبیه می‌کنند که همه را در بر می‌گیرد، اما در مراتب عالی، تنها سالکان آماده در صف فعال قرار می‌گیرند. این تمثیل، تفاوت میان توبه عمومی (برای همه) و توبه خاص (برای اولیاء و سالکان) را نشان می‌دهد. توبه عمومی، مانند دعوت به راهپیمایی، همه را شامل می‌شود، اما توبه خاص، که نیازمند معرفت و صفا است، به مراتب عالی‌تر اختصاص دارد.
بخش چهارم: مراتب توبه و ضرورت استمرار آن
مراتب توبه در اقشار مختلف
در کتاب مصباح الشریعة، از امام صادق علیه‌السلام نقل شده که «التوبة حبل الله و مدد عنايته»، به معنای «توبه ریسمان خدا و امداد عنایت اوست». آیت‌الله نکونام این روایت را مبنای تبیین مراتب توبه قرار داده و بیان می‌کنند که هر گروه از بندگان، توبه‌ای متناسب با مقام خود دارند: توبه انبیاء از اضطراب سر (ناآرامی درونی)، توبه اولیاء از تلوین خطرات (تغییرات افکار)، توبه اصفیاء از تنقیص (کاستی‌ها)، و توبه عوام از گناهان ظاهری. این تقسیم‌بندی، نشان‌دهنده تنوع و عمق توبه در مراتب مختلف سلوک است.
نیاز بیشتر انبیاء به توبه
آیت‌الله نکونام تأکید می‌کنند که انبیاء، به دلیل شدت قرب و معرفتشان، بیش از عوام به توبه نیاز دارند. گناهان عوام، به دلیل سادگی و محدودیت، با توبه‌ای ساده قابل رفع است، اما انبیاء، به دلیل دریافت‌های عمیق معرفتی، با حالات پیچیده‌تری مواجه‌اند که توبه را برای آن‌ها ضرورتی عمیق‌تر می‌سازد. این دیدگاه با آیه ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ﴾ تقویت می‌شود، که نشان‌دهنده نیاز مداوم به رجوع به سوی حق است.
بخش پنجم: اضطراب سر و عصمت حق
اضطراب سر در انبیاء
آیت‌الله نکونام با استناد به آیه ﴿إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا﴾ (الفتح: 1)، به معنای «ما تو را پیروزی آشکاری دادیم» ()، به اضطراب درونی پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله اشاره می‌کنند. این اضطراب، نه از گناه، بلکه از شدت قرب و مسئولیت عظیم الهی ناشی می‌شود. اضطراب سر در انبیاء و تلوین خطرات در اولیاء، نشان‌دهنده مراتب بالای معرفتی است که در آن هرگونه نقصان، حتی در سطح باطنی، نیاز به توبه دارد.
عصمت حق و توبه انبیاء
عصمت حق، که فراتر از عصمت انبیاء است، آن‌ها را به توبه و رجوع مداوم وا می‌دارد. آیت‌الله نکونام با اشاره به مناجات‌های امیرالمؤمنین علیه‌السلام، مانند سر در چاه بردن، تأکید می‌کنند که این حالات، ناشی از شدت قرب به حق و مواجهه با کمال مطلق الهی است. عصمت حق، همه را به سوی کمال می‌کشاند و حتی انبیاء را در برابر آن به توبه وا می‌دارد.
بخش ششم: نقد دیدگاه‌های نادرست و استمرار توبه
نقد تفسیر نادرست توبه به‌عنوان فراموشی گناه
آیت‌الله نکونام با استناد به کتاب لمع، دیدگاه جنید درباره توبه به‌عنوان فراموشی گناه را نقد کرده و بیان می‌کنند که توبه، نه یک فرآیند ذهنی ساده (فراموشی)، بلکه تحولی وجودی است که با حضور الهی، قلب سالک را از هرگونه نقصان پاک می‌سازد. حضور حق، جفای باطنی را محو می‌کند و این محو، فراتر از نسيان (فراموشی) است.
توبه استمراری در دعای امام سجاد علیه‌السلام
در دعای سی و یکم صحیفه سجادیه، امام سجاد علیه‌السلام می‌فرمایند: «اللَّهُمَّ إِنِّي أَتُوبُ إِلَيْكَ مِنْ كُلِّ مَا خَالَفَ إِرَادَتَكَ»، به معنای توبه از هر آنچه مخالف اراده الهی است. این دعا، توبه‌ای استمراری را نشان می‌دهد که سالک را از هرگونه نقصان، حتی در مراتب عالی، پاک می‌کند. ایشان در ادامه می‌فرمایند: «فَاجْعَلْ تَوْبَتِي هَذِهِ تَوْبَةً لَا أَحْتَاجُ بَعْدَهَا إِلَى تَوْبَةٍ»، به معنای توبه‌ای که پس از آن نیازی به توبه دیگر نباشد. این توبه استمراری، گناهان گذشته را محو کرده و از گناهان آینده پیشگیری می‌کند.
بخش هفتم: ستارالعیوب و محو گناهان
محو گناهان با حضور الهی
آیت‌الله نکونام تأکید می‌کنند که توبه استمراری، با حضور الهی، گناهان را محو می‌کند، نه صرفاً فراموش. این محو، در مقام رحمت الهی، به معنای ستارالعیوب بودن خداوند است که عیوب را به‌گونه‌ای می‌پوشاند که حتی از دید حق نیز محو می‌شوند. این دیدگاه، عمق رحمت الهی و تأثیر حضور حق در پاکسازی قلب سالک را نشان می‌دهد.
نقد انحرافات عقیدتی
انحرافات عقیدتی در باب توبه، مانند ادعای بی‌نیازی از توبه یا توبه از توبه، از منظر آیت‌الله نکونام خطرناک بوده و با منطق عرفانی و قرآنی ناسازگار است. این انحرافات، اغلب ناشی از تفسیرهای احساسی و غیرمنطقی است که بدون توجه به سیاق و عمق معرفتی، به سوءتفاهم منجر می‌شود.
جمع‌بندی
درس پنجاه و هشتم منازل السائرین، با شرح عالمانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، توبه را به‌عنوان ریسمان الهی و ضرورتی دائمی در سلوک عرفانی معرفی می‌کند. این مقام، فراتر از ترک گناه ظاهری، به معنای رجوع مداوم به سوی حق و رهایی از هرگونه نقصان معرفتی است. با استناد به آیات قرآن کریم، مانند ﴿وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا﴾ و ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ﴾، و روایات معصومان علیهم‌السلام، توبه به‌عنوان فرآیندی پویا و همگانی تبیین می‌شود که از گناهکار تا معصوم را در بر می‌گیرد. نقد انحرافات عقیدتی، مانند ادعای بی‌نیازی از توبه یا عبادت، و تأکید بر مراتب مختلف توبه، از جمله اضطراب سر انبیاء، نشان‌دهنده عمق و پیچیدگی این مقام است. توبه استمراری، که در دعای امام سجاد علیه‌السلام متجلی است، سالک را به سوی صفا و قرب الهی هدایت می‌کند و با حضور حق، قلب او را از هرگونه جفای باطنی پاک می‌سازد.