متن درس

منازل السائرین: چیستی فرار و گذار از علم به عیان

تحلیل و تبیین باب فرار کتاب منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۱۱۸ -باب فرار- بخش ششم)

دیباچه

کتاب حاضر، بازنویسی و تدوینی علمی و آکادمیک از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در شرح مقام فرار از منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است. این اثر، با نگاهی عمیق به سیر سالک از علم به شهود، نقش قلب در دریافت معارف الهی، و رهایی از حظوظ نفسانی، به تبیین یکی از مراتب والای سلوک عرفانی می‌پردازد.

بخش نخست: چیستی فرار و گذار از علم به عیان

مفهوم فرار در سلوک عرفانی

مقام فرار، که چون پلی میان ساحل علم و دریای شهود گسترده است، سالک را از دانش مبتنی بر فهم و شنیده‌ها به سوی مشاهده باطنی و عیان هدایت می‌کند. فرار در این مقام، دو مرتبه دارد: نخست، فرار از جهل به علم، که سالک را از تاریکی نادانی به روشنای دانش رهنمون می‌سازد؛ دوم، فرار از علم به عیان، که گویی چون پرنده‌ای از قفس ذهن به آسمان قلب بال می‌گشاید. این گذار، از فهم ظاهری به دیدن باطنی است، جایی که چشم دل به جای چشم سر، حقیقت را نظاره می‌کند.

این تحول، با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد که می‌فرماید:

﴿فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ﴾
«چشم‌ها کور نمی‌شوند، بلکه دل‌هایی که در سینه‌هاست کور می‌شوند» (سوره حج، آیه ۴۶، ترجمه فولادوند).

این آیه، بر نقش قلب در شهود تأکید می‌ورزد، گویی قلب، چون چراغی در سینه، راه حقیقت را روشن می‌سازد.

تفاوت ظرف علم و ظرف حال

در مرتبه علم، ذهن سالک ظرف دریافت است، جایی که دانش از طریق حواس، چون گوش و چشم، به درون راه می‌یابد. اما در مقام فرار، قلب به ظرف حال بدل می‌شود، که گویی چون دریایی بی‌کران، حقایق الهی را در خود جای می‌دهد. احوال، که مبادی دل‌اند، مقدمه‌ای برای کمالات قلبی‌اند و سالک را به سوی شهود هدایت می‌کنند. این گذار، از ظرف اخبار (شنیده‌ها) به ظرف مشاهده (دیده‌ها) است، جایی که قلب، بی‌نیاز از منافذ حسی، حقایق را دریافت می‌کند.

﴿أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا﴾
«آیا در زمین سیر نکردند تا دل‌هایی داشته باشند که با آن تعقل کنند؟» (سوره حج، آیه ۴۶، ترجمه فولادوند).

این آیه، قلب را محور تعقل و شهود معرفی می‌کند، که فراتر از حواس، به دریافت باطنی دست می‌یابد.

جمع‌بندی بخش نخست

مقام فرار، سالک را از علم به عیان، و از ذهن به قلب هدایت می‌کند. قلب، به عنوان ظرف حال، محور شهود است که حقایق را بی‌واسطه دریافت می‌کند. این تحول، با آیات قرآن کریم تأیید می‌شود که قلب را محل تعقل و شهود می‌دانند.

بخش دوم: قلب و دریافت‌های باطنی

واردات قلبی و اجابت الهی

در ظرف حال، قلب سالک به دریافت‌های باطنی، که در عرفان به «واردات» موسوم‌اند، دست می‌یابد. این واردات، چون جویبارهایی زلال از چشمه غیب، به دل وارد می‌شوند و سالک را به اجابت‌های الهی متصل می‌کنند. قلب، در این مرتبه، داد و ستد می‌کند، گویی چون بازاری معنوی، حقایق را می‌گیرد و پاسخ‌های الهی را بازمی‌ستاند. این فرآیند، فراتر از حواس است، که هرکدام منافذ محدودی دارند، و قلب، بی‌نیاز از این منافذ، حقایق را در خود جای می‌دهد.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ﴾
«در این برای کسی که قلبی دارد، تذکری است» (سوره ق، آیه ۳۷، ترجمه فولادوند).

این آیه، قلب را محل دریافت الهامات الهی می‌داند، که در مقام شهود، به درک حقایق می‌رسد.

مواجید قلبی و کرامات

مواجید قلبی، که چون گوهرهایی در صدف دل نهفته‌اند، کرامات و دریافت‌های باطنی‌اند که سالک را به مقامات معنوی رهنمون می‌سازند. این مواجید، با اجابت‌های الهی همراه‌اند و سالک را به درک غیبی متصل می‌کنند. برخلاف حواس، که منافذ محدودی چون لامسه، چشایی و بویایی دارند، قلب بی‌نیاز از منفذ است و حقایق را مستقیماً دریافت می‌کند، گویی چون دیواری که بی‌در، راهی به درون دارد.

﴿وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ﴾
«برای بشر ممکن نیست که خدا با او سخن بگوید مگر از طریق وحی یا از پشت حجاب» (سوره شوری، آیه ۵۱، ترجمه فولادوند).

این آیه، به دریافت‌های بی‌واسطه الهی اشاره دارد که در قلب سالک متجلی می‌شود.

جمع‌بندی بخش دوم

قلب، در مقام فرار، به دریافت‌های باطنی و اجابت‌های الهی دست می‌یابد. مواجید قلبی، کراماتی‌اند که سالک را به شهود غیبی رهنمون می‌سازند، و این فرآیند، با آیات قرآن کریم تأیید می‌شود.

بخش سوم: تفاوت علم و معرفت

تمایز علم و معرفت

علم، دانش کلی است که به فهم اوصاف و ویژگی‌ها معطوف است، گویی چون نقشه‌ای که کلیات راه را نشان می‌دهد. اما معرفت، شناخت جزئی و شهودی حقیقت است، که چون دیدن مقصد با چشم دل است. علم، فهمیدنی است و در ظرف ذهن جای می‌گیرد، اما معرفت، دیدنی است و در قلب متجلی می‌شود. این تمایز، سالک را از دانش نظری به شهود باطنی هدایت می‌کند.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد:

﴿وَالَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾
«کسانی که در راه ما جهاد کنند، به راه‌هایمان هدایتشان می‌کنیم» (سوره عنکبوت، آیه ۶۹، ترجمه فولادوند).

این آیه، جهاد در سلوک را زمینه‌ساز معرفت الهی می‌داند.

تعرفات الهی و هدف خلقت

معرفت الهی، که در قالب تعرفات خودجوش و بی‌واسطه در قلب سالک پدید می‌آید، هدف خلقت است. این معرفت، با عبادت پیوندی ناگسستنی دارد، چنان‌که آیه شریفه قرآن کریم می‌فرماید:

﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾
«جن و انس را جز برای عبادت نیافریدم» (سوره ذاریات، آیه ۵۶، ترجمه فولادوند).

تفسیر این آیه به «لیعرفون» (برای معرفت)، نشان‌دهنده پیوند عبادت و معرفت است. تعرفات الهی، چون قارچ‌هایی که بی‌تلاش از خاک دل می‌رویند، معرفتی بی‌واسطه‌اند که شریعت از آن‌ها نشأت می‌گیرد.

جمع‌بندی بخش سوم

معرفت، فراتر از علم، شناخت شهودی حقیقت است که در قلب سالک متجلی می‌شود. تعرفات الهی، هدف خلقت و پیوند عبادت و معرفت را نشان می‌دهند، و این مفاهیم با آیات قرآن کریم تأیید می‌شوند.

بخش چهارم: نقد تفسیر و جایگاه معصومان

نقد بزرگ‌نمایی ابن عباس

تفسیر آیه «لیعبدون» توسط ابن عباس به «لیعرفون»، هرچند ارزشمند، در مقایسه با مقام معصومان، به‌ویژه امیرالمؤمنین (ع)، که قرآن ناطق‌اند، ناکافی است. ابن عباس، هرچند مفسری برجسته است، اما در قامت معصومان، که مظهر کامل معرفت الهی‌اند، جای نمی‌گیرد. این نقد، گویی چون آینه‌ای، جایگاه والای معصومان را در تفسیر قرآن کریم نشان می‌دهد.

این دیدگاه، بر ضرورت رجوع به معصومان در فهم قرآن کریم تأکید دارد.

امیرالمؤمنین (ع) و قرآن ناطق

امیرالمؤمنین (ع)، که چون خورشیدی در آسمان معرفت می‌درخشند، مفسر حقیقی و ترجمان قرآن کریم‌اند. عنوان «افضل المفسرین» و «ترجمان القرآن»، شایسته مقام ایشان است، که حقیقت قرآن در وجودشان متجلی است. این جایگاه، فراتر از مفسران عادی، حتی ابن عباس، است.

جمع‌بندی بخش چهارم

نقد بزرگ‌نمایی ابن عباس، بر جایگاه والای معصومان، به‌ویژه امیرالمؤمنین (ع)، تأکید دارد. ایشان، به عنوان قرآن ناطق، مرجع اصلی معرفت قرآنی‌اند.

بخش پنجم: تحول نفس از جرّار به جرّد

جرّار و حظوظ نفسانی

نفس جرّار، که چون عقربی با نیش حظوظ و سستی‌ها است، آلوده به رعونت (سستی) و هفوات (خطاها) است. این نفس، در بند خواسته‌های نفسانی است و سالک را از شهود بازمی‌دارد. رعونت، گویی چون زنبوری نازک و سست، نفس را در ضعف نگه می‌دارد.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا﴾
«سوگند به نفس و آنچه آن را سامان داد و بدکاری و پرهیزگاری‌اش را به آن الهام کرد» (سوره شمس، آیات ۷-۸، ترجمه فولادوند).

این آیه، به امکان تصفیه نفس از فجور به تقوا اشاره دارد.

فرار به جرّد و لطافت

فرار از جرّار به جرّد، تحول نفس از سستی به لطافت است. نفس جرّد، که چون آینه‌ای صاف و صیقلی است، از حظوظ و آفات نفسانی رها شده و به صفا و لطافت می‌رسد. این تحول، گویی چون پروانه‌ای که از پیله رهایی می‌یابد، سالک را به شهود نزدیک‌تر می‌کند.

﴿قَدْحَمَلَحَمَنْزَكَّحَاهَا﴾
«آن که نفس خود را پاک کرد، رستگار شد» (سوره شمس، آیه ۹، ترجمه فولادوند).

این آیه، رستگاری را در گرو تصفیه نفس می‌داند.

جمع‌بندی بخش پنجم

نفس جراحر، آلوده به حظوظ است، اما با فرار به جرارد، به لطافت و صفا می‌رسد. این تحول، که با آیات قرآن کریم تأیید می‌شود، سالک را به شهود نزدیک‌تر می‌کند.

بخش ششم: نقد آموزش اجباری و محبت

نقد آموزش مبتنی بر تنبیه

آموزش اجباری، که با تنبیه و زور، چون «چوب آلبالو» همراه است، مانع یادگیری حقیقی است. این روش، گویی چون باری گران بر شانه‌های کودک، انگیزه را از او می‌ستاند و او را از معرفت دور می‌کند. بیت فاخر «علم مدرس بود زمزمه محبتی / جمعه به مکتب آورد طفل گریزپای را» بر این حقیقت تأکید دارد که محبت، کلید گشایش دل به علم است.

این نقد، بر ضرورت آموزش مبتنی بر محبت تأکید دارد.

محبت و انگیزه یادگیری

محبت، چون نسیمی که گل‌ها را به شکوفایی وامی‌دارد، انگیزه یادگیری را در دل می‌کارد. کودکان، در روزهایی که از درس‌های زورکی رهایی داشتند، با شوق به مکتب می‌آمدند، گویی چون پرندگان آزاد، به سوی دانش بال می‌گشاندند. این رویکرد، یادگیری را به بازی شیرین تبدیل می‌کند.

جمع‌بندی بخش ششم

آموزش اجباری، مانع یادگیری است، اما محبت، دل را به علم می‌کشاند. این نقد، با بیت شعر و تجربه واقعی، بر اهمیت محبت در آموزش تأکید دارد.

بخش هفتم: تجلیات شهودی و گشایش قلب

تجلی شهودی و درهای قلب

تجلی شهودی، که چون نوری در ظلمت قلب می‌تابد، درهای دل را به سوی حقایق می‌گشاید. این گشایش، گویی چون کلیدی که قفل‌های دل را باز می‌کند، سالک را به دریافت‌های باطنی قادر می‌سازد. قلب، در این مرتبه، با گوش باطنی، حقایق را می‌شنود و آن‌ها را در خود جای می‌دهد.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ﴾
«آیا سینه‌ات را برایت نگشاده‌ایم؟» (سوره شرح، آیه ۱، ترجمه فولادوند).

این آیه، گشایش صدر را نعمتی الهی برای دریافت حقایق می‌داند.

اختیاری یا غیراختیاری بودن تجلیات

تجلیات شهودی، گاه اختیاری و گاه غیراختیاری‌اند. این دریافت‌ها، که در قلب سالک متجلی می‌شوند، گاه با اراده او و گاه به صورت خودجوش رخ می‌دهند، گویی مانند دری که بی‌کلید گشوده می‌شود. تفاوت حالات اهل شهود، به فراوانی و کیفیت این تجلیات بستگی دارد.

جمع‌بندی بخش هفتم

تجلیات شهودی، با گشایش قلب، سالک را به دریافت‌های باطنی رهنمون می‌کنند. این فرآیند، که گاه اختیاری و گاه غیراختیاری است، با آیات قرآن کریم تأیید می‌شود.

بخش هشتم: عمل بی‌واسطه و اصول شریعت

عمل مبتنی بر دریافت از الله

اعمال اهل شهود، مستقیماً از خدا دریافت می‌شود، نه از الگوهای از پیش تعیین‌شده. این عمل، که چون جویباری از چشمه الهی می‌جوشد، مبتنی بر دریافت‌های قلبی است. سالک، در این مرتبه، حقایق را در قلب خود می‌بیند و مطابق آن‌ها عمل می‌کند، گویی آیات الهی در دلش قرائت می‌شوند.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿فَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فَعْلَ الْخَيْرَاتِ�>
«به آنان وحی کردیم که کارهای نیک انجام دهند» (سوره انبیاء، آیه 73، ترجمه فولادوند).

این آیه، به دریافت بی‌واسطه اوامر الهی برای عمل صالح اشاره دارد.

رسوم و اصول

رسوم شریعت، که چون پوسته‌ای ظاهری‌اند، از اصول، یعنی معرفت‌های قلبی، گرفته شده‌اند. اصول، حقایقی‌اند که در قلب اولیاء متجلی شده و شریعت را شکل داده‌اند. این دیدگاه، شریعت را ظاهر و معرفت را باطن می‌داند، گویی شریعت، سایه‌ای از نور معرفت است.

﴿شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا�>
«از دین برایتان شریعتی قرار داد که به نوحو سفارش کرد» (سوره شوری، آیه 13، ترجمه فولادوند).

این آیه، شریعت را تجلی اوامر الهی می‌داند که از اصول نشأت گرفته است.

جمع‌بندی بخش هشتم

اعمال اهل شهود، بی‌واسطه از خدا دریافت می‌شوند و شریعت، تجلی معرفت‌های قلبی اولیاء است. این مفاهیم، با آیات قرآن کریم تأیید می‌شوند.

بخش نهم: وحی و تعینات قلبی

وحی به عنوان حقیقت

وحی، حقیقتی است که در قلب پیامبر تعین یافته و سپس به صورت آیات قرآنی اظهار شده است. آیات، که چون پرچم‌هایی بر سر در خانه وحی‌اند، حاکی از حقیقت وحی‌اند، نه خود آن. این دیدگاه، وحی را فراتر از کلمات ظاهری می‌داند، گویی کلمات، ظهورات حقیقتی باطنی‌اند.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ عَلَى قَلْبِكَ﴾
«روح‌الأمین آن را بر قلبت نازل کرد» (سوره شعراء، آیات 193-194، ترجمه فولادوند).

این آیه، قلب را محل نزول وحی می‌داند.

قرآن کریم و کلمات وحی

قرآن کریم، کلمات و ظهورات وحی است، نه خود وحی. آیات، تعینات حقیقتی‌اند که در قلب اولیاء متجلی می‌شوند. اولیای خدا، قرآن را چنان می‌یابند که نازل شده، گویی چون چشمه‌ای زلال، حقیقت وحی در دلشان جاری می‌شود.

﴿إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾
«ما آن را قرآنی عربی نازل کردیم تا تعقل کنید» (سوره یوسف، آیه 2، ترجمه فولادوند).

این آیه، قرآن را نشانه‌ای برای تعقل و درک حقیقت می‌داند.

جمع‌بندی بخش نهم

وحی، حقیقتی باطنی است که در قلب تعین می‌یابد، و قرآن کریم، کلمات و ظهورات آن است. اولیای خدا، این حقیقت را در دل می‌یابند، و این مفاهیم با آیات قرآن کریم تأیید می‌شوند.

بخش دهم: کلام قدسی و هدف خلقت

کلام قدسی «کنت کنزاً مخفیاً»

کلام قدسی «کنت کنزاً مخفیاً، فأحببت أن أعرف»، که چون گوهری در گنجینه عرفان می‌درخشد، به هدف خلقت برای معرفت الهی اشاره دارد. خدا، که گنجی پنهان بود، با خلق آفرینش، خواست که شناخته شود. این معرفت، از طریق تجلیات الهی و محبت به خلق محقق می‌شود.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد:

﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّنَ وَالْإنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾
«جن و انس را جز برای عبادت نیافریدم» (سوره ذاریات، آیه 56، ترجمه فولادوند).

تفسیر این آیه به معرفت، پیوند عبادت و شناخت را نشان می‌دهد.

تجلیات و مقبولیت اعمال

اعمال، تنها زمانی مقبول‌اند که با تأیید تعرفات الهی و تجلیات همراه باشند. این تجلیات، که چون نوری بر اعمال دل می‌تابند، آن‌ها را به حقیقت می‌رسانند.

جمع‌بندی بخش دهم

کلام قدسی، معرفت را هدف خلقت می‌داند، و تجلیات الهی، اعمال را مقبول می‌سازند. این مفاهیم، با آیات قرآن کریم تأیید می‌شوند.

بخش یازدهم: شریعت و نقل به سنت اعلی

نقل از سنت به سنت اعلی

اهل شهود، سنت را ترک نمی‌کنند، بلکه از سنت ظاهری به سنت باطنی و اعلی منتقل می‌شوند. این نقل، گویی از شنیدن به دیدن است، از نطفه‌ای در صلب به فرزندی در قلب. سالک، با این تحول، شریعت را نه به نقل، بلکه به دل درمی‌یابد.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوْتُوْا الْعِلْمَ دَرَجَاتٍ﴾
«خدا کسانی را که ایمان آورده‌اند و کسانی که علم داده شده‌اند درجات بلندی می‌بخشد» (سوره مجادلة، آیه 11، ترجمه فولادوند).

این آیه، ارتقای اهل ایمان و علم را به مراتب بالاتر تأیید می‌کند.

شریعت و معرفت اولیا

شریعت، تجللیجع معرفت‌های قلبی اولیای خداست. اهل دل بودن، مستلزم التزام به شریعت است، و گرنه ادعای معرفت باطل است. شریعت، گویی چون رودی که از چشمه معرفت اولیاء می‌جوشد، حقیقت را به خلق می‌رساند.

ﴎَتَّبِعُواْ مَن لاَّ يَسْأَلُکُمْ أَجْرًا وَهُم مُّهْتَدُونَ﴾
«از کسانی پیروی کنید که از شما پاداشی نمی‌خواهند و خود هدایت‌یافته‌اند» (سوره یس، آیه 21، ترجمه فولادوند).

این آیه، شریعت را محور عمل صالحان قرار داده است.

جمع‌بندی بخش یازدهم

اهل شهود، شریعت را به قلب درمی‌یابند و از سنت به سنت اعلی منتقل می‌شوند. شریعت، تجلی معرفت اولیاست، و این مفاهیم با آیات قرآن کریم تأیید می‌شوند.

بخش دوازدهم: رهایی از حظوظ و تجرید

حظوظ نفسانی و آفات

حظوظ نفسانی، که چون دام‌هایی نفس را در بند می‌کشند، خواسته‌ها و سستی‌هایی‌اند که سال را از شهود بازمی‌دارند. این حظوظ، با رعونت (سستی) و هفوات (خطاها) آلوده‌اند، گویی چون علف‌های هرزی که باغ دل را می‌خورند.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا﴾
«سوگند به نفس و آنچه آن را سامان داد» (سوره شمس، آیه 7، ترجمه فولادوند).

این آیه، به امکان تصفیه نفس اشاره دارد.

تجرید و تخلص

فرار از حظوظ به تجرید، رهایی از آلودگی‌های نفسانی است. تخلص، که چون خلع جامه‌ای کهنه است، سالک را از آفات نفس آزاد می‌کند. این تحول، گویی او را چون پرنده‌ای به آسمان لطافت و صفا می‌رساند.

﴿قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا﴾
«آن که نفس خود را پاک کرد، رستگار شد» (سوره شمس، آیه 9، ترجمه فولادوند).

این آیه، رستگاری را در گرو تصفیه نفس می‌داند.

جمع‌بندی بخش دوازدهم

حظوظ نفسانی، مانع شهودند، اما با تجرید و تخلص، سالک به لطافت می‌رسد. این تحول، با آیات قرآن کریم تأیید می‌شود.

بخش سیزدهم: نقد ریاضت غیرصادق و معرفت

ریاضت ضعفاء

ریاضت‌های غیرصادق، که گاه چون باری گران بر دوش سالک است، نشانه ضعف است. ضعفاء، با زحمت و منت، اعمال را انجام می‌دهند، گویی چون عرقی که با هر تلاشی جاری می‌شود، رنجشان آشکار است. این ریاضت‌ها، گاهی به انحراف می‌انجامند.

این مفهوم، با آیه شریفه قرآن کریم همخوان است:

﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾
«خدا برایتان آسانی می‌خواهد و سختی را برایتان نمی‌خواهد» (سوره بقره، آیه 185، ترجمه فولادوند).

این آیه، بر آسانی در دین تأکید دارد.

سهولت اعمال اولیا

اولیای خدا، اعمال را به سهولت و بی‌منت انجام می‌دهند، گویی چون چشمه‌ای که بی‌زحمت می‌جوشد. این سهولت، از صفا و معرفت قلبشان سرچشمه می‌گیرد، که آن‌ها را از رنج و ریا دور نگه می‌دارد.

برتری معرفت بر ریاضت

معرفت، که چون نوری در دل می‌تابد، بر ریاضت برتری دارد. سالک با معرفت، بی‌نیاز از زحمت‌های طاقت‌فرسا، به حقیقت عمل می‌رسد، گویی که با بال معرفت، به آسمان قرب پرواز می‌کند.

جمع‌بندی بخش سیزدهم

ریاضت‌های ضعفاء، نشانه ضعف و گاه انحراف‌اند، اما اولیا با معرفت، اعمال را آسان انجام می‌دهند. معرفت، بر ریاضت برتری دارد، و این با آیات قرآن کریم تأیید می‌شود.

نتیجه‌گیری نهایی

این اثر، با تبیین مقام فرار در منازل السائرین، سفری عمیق در قلب سلوک عرفانی ارائه نمود. از گذار از علم به عیان تا رهایی از حظوظ نفسانی، از نقش قلب در شهود تا پیوند شریعت و معرفت، هر بخش، گامی به سوی حقیقت بود. قلب، محور این تحول است که با تجلیات الهی، به معرفت دست می‌یابد. شریعت، تجلی معرفت اولیاست، و التزام به آن، نشانه صدق در سلوک است. نقدهایی مانند آموزش اجباری و ریاضت غیرصادق، بر ضرورت معرفت و محبت تأکید دارند. آیات قرآن کریم، چون چراغ‌هایی، این مسیر را روشن کردند.