متن درس

مراتب رجاء: سیر عرفانی از نفس تا قلب

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۰۴)

مقدمه: رجاء، نردبان سلوک عرفانی

رجاء، به سان نردبانی است که سالک عرفان را از وادی نفس به قله قلب رهنمون می‌سازد. این منزل، که در منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری جایگاهی برجسته دارد، در مراتب گوناگون خود، سیر تکاملی سالک را از تعلقات نفسانی به سوی قرب الهی ترسیم می‌کند. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۲۰۴، با تبیینی عمیق و عرفانی، به بررسی مراتب رجاء و وظایف سالک در هر مرتبه می‌پردازد و نقش شریعت، همت بلند و تهذیب نفس را در این سیر معنوی برجسته می‌سازد.

این اثر در سه بخش اصلی سامان یافته است: بخش نخست، مراتب رجاء و جایگاه آنها در سلوک عرفانی را کاوش می‌کند؛ بخش دوم، وظایف سالک در مرتبه متوسط و نقش شریعت در تهذیب نفس را تحلیل می‌نماید؛ و بخش سوم، مرتبه ارباب قلوب و سیر به سوی قرب الهی را بررسی می‌کند. هر بخش، با زیرعناوین تخصصی و جمع‌بندی‌های تفصیلی، به غنای محتوایی اثر می‌افزاید.

بخش نخست: مراتب رجاء و جایگاه آنها در سلوک عرفانی

آغاز با ذکر الهی: بسم الله الرحمن الرحیم

درس‌گفتار با ذکر شریف بِسْمِ ٱللَّهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ آغاز می‌شود، که نشانه‌ای از قرار گرفتن بحث در چارچوب معارف توحیدی و الهی است. آیت‌الله نکونام قدس‌سره این نوار را به‌عنوان شماره ۲۰۸ از سلسله مباحث منازل السائرین معرفی می‌کنند، که به تبیین مراتب رجاء اختصاص دارد. این آغاز، به سان کلیدی است که درهای معرفت عرفانی را به سوی سالک می‌گشاید.

تقسیم‌بندی مراتب رجاء: سه درجه سلوک

رجاء به سه مرتبه تقسیم می‌شود: مرتبه عامی (مبتدیان)، مرتبه متوسط (ارباب ریاضات)، و مرتبه نهایی (ارباب قلوب). ایشان می‌فرمایند: «سه درجه سه مرتبه هست مرتبه اول مرتبه عامى است … مرتبه دوم … ارباب رياضيات … مرتبه نهايى كه ارباب القلوب». این تقسیم‌بندی، سیر تدریجی سالک را از خلوص ابتدایی به مقام قلب ترسیم می‌کند.

مرتبه عامی، به سالکانی اختصاص دارد که با انگیزه حب خدمت به خداوند و اجتهاد وارد مسیر سلوک می‌شوند. مرتبه متوسط، جایگاه ارباب ریاضات است که با ریاضت به تهذیب نفس می‌پردازند. مرتبه نهایی، مقام ارباب قلوب است که به اتصال با حق و مقام دل دست می‌یابند. این مراتب، به سان پله‌هایی هستند که سالک را از وادی نفس به قله قرب الهی می‌رسانند.

مرتبه عامی: خلوص ابتدایی

مرتبه عامی، ابتدایی‌ترین سطح رجاء است که با انگیزه‌های خالص اما ساده مشخص می‌شود. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «مرتبه عامى ابعاث اجتهاد و حب به خدمت دوست دارد كه خدمت خدا بكند». در این مرتبه، سالک هنوز درگیر تعلقات نفسانی است، اما نیت خالص او برای خدمت به خداوند، پایه‌ای برای سلوک او فراهم می‌آورد.

این مرتبه، به سان نهالی است که در خاک نیت خالص کاشته شده و نیازمند مراقبت و پروراندن است. خلوص نیت در این مرحله، شرط لازم برای پیشرفت به مراتب بالاتر است، زیرا بدون نیت صادقانه، سلوک به بیراهه می‌رود.

مرتبه متوسط: ارباب ریاضات

مرتبه متوسط، به ارباب ریاضات تعلق دارد که در ظرف نفس به تهذیب و ریاضت می‌پردازند. ایشان می‌فرمایند: «ارباب رياضات مرتبه نفس است». این مرتبه، نیازمند تلاش مستمر برای رفع حظوظ نفسانی و التزام به شریعت است.

ارباب ریاضات، به سان کاوشگرانی هستند که در معدن نفس به جست‌وجوی گوهر پاکی می‌پردازند. این مرحله، با ریاضت‌های شرعی و کنترل نفس، سالک را از تعلقات مادی رها می‌سازد و او را برای ورود به مقام قلب آماده می‌کند.

مرتبه نهایی: ارباب قلوب

مرتبه سوم، جایگاه ارباب قلوب است که پس از غلبه بر نفس و تصفیه همت، به مقام قلب و اتصال به خداوند می‌رسند. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «ارباب القلوب مقام دل هست». این مرتبه، بالاترین سطح سلوک است که سالک را به وحدت با حق می‌رساند.

ارباب قلوب، به سان پرندگانی هستند که در آسمان قرب الهی پرواز می‌کنند و قلبشان جایگاه تجلیات الهی است. این مقام، نتیجه تهذیب نفس و همت بلند است که سالک را از کثرت به وحدت هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش نخست

مراتب رجاء، به‌عنوان پله‌های سلوک عرفانی، سالک را از مرتبه عامی با خلوص ابتدایی، به مرتبه متوسط با ریاضت نفس، و سپس به مقام ارباب قلوب هدایت می‌کنند. این سیر تدریجی، نیازمند نیت خالص، تهذیب نفس و اتصال به حق است. شناخت مراتب رجاء، سالک را به درک عمیق‌تری از مسیر عرفانی خود رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: وظایف سالک در مرتبه متوسط و نقش شریعت

وظایف سه‌گانه سالک در مرتبه متوسط

در مرتبه متوسط، سالک سه وظیفه اصلی دارد: رفع حظوظ نفسانی، التزام به ابزار شریعت، و داشتن همت بلند. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «يك حظوظ نفس را بايد بردارد … با ابزار شريعت … همتش بايد بالا باشد». این وظایف، چارچوب عملی سلوک در این مرتبه را تشکیل می‌دهند.

رفع حظوظ نفسانی، به معنای رهایی از خواسته‌های خودمحورانه مانند «خوشم می‌آید» یا «دلم می‌خواهد» است. التزام به شریعت، مسیر سلوک را معتبر می‌سازد. همت بلند، سالک را از تعلقات مادی به سوی اهداف متعالی سوق می‌دهد. این وظایف، به سان سه ستون هستند که بنای سلوک سالک را استوار می‌سازند.

رفع حظوظ نفسانی: غلبه بر هواهای نفس

رفع حظوظ نفسانی، اولین وظیفه سالک در مرتبه متوسط است. ایشان می‌فرمایند: «حظوظ نفس را بايد بردارد خوشم مى‌ايد دوسْت دارم دلم مى‌خواهد … اين‌ها را بايد از خودش بردارد». این فرآیند، نیازمند خودآگاهی و کنترل نفس است تا سالک از دام هواهای نفسانی رها شود.

حظوظ نفسانی، به سان علف‌های هرزی هستند که باغ دل سالک را آلوده می‌کنند. سالک باید با ابزار شریعت، این علف‌ها را ریشه‌کن کند تا دلش برای کشت معرفت الهی آماده شود. مثال‌هایی مانند رفتار کودکانه («دلم می‌خواهد این‌طور باشد») نشان‌دهنده اهمیت غلبه بر این خواسته‌هاست.

التزام به شریعت: ابزار تهذیب نفس

شریعت، به‌عنوان ابزار اصلی تهذیب نفس، نقش محوری در مرتبه متوسط دارد. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «با ابزار شريعت، چى خوبه چى بد هست حظوظ را بردارد». التزام به احکام الهی، مانند نماز و روزه، سالک را از انحراف حفظ می‌کند.

شریعت، به سان چراغی است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد. بدون این چراغ، سالک در تاریکی انحراف گمراه می‌شود. ایشان هشدار می‌دهند: «بزرگ‌ترين رهزن اين هست كه انسان با شريعت مشكل پيدا بكند». این نکته، بر پیوند ناگسستنی عرفان و شریعت تأکید دارد.

همت بلند: خدا‌خواهی و دوری از سفساف

همت بلند، ویژگی اصلی سالک در مرتبه متوسط است که او را از تعلقات مادی و خواسته‌های پست دور می‌کند. ایشان می‌فرمایند: «همتش بايد بالا باشد ديگه دنبال خرده ريز و جزئى و كم و اندك نيست». همت بلند، به معنای خدا‌خواهی و تمرکز بر اهداف متعالی است.

همت بلند، به سان عقابی است که در آسمان‌های رفیع پرواز می‌کند و به خاک پست تعلق ندارد. سالک با این همت، از «سفساف» (امور پست) دوری می‌جوید و به سوی «معالی الامور» (امور متعالی) رهنمون می‌شود. حدیثی که در متن نقل شده، تأیید می‌کند: «ان الله يحب معالى…الاشرافها و يبغض سفسائها» (خداوند امور بلند و با شرافت را دوست دارد و از امور پست بیزار است).

تفاوت راجی الی الله و راجی الی الخلق

راجی الی الله، سالکی است که همتش به سوی خداوند است، در حالی که راجی الی الخلق به دنبال اهداف مادی است. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «فرق بين راجى الى الله و راجى الى الخلق … همت بلند يعنى راجى الى الله». این تمایز، بر اهمیت نیت خالص در سلوک تأکید دارد.

راجی الی الله، به سان ستاره‌ای است که در آسمان الهی می‌درخشد، در حالی که راجی الی الخلق، حتی با اهداف بزرگ دنیوی، در گرداب کثرت گرفتار است. این تفاوت، نشان‌دهنده جهت‌گیری عرفان اسلامی به سوی وحدت و خدا‌خواهی است.

تصفیه همت: هدف مرتبه متوسط

هدف مرتبه متوسط، تصفیه همت از تعلقات غیرالهی است. ایشان می‌فرمایند: «تصفوا فيه همم … برفض ملذوذات». سالک باید لذایذ نفسانی را ترک کند و با التزام به شریعت، همت خود را به سوی خداوند متعالی سازد.

تصفیه همت، به سان زلال کردن آبی است که از کدورت‌های نفسانی آلوده شده. این فرآیند، با ترک لذایذ، رعایت شریعت و همت بلند محقق می‌شود. مثال‌هایی مانند دوری از انتخاب مکان خنک برای نماز، نشان‌دهنده لزوم غلبه بر خواسته‌های نفسانی است.

جمع‌بندی بخش دوم

مرتبه متوسط رجاء، با وظایف سه‌گانه رفع حظوظ نفسانی، التزام به شریعت و همت بلند، سالک را به سوی تهذیب نفس هدایت می‌کند. شریعت، به‌عنوان ابزار اصلی، مسیر سلوک را معتبر می‌سازد، و همت بلند، سالک را از سفساف به سوی معالی الامور رهنمون می‌شود. این مرتبه، پایه‌ای برای ورود به مقام قلب است.

بخش سوم: مرتبه ارباب قلوب و سیر به سوی قرب الهی

ارباب قلوب: مقام دل و قرب الهی

مرتبه ارباب قلوب، بالاترین سطح رجاء است که سالک پس از غلبه بر نفس و تصفیه همت، به مقام قلب می‌رسد. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «حالا همتش كه رفت بالا … حالا صاحب قلب ميشه». این مقام، جایگاه انس با خداوند و تجلیات الهی است.

قلب ارباب قلوب، به سان آینه‌ای است که نور حق در آن منعکس می‌شود. این سالکان، با رهایی از نفس، به وحدت با حق دست می‌یابند و دلشان جایگاه محبت و معرفت الهی می‌گردد.

نقش انبیا و اولیا در سلوک

انبیا و اولیا، با وجود مصائب و سختی‌ها، به دلیل همت بلند و التزام به شریعت، به مقام قلب رسیده‌اند. ایشان می‌فرمایند: «اين همه انبيا اوليا خدا اين كار را كردند … به قلب مى‌رسند». این امر، نشانه صفا و صداقت آن‌هاست.

انبیا و اولیا، به سان مشعل‌دارانی هستند که در تاریکی ناسوت، راه قرب الهی را روشن کرده‌اند. مصائب آن‌ها، آزمونی برای صفا و صداقتشان بوده و همت بلندشان، آن‌ها را به مقامات عالی عرفانی رسانده است.

انس با خداوند: خلق و خوی الهی

انس با خداوند، خلق و خوی الهی را در سالک ایجاد می‌کند و او را از امور پست دور می‌سازد. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «وقتى انس به پروردگار پيدا مى‌كند خلق و خوى خدا در او ظاهر ميشه». این انس، نتیجه سلوک موفق است که سالک را به قرب الهی می‌رساند.

انس با خداوند، به سان نسیمی است که غبار نفسانیت را از دل سالک می‌زداید و او را به صفات الهی آراسته می‌کند. این ویژگی، اولیای خدا را از تعلقات مادی آزاد می‌سازد و همتشان را به سوی معالی الامور متمرکز می‌کند.

توحید همت: وحدت در خدا‌خواهی

توحید همت، به معنای تمرکز بر خداوند و دوری از تفرقه و کثرت است. ایشان می‌فرمایند: «بتوحيد الهمه همتش را يكى بكند خدا». این فرآیند، سالک را از تعلقات غیرالهی رها می‌کند و به سوی وحدت با حق هدایت می‌نماید.

توحید همت، به سان رودخانه‌ای است که از شاخه‌های پراکنده به سوی دریای وحدت جاری می‌شود. این وحدت، سالک را از تفرقه نفسانی نجات می‌دهد و او را به سوی هدف نهایی سلوک، یعنی خدا‌خواهی، رهنمون می‌سازد.

ویژگی‌های اولیای خدا: دوری از سفساف

اولیای خدا، به دلیل وابستگی به خداوند، از امور پست و خرده‌ریز دوری می‌کنند. آیت‌الله نکونام می‌فرمایند: «هولاء لما تعلقوا باعز الموجودات … استنكفوا عن الالتفات باخس الاشيا». این ویژگی، آن‌ها را به معالی الامور متمرکز می‌سازد.

اولیای خدا، به سان کوه‌هایی هستند که در برابر بادهای پست نفسانی استوار می‌مانند. وابستگی آن‌ها به خداوند، دلشان را از خرده‌ریزهای مادی پاک می‌کند و همتشان را به سوی امور متعالی سوق می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

مرتبه ارباب قلوب، نتیجه تهذیب نفس، تصفیه همت و التزام به شریعت است که سالک را به مقام قلب و قرب الهی می‌رساند. انبیا و اولیا، با همت بلند و صفا، نمونه‌های برجسته این سیر هستند. انس با خداوند و توحید همت، سالک را از سفساف به سوی معالی الامور هدایت می‌کند و او را به وحدت با حق می‌رساند.

جمع‌بندی نهایی

مراتب رجاء، به‌عنوان نردبانی در سلوک عرفانی، سالک را از مرتبه عامی به مرتبه متوسط و سپس به مقام ارباب قلوب هدایت می‌کنند. در مرتبه متوسط، رفع حظوظ نفسانی، التزام به شریعت و همت بلند، سالک را به سوی تهذیب نفس رهنمون می‌سازند. شریعت، به‌عنوان ابزار اصلی، مسیر سلوک را معتبر می‌کند، و همت بلند، سالک را از سفساف به سوی معالی الامور می‌برد. مرتبه ارباب قلوب، با انس به خداوند و توحید همت، سالک را به قرب الهی می‌رساند. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تبیین دقیق این مراتب و تأکید بر پیوند عرفان و شریعت، راهنمایی جامع برای سالکان ارائه می‌دهد.