متن درس

تحلیل و تبیین باب المراقبه در منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۱۶)

دیباچه

کتاب «منازل السائرین» اثر عارف گران‌قدر، خواجه عبدالله انصاری، از برجسته‌ترین آثار عرفان اسلامی است که با ساختاری نظام‌مند، مراحل سلوک عرفانی را به‌گونه‌ای دقیق و عمیق تبیین می‌کند. این اثر، با ارائه مراتب سلوک، راهنمای سالکان طریق حق است و هر منزل، چونان پلکانی به سوی معرفت و قرب الهی ترسیم شده است. در این میان، باب المراقبه، به‌عنوان یکی از منازل کلیدی، جایگاهی ویژه دارد، زیرا سالک را به نظارت مستمر بر نفس و دوری از غفلت فرا می‌خواند.

بخش نخست: جایگاه باب المراقبه در سلسله مراتب سلوک

مفهوم و اهمیت مراقبه

باب المراقبه در نظام عرفانی خواجه عبدالله انصاری، مرحله‌ای است که سالک با مواظبت مستمر و دقیق، از غفلت دوری می‌جوید و توجه خود را به سوی حق متمرکز می‌سازد. این منزل، به‌مثابه پلی است میان مراحل ابتدایی سلوک، مانند رعایه، و مراتب عالی‌تر، مانند حيمان. مراقبه، در این معنا، نه‌تنها پرهیز از اهمال، بلکه اشرافی عمیق و مداوم بر نفس و اعمال است، که سالک را به سوی کمال رهنمون می‌شود.

ارتباط مراقبه و رعایه

باب المراقبه، پس از باب الرعایه در سلسله مراتب منازل السائرین قرار گرفته است. رعایه، به معنای پرهیز از اهمال و حفظ امانت، مرحله‌ای مقدماتی است که سالک را به رعایت حدود الهی و عهدهای معنوی ملزم می‌سازد. اما مراقبه، فراتر از رعایه، نیازمند علو و اشرافی است که سالک را به نظارت مستمر بر نفس و اعمالش وا می‌دارد. این ترتیب، نشان‌دهنده سیر تکاملی سلوک است که از رعایت ساده به سوی مراقبت عمیق و آگاهانه پیش می‌رود.

بخش دوم: نقد آیات انتخاب‌شده برای باب المراقبه و رعایه

نقد آیات باب المراقبه

برای باب المراقبه، آیاتی از سوره توبه (آیات ۸ و ۱۰) انتخاب شده‌اند که به نظر می‌رسد با مفهوم عرفانی مراقبه تناسبی ندارند. این آیات، به رفتار منافقان و عدم رعایت عهد و پیمان توسط آنان اشاره دارند:

كَيْفَ وَإِنْ يَظْهَرُوا عَلَيْكُمْ لَا يَرْقُبُوا فِيكُمْ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً ۚ يُرْضُونَكُمْ بِأَفْوَاهِهِمْ وَتَأْبَىٰ قُلُوبُهُمْ وَأَكْثَرُهُمْ فَاسِقُونَ

(سوره توبه، آیه ۸؛ : «چگونه [ممکن است پیمانی باشد] و حال آنکه اگر بر شما چیره شوند، نه خویشی را رعایت می‌کنند و نه پیمانی را؟ شما را با زبان خویش خشنود می‌کنند، در حالی که دل‌هایشان سر باز می‌زند، و بیشترشان نافرمانند»)

لَا يَرْقُبُونَ فِي مُؤْمِنٍ إِلًّا وَلَا ذِمَّةً ۚ وَأُولَٰئِكَ هُمُ الْمُعْتَدُونَ

(سوره توبه، آیه ۱۰؛ : «نه در [حق] مؤمنی خویشی را رعایت می‌کنند و نه پیمانی را، و اینان همان تجاوزگرانند»)

این آیات، به رفتار منفی منافقان اشاره دارند و نمی‌توانند مفهوم مثبت و سازنده مراقبه عرفانی را منتقل کنند. مراقبه، که بر نظارت مستمر بر نفس و تمرکز بر حق استوار است، نیازمند آیاتی است که این معنا را به‌روشنی بازتاب دهند.

نقد آیات باب الرعایه

در باب الرعایه نیز آیه‌ای انتخاب شده که به عدم رعایت اشاره دارد: «فَمَا رَعَوْهَا حَقَّ رِعَايَتِهَا». این آیه، به کوتاهی در رعایت عهد و امانت دلالت می‌کند، در حالی که باب الرعایه باید بر رعایت مثبت و سازنده تأکید داشته باشد. آیه مناسب‌تر برای این باب، آیه‌ای است که صفت رعایت امانت و عهد را در مؤمنان برجسته سازد:

وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ

(سوره مؤمنون، آیه ۸؛ : «و کسانی که امانت‌ها و پیمان خود را رعایت می‌کنند»)

این آیه، با تأکید بر صفت مثبت رعایت امانت و عهد، با مفهوم رعایه در سلوک عرفانی همخوانی دارد و سالک را به حفظ حدود الهی و تعهدات معنوی فرا می‌خواند.

نقد نظر تلمسانی

تلمسانی، شارح پیش از کاشانی، معتقد است که آیات انتخاب‌شده برای باب‌های رعایه و مراقبه، به منظور تیمن و تبرک برگزیده شده‌اند، نه به دلیل تناسب مفهومی. این دیدگاه، مورد نقد قرار گرفته، زیرا انتخاب آیات بدون توجه به تناسب معنایی، از اعتبار علمی و عرفانی متن می‌کاهد. در سنت عرفانی، آیات قرآن کریم به‌عنوان پایه‌های نظری و عملی سلوک مورد استفاده قرار می‌گیرند و انتخاب آیات نامناسب ممکن است به سوءتفاهم در فهم مفاهیم عرفانی منجر شود.

بخش سوم: پیشنهاد آیه مناسب برای باب المراقبه

آیه پیشنهادی و تحلیل آن

برای باب المراقبه، آیه‌ای از سوره قصص پیشنهاد شده که به‌خوبی مفهوم مراقبه عرفانی را منتقل می‌کند:

فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ ۖ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ

(سوره قصص، آیه ۲۱؛ : «پس [موسی] ترسان و نگران از آنجا بیرون رفت و گفت: پروردگارا! مرا از گروه ستمگران نجات ده»)

این آیه، به داستان حضرت موسی علیه‌السلام اشاره دارد که با خوف و مراقبت مستمر (يَتَرَقَّبُ)، از شهر خارج شد و با توکل بر خداوند، از خطر ستمگران رهایی یافت. خوف، مراقبت مستمر و توکل، سه عنصر کلیدی مراقبه عرفانی را تشکیل می‌دهند که در این آیه به‌روشنی متجلی است. موسی، به‌مثابه سالکی است که با نظارت بر نفس و محیط، از خطرات درونی و بیرونی دوری می‌جوید.

نقد آیه دوم انتخاب‌شده

آیه دیگری که برای باب المراقبه انتخاب شده، آیه‌ای از سوره دخان است:

فَارْتَقِبْ إِنَّهُمْ مُرْتَقِبُونَ

(سوره دخان، آیه ۵۹؛ : «پس منتظر باش که آنان نیز منتظرند»)

این آیه، به معنای صبر و انتظار در برابر دشمنان است و در سیاقی غیرعرفانی و در اشاره به تقابل با کافران آمده است. بنابراین، نمی‌تواند مفهوم مراقبه به معنای نظارت مستمر بر نفس را منتقل کند.

بخش چهارم: تبیین مفاهیم مرتبط با مراقبه

تفاوت‌های معنایی واژگان مرتبط

مفاهیم رعایه، مراقبه، حراست، حفاظت، رصد و حيمان، هر یک جنبه‌ای از مواظبت و توجه را در سلوک عرفانی برجسته می‌سازند:

• رعایه: پرهیز از اهمال و حفظ امانت، به‌عنوان مرحله‌ای ابتدایی در سلوک.
• مراقبه: نظارت مستمر با علو و اشراف، که از مکان بلندی (مرقب) بر نفس و اعمال صورت می‌گیرد.
• حراست: نظارت فعال با تجسس و اشراف، که بر دقت و تفتیش تأکید دارد.
• رصد: مواظبت مستمر و دقیق، که با مداومت و توجه عمیق همراه است.
• حيمان: نظارت با اقتدار، که عالی‌ترین مرتبه مواظبت را نشان می‌دهد.

این تمایزات، سلسله‌مراتب مفاهیم را در مسیر سلوک عرفانی نشان می‌دهند، که هر یک سالک را به مرحله‌ای عمیق‌تر هدایت می‌کنند.

مفهوم رقيب در مراقبه

رقيب، به کسی اطلاق می‌شود که توان نظارت و مواظبت را دارد. خداوند در قرآن کریم به‌عنوان «رَقِيبٌ عَلَيْكُمْ» معرفی شده است:

وَاللَّهُ رَقِيبٌ عَلَيْكُمْ

(سوره نساء، آیه ۱؛ : «و خداوند بر شما نگهبان است»)

این آیه، بر سیطره و تدبیر الهی دلالت دارد، اما برای باب المراقبه مناسب نیست، زیرا سالک خود باید رقيب نفس خویش باشد. مراقبه، نظارت مستمر سالک بر نفس است که با خوف و توکل همراه است.

بخش پنجم: تمثیلات عرفانی برای تبیین مراقبه

تمثیل گربه و ماهی

برای تبیین مفهوم مراقبه، تمثیلی از گربه‌ای که ماهی را شکار می‌کند، ارائه شده است. گربه، با دقت، مداومت و تمرکز کامل، هدف خود را دنبال می‌کند، بی‌آنکه لحظه‌ای از توجه بازماند. این تمثیل، به‌مثابه آیینه‌ای است که مراقبه عرفانی را مجسم می‌سازد: سالک، چونان گربه‌ای هوشیار، باید با دقت و مداومت، نفس خود را زیر نظر داشته باشد تا از خطا و غفلت در امان ماند.

تمثیل گربه و کبوتر

تمثیل دیگر، گربه‌ای است که کبوتری را شکار می‌کند. گربه، با صبر و حوصله، بی‌حرکت و چونان مرده‌ای آرام، منتظر لحظه مناسب می‌ماند تا هدف خود را به چنگ آورد. این تمثیل، بر اهمیت صبر، تمرکز و دقت در مراقبه تأکید دارد. سالک، باید با چنین هوشیاری و مداومتی، نفس خود را مهار کند و از لغزش‌های آن جلوگیری نماید.

بخش ششم: چالش‌های مراقبه و نقش نفس

نفس به‌مثابه مانع اصلی

نفس، به حیواناتی چون کبوتر، گربه، اژدها، مار، شیر، گرگ و روباه تشبیه شده که هر یک نمایانگر جنبه‌ای از رفتارهای پیچیده و گاه فریبنده آن است. نفس اماره، مانع اصلی سلوک است که نیازمند نظارت دائمی است:

وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَىٰ

(سوره نازعات، آیه ۴۰؛ : «و اما کسی که از مقام پروردگارش ترسید و نفس را از هوی بازداشت»)

این آیه، بر اهمیت مهار نفس و پرهیز از هوی و هوس تأکید دارد. سالک باید با مراقبه، نفس را افسار زند و از گمراهی آن جلوگیری کند.

نقش توفیق الهی

مراقبه، بدون توفیق الهی ناقص است. خداوند، به‌عنوان رقيب و نگهبان، بر سالک نظارت دارد:

إِنَّ رَبَّكَ لَبِالْمِرْصَادِ

(سوره فجر، آیه ۱۴؛ : «بی‌گمان پروردگارت در کمینگاه است»)

این آیه، بر نظارت الهی تأکید دارد، اما سالک نیز باید با تلاش و توکل، خود را به مراقبت متعهد سازد.

بخش هفتم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

باب المراقبه در «منازل السائرین»، مرحله‌ای کلیدی است که سالک را به نظارت مستمر بر نفس و دوری از غفلت فرا می‌خواند. این منزل، با تأکید بر خوف، دقت و مداومت، سالک را به سوی قرب الهی هدایت می‌کند. نقد آیات انتخاب‌شده (توبه: ۸ و ۱۰؛ دخان: ۵۹) نشان داد که این آیات با مفهوم عرفانی مراقبه همخوانی ندارند. در مقابل، آیه «فَخَرَجَ مِنْهَا خَائِفًا يَتَرَقَّبُ ۖ قَالَ رَبِّ نَجِّنِي مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ» (قصص: ۲۱) به دلیل اشاره به خوف، مراقبت مستمر و توکل، گزینه‌ای مناسب برای این باب است. تمثیلات گربه و ماهی و گربه و کبوتر، مفهوم مراقبه را به‌صورت ملموس تبیین کردند و بر ضرورت دقت و مداومت تأکید داشتند. نفس، به‌مثابه مانعی پیچیده، نیازمند مهار مستمر است و توفیق الهی، مکمل تلاش سالک در این مسیر است.