متن درس

منازل السائرین: باب الحرمة و مراتب تعظیم حق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۲۳)

دیباچه

کتاب شریف «منازل السائرین» اثر خواجه عبدالله انصاری، چونان مشعلی تابناک، راه سالکان را در مسیر سلوک عرفانی روشن می‌سازد. باب الحرمة، یکی از منازل کلیدی این اثر، به رعایت حرمت و عظمت اوامر و نواهی الهی می‌پردازد و سالک را به سوی عبادتی خالص و مخلصانه هدایت می‌کند. درس‌گفتار جلسه ۲۲۳، ارائه‌شده توسط آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با بیانی ژرف و عمیق، مراتب حرمة را تبیین کرده و بر اهمیت خلوص در عبادت و پرهیز از انگیزه‌های نفسانی تأکید می‌ورزد.

بخش نخست: تبیین باب الحرمة و مراتب آن

مفهوم حرمة و جایگاه آن در سلوک عرفانی

حرمة در عرفان اسلامی، به معنای رعایت حرمت و عظمت اوامر و نواهی الهی است که چون ظرفی برای ترک گناه و انجام واجبات عمل می‌کند. این منزل، سالک را به سوی تسلیم در برابر اراده حق و عبادتی خالص از انگیزه‌های نفسانی رهنمون می‌سازد. درس‌گفتار، باب الحرمة را به سه درجه تقسیم می‌کند که درجه نخست شامل سه مرتبه است: تعظیم الأمر (بزرگ شمردن اوامر الهی)، تعظیم النهی (رعایت نواهی الهی) و حرمة نفسی (پرهیز از خصومت با نفس). این تقسیم‌بندی، چونان نردبانی است که سالک را از خودمحوری به سوی خدامحوری هدایت می‌کند. حرمة، چونان سپری معنوی است که سالک را از آفات نفسانی حفظ کرده و او را به مقام خلوص در عبادت می‌رساند.

مراتب سه‌گانه درجه نخست حرمة

درجه نخست حرمة، شامل سه مرتبه تعظیم الأمر، تعظیم النهی و حرمة نفسی است که هر یک نشان‌دهنده مرحله‌ای از سلوک معنوی است. تعظیم الأمر به معنای بزرگ شمردن واجبات الهی است که سالک باید آن‌ها را نه از سر اجبار یا ترس از عقوبت، بلکه به دلیل عظمت حق رعایت کند. این مرتبه، چونان باغبانی است که نهال واجبات را با عشق و احترام پرورش می‌دهد. تعظیم النهی، به پرهیز از گناه به دلیل تعظیم حق اشاره دارد، نه به دلیل خصومت با نفس یا ترس از مجازات. این مرتبه، چونان آیینه‌ای است که سالک در آن قلب خود را از غبار انگیزه‌های نفسانی پاک می‌سازد. حرمة نفسی، به عبادتی اشاره دارد که بدون طمع به ثواب یا جلب توجه دیگران انجام می‌شود و سالک را به خلوص در نیت رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

بخش نخست، به تبیین مفهوم حرمة و مراتب سه‌گانه درجه نخست آن پرداخت. حرمة، به‌عنوان ظرف ترک گناه و انجام واجبات، سالک را به سوی عبادتی خالص و متمرکز بر عظمت الهی هدایت می‌کند. مراتب تعظیم الأمر، تعظیم النهی و حرمة نفسی، مراحل تکاملی سلوک را نشان می‌دهند که در آن سالک از انگیزه‌های نفسانی رها شده و به سوی تسلیم کامل در برابر حق گام برمی‌دارد. این بخش، پایه‌ای برای فهم عمیق‌تر ویژگی‌ها و آثار حرمة در سلوک عرفانی فراهم می‌سازد.

بخش دوم: ویژگی‌ها و آثار مراتب حرمة

تعظیم الأمر: عظمت اوامر الهی

تعظیم الأمر، به معنای بزرگ شمردن واجبات الهی به دلیل عظمت حق است، نه به دلیل اجبار یا ترس از عقوبت. درس‌گفتار تأکید می‌کند که سالک باید واجبات را با انگیزه‌ای خالص و عاشقانه انجام دهد، نه از سر وظیفه یا ترس از مجازات. این رویکرد، عبادت را از حالت مکانیکی به عملی عاشقانه و متعالی تبدیل می‌کند. به عنوان مثال، درس‌گفتار به اهمیت نماز اشاره می‌کند: اگر واجبات زمانی مشخص نداشتند، بسیاری از افراد در انجام آن‌ها اهمال می‌کردند. این امر، چونان دفتری است که خداوند برای بندگان بدحساب خود تنظیم کرده تا واجبات را به موقع انجام دهند. تعظیم الأمر، سالک را به سوی انجام واجبات با عشق و احترام به حق هدایت می‌کند.

تعظیم النهی: ترک گناه به دلیل عظمت حق

تعظیم النهی، به معنای پرهیز از گناه به دلیل تعظیم حق است، نه به دلیل ترس از عقوبت یا خصومت با نفس. درس‌گفتار توضیح می‌دهد که ترک گناه به دلیل ترس، نوعی درگیری درونی با نفس است که سالک را به مقام حرمة واقعی نمی‌رساند. در این حالت، نفس به دنبال حظوظ خود است و عقل به دلیل ترس از مجازات مانع آن می‌شود. این درگیری، چونان جدالی است که سالک را از خلوص در عبادت دور می‌کند. حرمة واقعی در ترک گناه، هنگامی محقق می‌شود که سالک به دلیل حب و تعظیم حق از گناه پرهیز کند، نه به دلیل ترس یا درگیری نفسانی. این مرتبه، چونان پاک کردن آیینه قلب از غبار انگیزه‌های نفسانی است.

حرمة نفسی: عبادت بدون طمع به ثواب

حرمة نفسی، به عبادتی اشاره دارد که بدون طمع به ثواب یا جلب توجه دیگران انجام می‌شود. درس‌گفتار تأکید می‌کند که عبادت به دلیل طمع به ثواب، سالک را به سطح اجیر (کارگر مزدور) تنزل می‌دهد. مثال کارگری که برای مزد کار می‌کند و در صورت عدم دریافت مزد، کار را متوقف می‌کند، نشان‌دهنده تفاوت بین عبادت خالص و عبادت نفسانی است. سالک واقعی، عبادت را تنها برای خدا و به دلیل عظمت او انجام می‌دهد، نه برای کسب پاداش یا جلب توجه. این مرتبه، چونان گلی است که در باغ عبودیت می‌روید و تنها برای رضایت حق شکوفا می‌شود.

پرهیز از ریا در عبادت

درس‌گفتار بر اهمیت پرهیز از ریا در عبادت تأکید دارد. عبادت برای دیده شدن توسط دیگران (ریا)، مانع رسیدن به مقام حرمة واقعی است. مثال حفظ قرآن برای منبر رفتن نشان می‌دهد که اگر انگیزه عبادت، جلب توجه دیگران باشد، با تغییر شرایط، عبادت نیز کنار گذاشته می‌شود. سالک باید از هرگونه انگیزه‌ای که به غیر خدا معطوف است، پرهیز کند. ریا، چونان غباری است که بر آیینه قلب می‌نشیند و مانع از بازتاب نور الهی می‌شود. عبادت خالص، تنها برای تعظیم حق و بدون توجه به نگاه دیگران انجام می‌شود.

ترتب مراتب و ارتباط ریا با انگیزه‌های غیرخالص

درس‌گفتار تأکید می‌کند که اگر عبادت به دلیل ترس از عقوبت یا طمع به ثواب باشد، سالک به راحتی به ریا گرایش پیدا می‌کند. انگیزه‌های غیرخالص، زمینه‌ساز ریا هستند، زیرا سالک به دنبال منفعت شخصی است. اما در حرمة واقعی، که عبادت تنها به دلیل تعظیم حق انجام می‌شود، ریا ممکن نیست. این ترتب منطقی، چونان زنجیری است که مراتب حرمة را به هم پیوند می‌دهد. اولیای خدا، به دلیل تمرکز بر عظمت حق، از ریا مصون هستند، در حالی که دیگران به دلیل وابستگی به حظوظ نفسانی، به راحتی به ریا گرایش پیدا می‌کنند. این تحلیل، نشان‌دهنده تفاوت بنیادین بین عبادت خالص و عبادت نفسانی است.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به بررسی ویژگی‌ها و آثار مراتب حرمة، شامل تعظیم الأمر، تعظیم النهی، حرمة نفسی و پرهیز از ریا پرداخت. این مراتب، سالک را از انگیزه‌های نفسانی مانند ترس، طمع و ریا رها کرده و به سوی عبادتی خالص و متمرکز بر عظمت الهی هدایت می‌کنند. مثال‌های عینی، مانند کارگر مزدور یا حفظ قرآن برای منبر، تفاوت بین عبادت خالص و نفسانی را روشن می‌سازند. این بخش، حرمة را به‌عنوان منزلگاهی متعالی معرفی می‌کند که سالک در آن به خلوص و تسلیم کامل در برابر حق می‌رسد.

بخش سوم: انگیزه‌های نفسانی و موانع حرمة

نقد عبادت مبتنی بر ترس یا طمع

درس‌گفتار، عبادتی که به دلیل ترس از عقوبت یا طمع به ثواب انجام می‌شود را شعبه‌ای از عبادت نفس می‌داند. این نوع عبادت، سالک را به سطح حظوظ نفسانی تنزل می‌دهد و مانع رسیدن به حرمة واقعی می‌شود. مثال عالمی که ریش خود را به دلیل حفظ ظاهر یا کسب منفعت نگه می‌دارد، نشان‌دهنده این است که چنین عملی، حرمة واقعی نیست، بلکه به دنبال منافع نفسانی است. این عبادت، چونان معامله‌ای است که سالک در آن به دنبال سود شخصی است، نه رضایت حق. عبادت خالص، تنها به دلیل عظمت الهی و ادای حقوق عبودیت انجام می‌شود.

خصومت با خدا به دلیل انگیزه‌های نفسانی

درس‌گفتار تأکید می‌کند که عبادتی که به دلیل ترس از عقوبت انجام شود، نوعی خصومت با خدا محسوب می‌شود، زیرا سالک به دنبال حفظ نفس خود است، نه تعظیم حق. این خصومت، چونان جدالی است که سالک را از تسلیم در برابر اراده الهی بازمی‌دارد. درس‌گفتار با استناد به آیات قرآن کریم، این مفهوم را تبیین می‌کند: وَهُوَ فِي الْخِصَامِ غَيْرُ مُبِينٍ (زخرف: ۵۲) به معنای «و او در جدال چندان روشن نیست» () و هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ جَادَلْتُمْ عَنْهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَمَنْ يُجَادِلُ اللَّهَ عَنْهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ (نساء: ۱۰۹) به معنای «آگاه باشید، اینان کسانی هستند که در زندگی دنیا از آنان دفاع کردید، پس چه کسی روز قیامت با خدا درباره آنان مجادله خواهد کرد؟» (). این آیات، نشان‌دهنده جدال و خصومت با خدا به دلیل تمرکز بر منافع نفسانی است.

نقد عبادت مبتنی بر حیا

درس‌گفتار، عبادتی که به دلیل حیا انجام می‌شود را نیز ناکافی می‌داند. اگرچه حیا ممکن است مانع گناه شود، اما انگیزه‌ای نفسانی است و نمی‌تواند به حرمة واقعی منجر شود. مثال شعری که از خجالت سخن می‌گوید، نشان‌دهنده این است که حیا، اگر به جای تعظیم حق باشد، مانع رسیدن به مقام حرمة واقعی می‌شود. این نوع عبادت، چونان پوششی است که سالک برای حفظ آبروی خود به تن می‌کند، نه برای رضایت حق. حرمة واقعی، تنها با تمرکز بر عظمت الهی و ادای حقوق عبودیت ممکن است.

مثال‌های عینی برای تبیین حرمة

درس‌گفتار با ذکر مثال‌هایی عینی، مفهوم حرمة را روشن می‌کند. عاشقی که بدون توجه به نتیجه، دستور معشوق را اجرا می‌کند، نماد حرمة واقعی است که از عشق و تعظیم به حق ناشی می‌شود. در مقابل، راننده‌ای که تنها به دلیل ترس یا طمع خدمت می‌کند، نمایانگر عبادت غیرخالص است. مثال راننده‌ای که در حضور رئیس با احتیاط رفتار می‌کند، اما در غیاب او بی‌توجه می‌شود، نشان‌دهنده عبادتی است که به دلیل انگیزه‌های نفسانی انجام می‌شود. این مثال‌ها، چونان آینه‌ای هستند که تفاوت بین عبادت خالص و نفسانی را به روشنی نشان می‌دهند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، به بررسی انگیزه‌های نفسانی و موانع رسیدن به حرمة واقعی پرداخت. عبادت مبتنی بر ترس، طمع یا حیا، به دلیل تمرکز بر حظوظ نفسانی، سالک را از مقام حرمة واقعی دور می‌کند. آیات قرآن کریم، مانند آیات خصام و جدال، این مفهوم را با تأکید بر جدال با خدا به دلیل انگیزه‌های نفسانی تبیین می‌کنند. مثال‌های عینی، مانند رفتار عاشق و راننده، تفاوت بین عبادت خالص و نفسانی را روشن می‌سازند. این بخش، حرمة را به‌عنوان منزلگاهی معرفی می‌کند که سالک در آن از قیود نفسانی رها شده و به سوی خلوص در عبادت گام برمی‌دارد.

بخش چهارم: جایگاه عظمت الهی در حرمة

تعظیم حق به دلیل عظمت الهی

درس‌گفتار تأکید می‌کند که تعظیم حق باید به دلیل عظمت ذاتی خداوند و حق عبودیت باشد، نه به دلیل ترس یا طمع. سالک باید خدا را به دلیل جایگاه والای او به‌عنوان مولای عظیم و خود را به‌عنوان عبد حقیر بشناسد. این شناخت، عبادت را به سطح خالص و مخلصانه ارتقا می‌دهد. درس‌گفتار، این مفهوم را با بیانی روشن تبیین می‌کند: «لأن العبد الحقير لا يجوز أن يخالف المولى العظيم بل يجب عليه القيام بالطاعته وفاء بحق عظمته وأداء لحقوق عبوديته». این عبارت، چونان کلیدی است که درهای عبادت خالص را به روی سالک می‌گشاید و او را به سوی تسلیم کامل در برابر حق هدایت می‌کند.

رهایی از انگیزه‌های نفسانی

درس‌گفتار، سالک را به رهایی از انگیزه‌های نفسانی مانند ترس، طمع و ریا دعوت می‌کند. عبادتی که به دلیل ترس از عقوبت انجام شود، سالک را به مقام عبد سوء (بنده بد) تنزل می‌دهد که از خدا بخشش می‌طلبد و با نفس خود در جدال است. این حالت، چونان اسارتی است که سالک را در قفس حظوظ نفسانی محبوس می‌کند. در مقابل، عبادت خالص، سالک را به آزادی معنوی می‌رساند که در آن تنها به رضایت حق می‌اندیشد. این رهایی، چونان پرواز پرنده‌ای است که از قفس نفس آزاد شده و در آسمان عبودیت به پرواز درمی‌آید.

جمع‌بندی بخش چهارم

بخش چهارم، به بررسی جایگاه عظمت الهی در حرمة و اهمیت رهایی از انگیزه‌های نفسانی پرداخت. تعظیم حق به دلیل عظمت ذاتی خداوند و ادای حقوق عبودیت، عبادت را به سطحی متعالی ارتقا می‌دهد. رهایی از انگیزه‌های نفسانی، سالک را از قیود نفس آزاد کرده و به سوی عبادتی خالص و مخلصانه هدایت می‌کند. این بخش، حرمة را به‌عنوان منزلگاهی معرفی می‌کند که سالک در آن با شناخت عظمت الهی و تسلیم کامل در برابر حق، به مقام خلوص در عبادت نائل می‌شود.

جمع‌بندی نهایی

درس‌گفتار جلسه ۲۲۳ «منازل السائرین»، به تبیین باب الحرمة و مراتب آن پرداخته و جایگاه والای این منزل را در سلوک عرفانی نشان داده است. حرمة، به‌عنوان ظرف ترک گناه و انجام واجبات، سالک را از انگیزه‌های نفسانی مانند ترس، طمع و ریا رها کرده و به سوی عبادتی خالص و متمرکز بر عظمت الهی هدایت می‌کند. مراتب سه‌گانه درجه نخست حرمة، شامل تعظیم الأمر، تعظیم النهی و حرمة نفسی، مراحل تکاملی سلوک را ترسیم می‌کنند. مثال‌های عینی، مانند رفتار عاشق و راننده، تفاوت بین عبادت خالص و نفسانی را روشن می‌سازند. آیات قرآن کریم، مانند آیات خصام و جدال، بر اهمیت رهایی از انگیزه‌های نفسانی و تمرکز بر تعظیم حق تأکید دارند.