متن درس

منازل السائرین: تهذیب، محنت سلوک و ناز نفس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 237)

دیباچه

کتاب حاضر، بازنویسی علمی و جامع درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در شرح باب تهذیب از «منازل السائرین»، اثر ارزشمند خواجه عبدالله انصاری، عارف برجسته سده پنجم هجری است. این اثر، تهذیب را به‌عنوان محنت ارباب بدایات و شرعی از شرایع ریاضت معرفی می‌کند که از اخلاص فراتر می‌رود و معرفت و عمل را در بر می‌گیرد. تهذیب، مانند کوره‌ای است که ناخالصی‌های نفس را می‌گدازد و سالک را به سوی تطهیر و قرب الهی رهنمون می‌سازد.

بخش نخست: تبیین مفهوم تهذیب و جایگاه آن در سلوک

تعریف تهذیب و برتری آن بر اخلاص

تهذیب، محنت ارباب بدایات و شرعی از شرایع ریاضت است که مرحله‌ای پیشرفته‌تر از اخلاص در سلوک عرفانی به شمار می‌رود. در حالی که اخلاص تنها به خلوص عمل محدود می‌شود، تهذیب معرفت و عمل را در بر می‌گیرد و سالک را به سوی تصفیه کامل نفس هدایت می‌کند. این برتری، مانند تفاوت نوری است که نه تنها روشنایی می‌بخشد، بلکه گرمایی عمیق برای گداختن ناخالصی‌ها فراهم می‌آورد.

تهذیب، به معنای تعذیب (عذاب) است، زیرا مستلزم سوزاندن نخاله‌های نفسانی و رهایی از علایق باطنی و ظاهری است. این فرآیند، مانند قرار گرفتن آهن در کوره، دردناک اما ضروری است تا نفس از زوائد پاک شود و به تطهیر و تخلیص برسد.

چهار مرتبه تهذیب

تهذیب دارای چهار مرتبه است: علم، خلق، ادب، و عمل. علم، معرفت الهی و خودشناسی است که خلق را آشکار می‌سازد. خلق، باطن اخلاقی سالک است که با ادب تشخص می‌یابد. ادب، بروز ظاهری خلق در رفتار متعالی است. عمل، تجلی هماهنگ این سه مرتبه در کردار سالک است. این چهار مرتبه، مانند اجزای بنایی هستند که هر یک، نقشی اساسی در استحام سلوک ایفا می‌کنند.

علم، مانند چراغی است که مسیر را روشن می‌کند. خلق، ریشه‌های درونی اخلاق را تشکیل می‌دهد. ادب، مانند شاخه‌هایی است که از این ریشه می‌روید و زیبایی می‌آفریند. عمل، میوه‌ای است که از این هماهنگی به بار می‌نشیند. تهذیب، نیازمند توازن و هماهنگی این مراتب است تا سالک به کمال معنوی دست یابد.

تمایز خلق و ادب

خلق، باطن انسان و اخلاق درونی اوست که ریشه در نژاد، نسل، و معرفت دارد. ادب، ظاهر خلق و نمودار رفتار متعالی است که از خلق سرچشمه می‌گیرد. این تمایز، مانند تفاوت بین ریشه و شاخه درختی است: ریشه، در عمق زمین پنهان است، اما شاخه، زیبایی خود را در ظاهر نشان می‌دهد.

خلق، به دو بخش علمی و عقلی تقسیم می‌شود. برخی خلقیات، از نژاد و ذات سرچشمه می‌گیرند، و برخی دیگر، از معرفت و معلومات انسان نشأت می‌گیرند. ادب، بروز اجتماعی و اخلاقی خلق است که با ریاضت صیقل می‌یابد و سالک را به سوی کمال ظاهری و باطنی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی بخش نخست

تهذیب، مرحله‌ای فراتر از اخلاص است که با معرفت و عمل، نفس را از ناخالصی‌ها پاک می‌سازد. چهار مرتبه علم، خلق، ادب، و عمل، ابعاد مختلف این فرآیند را تشکیل می‌دهند. تمایز خلق و ادب، اهمیت توازن باطن و ظاهر را نشان می‌دهد. تهذیب، مانند کوره‌ای است که با عذاب نفسانی، سالک را به سوی تطهیر و قرب الهی رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: ریاضت و محنت، جوهره تهذیب

نقش ریاضت و محنت در تهذیب

تهذیب، نیازمند ریاضت است و ریاضت، با محنت (سختی و عذاب) همراه است. محنت، امتحانی توأم با مشقت است که برخلاف امتحان معمولی، آزادی عمل کمتری دارد. این محنت، مانند آزمونی است که سالک را در برابر مقاومت‌های نفسانی می‌سنجد و او را به سوی رهایی از زوائد هدایت می‌کند.

محنت، از ریشه «محن» به معنای سختی و عذاب، با امتحان تفاوت دارد. امتحان، ممکن است ساده و بدون مشقت باشد، اما محنت، فرآیندی دردناک است که سالک را از ناخالصی‌های علم، خلق، ادب، و عمل پاک می‌سازد. این فرآیند، مانند گداختن طلا در کوره است که ناخالصی‌ها را می‌سوزاند و جوهره ناب را آشکار می‌کند.

تفاوت محنت و امتحان

محنت، امتحانی توأم با سختی است، در حالی که هر امتحانی لزوماً محنت نیست. درس‌گفتار، با نقد دیدگاه شارح که محنت را صرفاً امتحان می‌داند، تأکید می‌کند که محنت، نوع خاصی از امتحان است که با عذاب و مشقت همراه است. این تمایز، مانند تفاوت بین شست‌وشوی ساده و کندن زخمی عمیق است: اولی آسان، اما دومی دردناک و عمیق است.

محنت، سالک را در برابر سختی‌های نفسانی قرار می‌دهد و او را وادار می‌کند تا با تحمل عذاب، از علایق و عادات نادرست رهایی یابد. این فرآیند، مانند آزمونی است که تنها با تسلیم و پایداری می‌توان از آن سربلند بیرون آمد.

تهذیب به معنای تعذیب، نه تطهیر یا تخلیص

تهذیب، تعذیب (عذاب) است، نه تطهیر یا تخلیص. تطهیر (پاکی) و تخلیص (رهایی)، نتایج تعذیب‌اند، نه خود آن. درس‌گفتار، با نقد دیدگاه شارح که تهذیب را با تطهیر یا تخلیص یکسان می‌داند، تأکید می‌کند که تعذیب، جوهره تهذیب است. این فرآیند، مانند قرار گرفتن در شکنجه‌ای معنوی است که ناخالصی‌ها را می‌سوزاند و سپس به تطهیر و تخلیص می‌رسد.

تعذیب، مستلزم سوزاندن نخاله‌های نفسانی، مانند عادات، باورهای نادرست، و علایق باطنی است. این فرآیند، مانند کندن گوشت از استخوان، دردناک است، اما نتیجه آن، پاکی و رهایی نفس است.

جمع‌بندی بخش دوم

ریاضت و محنت، جوهره تهذیب‌اند که با عذاب نفسانی، سالک را از ناخالصی‌ها پاک می‌سازند. محنت، امتحانی توأم با سختی است که با امتحان معمولی تفاوت دارد. تهذیب، تعذیب است، نه تطهیر یا تخلیص، و این فرآیند عذاب‌آور، مقدمه‌ای برای رهایی و پاکی نفس است.

بخش سوم: نقش مربی و شرعیت در تهذیب

نقش مربی در تهذیب

تهذیب، نیازمند مربی آگاه و بصیر است که سالک را در رفع اشکالات علم، خلق، ادب، و عمل هدایت کند. اعتقاد به مربی، مانند تیر یا شاسی در ساختمان، پایه استحکام سلوک است. بدون این اعتقاد، سالک نمی‌تواند در برابر مقاومت‌های نفسانی پایدار بماند و تهذیب به نتیجه نمی‌رسد.

مربی، مانند آهنگر ماهری است که آهن خام نفس را در کوره ریاضت می‌گدازد و آن را به شکلی زیبا و کارآمد درمی‌آورد. درس‌گفتار، با تأکید بر اهمیت مربی، هشدار می‌دهد که سالک بدون تسلیم در برابر هدایت او، به جایی نمی‌رسد.

شرعیت به عنوان باشگاه ریاضت

شرعیت اسلام، یکی از باشگاه‌های ریاضت است که با همراهی معصومین، کتاب، سنت، علم، و عالم، سالک را به تهذیب می‌رساند. شرعیت، مانند سنگ‌های کنار نهر، نقطه آغاز سلوک است که سالک را به سوی طريقت و حقیقت هدایت می‌کند.

درس‌گفتار، شرعیت را به‌عنوان ورودی سلوک معرفی می‌کند که بستری برای تمرین خیر و تربیت نفس فراهم می‌آورد. این شرع، مانند پلی است که سالک را از ظاهر به باطن و از بدایات به حقیقت می‌رساند.

شرعیت، طريقت، و حقیقت

شرعیت، طريقت، و حقیقت، مراحل تکاملی سلوک‌اند. شرعیت، مانند سنگ‌های کنار نهر، ورودی سلوک است. طريقت، مانند حرکت در نهر، مرحله‌ای است که سالک به آب می‌زند. حقیقت، مانند دریای معرفت، مقصد نهایی سلوک است. این تقسیم‌بندی، مانند نقشه‌ای است که مسیر سلوک را از آغاز تا پایان نشان می‌دهد.

شرعیت، سالک را به عمل به احکام و تمرین خیر دعوت می‌کند. طريقت، او را به سوی قلب و باطن هدایت می‌کند. حقیقت، غرق شدن در معرفت الهی است. این مراحل، مانند پله‌هایی هستند که سالک را به سوی کمال می‌برند.

جمع‌بندی بخش سوم

مربی و شرعیت، دو رکن اساسی تهذیب‌اند. مربی، با هدایت آگاهانه، و شرعیت، با فراهم کردن بستر ریاضت، سالک را به سوی تصفیه نفس می‌برند. تقسیم‌بندی شرعیت، طريقت، و حقیقت، سیر تکاملی سلوک را نشان می‌دهد و اهمیت آغاز از شرع را برجسته می‌سازد.

بخش چهارم: تربیت نفس با خیر و ناز

تربیت نفس با خیر

نفس، باید با خیر (نه خشونت) تربیت شود تا مطیع قلب شود و در توجه و سیر به سوی حق همراهی کند. خیر، مانند آبی گوارا است که نفس را سیراب می‌کند و به سوی اطاعت هدایت می‌نماید. درس‌گفتار، با نقد روش‌های خشن، تأکید می‌کند که خشونت، نفس را به مقاومت و فرار وا می‌دارد.

تربیت نفس با خیر، مانند رام کردن حیوانی وحشی است که با دعوا و فشار، رم می‌کند، اما با ناز و محبت، همراه می‌شود. این رویکرد، نفس را به سوی عمل خیر و اطاعت قلب هدایت می‌کند.

ناز در سلوک

ناز، عنصر کلیدی تهذیب است که شامل ناز سالک، ناز عابد، و ناز معبود می‌شود. ناز، برخلاف خشونت، قلب را مطیع می‌کند و نفس را به سوی قرب الهی سوق می‌دهد. درس‌گفتار، با اشاره به شعر شیخ بهایی، ناز را مانند سوختن شمع می‌داند که روشنایی می‌بخشد و اشک می‌ریزد.

ناز، مانند نسیمی است که نفس را به سوی معرفت و عشق الهی می‌وزاند. آن، برخلاف خشونت‌های سنتی که نفس را مانند حیوانی سرکش با زنجیر می‌بندد، آن را با عشق و دعوت نرم رام می‌کند.

نماز، نیاز، و ناز

نماز، نیاز (بده، نه بگیر)، و ناز، سه عنصر مکمل سلوک‌اند. سالک باید بدون منت، خیر بدهد و با ناز معبود، به قرب الهی برسد. درس‌گفتار، با استناد به آیات قرآن کریم، تأکید می‌کند که نماز بدون نیاز و ناز، ارزش خود را از دست می‌دهد.

وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ [مطلب حذف شد] : «و نماز را به‌پا دارند و زکات را بدهند»، بقره: ۸۳)