متن درس

منازل السائرین: تبیین مقام رضا در سیر و سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۲۸۶)

مقدمه

در سیر و سلوک عرفانی، مقام رضا به‌عنوان یکی از منزلگاه‌های والای معنوی، جایگاهی بس رفیع دارد. این مقام، که در آن سالک به هماهنگی با اراده الهی می‌رسد، نه‌تنها نشان‌دهنده تسلیم و خشنودی در برابر قضای پروردگار است، بلکه پلی است به سوی مراتب عالی‌تر مانند صدق، ایثار و انبساط. درس‌گفتار حاضر، که از مجموعه ارزشمند منازل السائرین استخراج شده، با استناد به آیات نورانی قرآن کریم، به‌ویژه آیات ۲۷ تا ۳۰ سوره فجر، به تبیین دقیق و عمیق مقام رضا می‌پردازد.

بخش اول: تبیین مقام رضا در پرتو آیات قرآنی

استناد به آیات سوره فجر

بحث مقام رضا در این درس‌گفتار با استناد به آیات ۲۷ تا ۳۰ سوره فجر آغاز می‌شود که چون نگینی در تاج معارف قرآنی می‌درخشد:

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً * فَادْخُلِي فِي عِبَادِي * وَادْخُلِي جَنَّتِي

: ای نفس آرام‌یافته! به‌سوی پروردگارت بازگرد، درحالی‌که خشنود و مورد خشنودی هستی. پس در میان بندگانم درآی و به بهشتم وارد شو.

این آیات، خطابی است به نفس مطمئنه، که چون کشتی‌ای آرام‌گرفته در ساحل یقین، به سوی پروردگار خویش فراخوانده می‌شود. این دعوت، نه‌تنها به رجوع به سوی حق تعالی، بلکه به همراهی این بازگشت با حالت رضا و مرضیه اشاره دارد. همان‌گونه که خورشید با نور خود تاریکی را می‌زداید، این آیه نیز راه هرگونه سخط و نارضایتی را بر سالک می‌بندد و او را به سوی خشنودی الهی رهنمون می‌شود.

نقد استفاده ناقص از آیات قرآنی

یکی از نکات برجسته این درس‌گفتار، نقد کسانی است که در تبیین مقام رضا، تنها به بخشی از آیه بسنده کرده و از ذکر کامل آن غفلت ورزیده‌اند. گزینش عبارت «ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً» بدون توجه به مقدمه آن، یعنی «يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ»، همانند بریدن شاخه‌ای از درخت معرفت است که میوه‌ای ناقص به بار می‌آورد. این نقد، دعوتی است به سوی مطالعه جامع و دقیق آیات قرآن کریم، تا معانی عمیق آن به‌تمامی دریافت شود.

قرآن کریم، چون چشمه‌ای زلال، معانی خود را به‌صورت کامل و منطقی عرضه می‌کند. نادیده گرفتن بخش‌هایی از آیه، مانند آن است که بخشی از یک نغمه آسمانی را نشنیده بگیریم و از هماهنگی کامل آن محروم شویم. این درس‌گفتار تأکید دارد که برای فهم مقام رضا، باید به کل آیه و ترتیب منطقی آن توجه داشت.

بخش دوم: جایگاه رضا در سلسله مقامات عرفانی

رضا به‌عنوان منزل دوم اخلاق

در سلسله مقامات عرفانی، رضا پس از صبر و پیش از مقاماتی چون صدق، ایثار، تواضع و انبساط قرار دارد. صبر، چون خاک حاصلخیزی است که بذر رضا در آن کاشته می‌شود، و رضا، چون شکوفه‌ای است که از این خاک سر برمی‌آورد. این مقام، سالک را از تحمل سختی‌ها (صبر) به سوی پذیرش فعال و خشنودانه قضای الهی هدایت می‌کند. انبساط، که ویژگی مشترک این مقامات است، گویی نسیمی است که تنگناهای روحی را می‌گشاید و سالک را به سوی آزادی معنوی رهنمون می‌سازد.

ویژگی‌های مقام رضا

مقام رضا، مقامی است والا که در آن سالک به هماهنگی با اراده الهی می‌رسد، هرچند نفس او همچنان باقی است. این هماهنگی، مانند رقص امواج با باد، نشان‌دهنده تسلیم و خشنودی در برابر قضای پروردگار است. سالک در این مقام، از هرگونه سخط و مخالفت با حق تعالی فاصله می‌گیرد و نفس خود را با خواست الهی هم‌نوا می‌سازد. این حالت، نه محو کامل نفس، بلکه تنظیم آن با اراده الهی است، گویی سازی که با دستان استاد به نغمه‌ای دل‌انگیز نواخته می‌شود.

بخش سوم: تحلیل منطقی ترتیب مقامات در قرآن کریم

نفس مطمئنه: بنیاد رجوع و رضا

درس‌گفتار تأکید دارد که نفس مطمئنه، چون بنای استواری است که رجوع و رضا بر آن استوار می‌گردد. بدون این اطمینان، که گویی ساحلی آرام برای کشتی طوفان‌زده نفس است، سالک نمی‌تواند به سوی پروردگار بازگردد یا به مقام رضا دست یابد. نفس مطمئنه، حالتی از یقین و آرامش درونی است که سالک را از اضطراب‌ها و تردیدهای نفسانی رها می‌سازد و او را برای بازگشت به سوی حق آماده می‌کند.

رجوع: پلی به سوی رضا

رجوع، مرحله‌ای است که پس از اطمینان نفس و پیش از رضا قرار دارد. این بازگشت، مانند سفری است که سالک از سرزمین نفسانیات به سوی دیار الهی آغاز می‌کند. رجوع، مستلزم ترک عادات، هوس‌ها و غیریت‌هاست، گویی سالک بار سنگین تعلقات را از دوش برمی‌دارد تا سبک‌بال به سوی پروردگار پرواز کند. این درس‌گفتار تأکید دارد که بدون رجوع، ورود به مقام رضا ممکن نیست.

رضا: صفت رجوع کمالی

یکی از نکات عمیق این درس‌گفتار، تمایز بین رجوع بدوی و رجوع کمالی است. رجوع بدوی، بازگشتی است که ممکن است از روی ناچاری یا ترس رخ دهد، مانند توبه‌ای که با خشنودی همراه نیست. اما رجوع کمالی، که با رضا آراسته شده، گویی گلی است که در باغ ایمان شکوفا می‌شود. رضا، نه علت رجوع، بلکه صفتی است که رجوع را به کمال می‌رساند. این تمایز، مانند نوری است که تاریکی‌های تفاسیر ناقص را روشن می‌سازد.

مرضیه و دخول در عباد و جنت

آیات سوره فجر، پس از رضا، به مرضیه (مورد رضایت خداوند قرار گرفتن) و سپس به دخول در عباد و ورود به جنت اشاره دارند. این مراحل، مانند پله‌های نردبانی هستند که سالک را به اوج کمال معنوی می‌رسانند. مرضیه، نشان‌دهنده آن است که سالک نه‌تنها خود راضی است، بلکه مورد رضایت پروردگار نیز قرار گرفته، و دخول در عباد و جنت، اوج این سیر است که سالک را به جمع بندگان خاص و بهشت الهی می‌رساند.

بخش چهارم: نقد تفاسیر و تأکید بر منطق قرآنی

نقد ترتیب‌های غیرمنطقی

درس‌گفتار، برخی تفاسیر را که ترتیب منطقی مقامات (نفس مطمئنه، رجوع، رضا) را رعایت نکرده‌اند، مورد نقد قرار می‌دهد. قرار دادن رضا پیش از رجوع، مانند آن است که میوه را پیش از کاشت بذر طلب کنیم. این نقد، دعوتی است به بازنگری تفاسیر و التزام به منطق قرآنی که چون نقشه‌ای دقیق، مسیر سلوک را ترسیم کرده است.

سخط: مانعی در برابر رضا

سخط، یا نارضایتی و مخالفت با اراده الهی، چون سدی است که راه سالک را به سوی رضا می‌بندد. این درس‌گفتار تأکید دارد که سالک برای ورود به مقام رضا، باید از هرگونه سخط فاصله گیرد، گویی که باید از تاریکی اعتراض به نور تسلیم و خشنودی گام نهد.

تفاوت رجوع رضایی و رجوع تکوینی

درس‌گفتار، بین رجوع رضایی (مذکور در سوره فجر) و رجوع تکوینی («إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ») تمایز قائل شده است. رجوع تکوینی، مانند جریانی است که همه موجودات را به سوی مبدأ هستی بازمی‌گرداند، اما رجوع رضایی، بازگشتی اختیاری و آگاهانه است که با خشنودی و تسلیم همراه است. این تمایز، مانند تفاوت میان حرکت جبری یک رود و پرواز آزاد یک پرنده است.

بخش پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

درس‌گفتار حاضر، با تکیه بر آیات ۲۷ تا ۳۰ سوره فجر، مقام رضا را به‌عنوان یکی از منزلگاه‌های کلیدی سیر و سلوک عرفانی تبیین کرده است. این مقام، که پس از صبر و با پیش‌نیاز نفس مطمئنه و رجوع شکل می‌گیرد، سالک را به هماهنگی با اراده الهی و خشنودی از قضای پروردگار می‌رساند. نقد تفاسیر ناقص، تأکید بر منطق قرآنی، و تمایز بین رجوع بدوی و کمالی، از جمله نکات برجسته این بحث است. همان‌گونه که ستارگان در آسمان شب راه را به مسافران نشان می‌دهند، آیات قرآن کریم نیز با منطقی روشن و مهندسی‌شده، مسیر سلوک را برای سالکان روشن می‌سازند.