متن درس

حیاء در سیر و سلوک معنوی: تحلیلی از باب الحیاء در منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه 304)

مقدمه

حیاء، در منظومه عرفانی منازل السائرین، چون نگینی درخشان، جایگاه ویژه‌ای در سیر و سلوک سالک الی‌الله دارد. این صفت، که از جواهر معنوی قلب سالک سر برمی‌آورد، نه‌تنها نشانه‌ای از بیداری باطنی است، بلکه به‌منزله پلی است که سالک را از غفلت به معرفت، از معصیت به طاعت، و از انزوا به معاشرت متعالی رهنمون می‌شود. باب الحیاء، چنان‌که در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تبیین شده، این مقام را در سه مرتبه متعالی تحلیل می‌کند: حیاء ابتدایی از علم به نظر حق، حیاء متوسط از رویت قرب حق، و حیاء عالی از شهود حضور حق.

بخش نخست: تعریف و جایگاه حیاء در سلوک معنوی

ماهیت حیاء و نقش آن در سیر الی‌الله

حیاء، در عرفان اسلامی، صفتی است که در قلب سالک پس از آغاز سلوک معنوی شکوفا می‌شود. این صفت، که از ویژگی‌های خواص و اولیای الهی است، با حب، قرب، و رویت حق پیوندی ناگسستنی دارد. حیاء، چون چراغی در مسیر سلوک، سالک را از ظلمت غفلت به نور معرفت رهنمون می‌سازد و او را به رعایت ادب در برابر حق و پرهیز از معصیت وامی‌دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در تبیین این مقام می‌فرمایند که حیاء، پس از آن‌که سالک به راه می‌افتد، در وجود او پدیدار می‌شود و او را به ظرف ویژه‌ای برای دریافت فیض الهی بدل می‌سازد.

حیاء، در این منظر، نه‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه محرکی معنوی است که سالک را به سوی مقامات عالی سوق می‌دهد. این صفت، چون نسیمی الهی، قلب سالک را از شوائب نفسانی پاک می‌کند و او را به سوی اخلاص و ادب در برابر حق رهنمون می‌سازد. در این مقام، سالک با آگاهی از نظارت دائمی حق، خود را در محضر الهی می‌بیند و این آگاهی، او را به مجاهده با نفس و استقباح گناه می‌کشاند.

مراتب سه‌گانه حیاء

حیاء، در سلوک معنوی، در سه مرتبه متجلی می‌شود که هر یک، مرحله‌ای از سیر سالک را نمایان می‌سازد:

• مرتبه ابتدایی: حیاء ناشی از علم عبد به نظر حق، که سالک باور دارد خدا او را می‌بیند، هرچند خود قادر به رویت حق نیست.
• مرتبه متوسط: حیاء ناشی از رویت قرب حق، که سالک شعاع نور الهی را در قرب می‌بیند و به حب و انس با حق می‌رسد.
• مرتبه عالی: حیاء ناشی از شهود حضور حق، که سالک خدا را حضوراً می‌بیند و به مقام فنای در حق نائل می‌شود.

این مراتب، چون پله‌های نردبان سلوک، سالک را از آگاهی به نظارت الهی به شهود قرب و نهایتاً به حضور در محضر حق هدایت می‌کنند. هر مرتبه، با آثار و ویژگی‌های خاص خود، مسیر تکامل سالک را روشن می‌سازد.

جمع‌بندی بخش نخست

حیاء، در منظومه عرفانی منازل السائرین، صفتی است که سالک را از غفلت به معرفت و از معصیت به طاعت رهنمون می‌سازد. این صفت، با مراتب سه‌گانه خود، سیر سالک را از علم به نظر حق به شهود حضور حق نشان می‌دهد. حیاء، چون آیینه‌ای صاف، قلب سالک را از شوائب نفسانی پاک می‌کند و او را به سوی اخلاص و ادب در برابر حق سوق می‌دهد. در ادامه، به تحلیل تفصیلی هر یک از این مراتب و آثار آن‌ها پرداخته خواهد شد.

بخش دوم: حیاء ابتدایی: علم به نظر حق

ماهیت حیاء ابتدایی

در مرتبه ابتدایی حیاء، سالک به آگاهی از نظارت الهی می‌رسد. او باور دارد که خدا او را می‌بیند، هرچند خود قادر به رویت حق نیست. این باور، که با تعبیر «إنه یرانی» (او مرا می‌بیند) توصیف می‌شود، نقطه آغاز حیاء سالک است. در این مقام، سالک هنوز خدا را نمی‌بیند، اما علم به نظر حق، او را به رعایت ادب و پرهیز از معصیت وامی‌دارد. این مرتبه، با آیه شریفه
أَلَمْ یَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ یَرَى
(سوره علق: ۱۴) هم‌خوانی دارد که به چنین است: «آیا او ندانست که خدا می‌بیند؟»

این آگاهی، چون نوری در قلب سالک، او را از غفلت پیش از سلوک رهایی می‌بخشد. پیش از این، سالک نه‌تنها خدا را نمی‌دید، بلکه باورش نیز به نظارت الهی سست بود و از این‌رو، به هر کاری که نفسش اقتضا می‌کرد، دست می‌زد. اما در این مرتبه، علم به نظر حق، او را به ملاحظه و مراقبه وامی‌دارد.

آثار حیاء ابتدایی

حیاء ابتدایی، سه اثر برجسته در سالک پدید می‌آورد:

1. تحمل المجاهدة: سالک، با آگاهی از نظارت حق، به مجاهده با نفس و ریاضت کشیده می‌شود تا از خطا و گناه بپرهیزد. این مجاهده، چون شمشیری برنده، نفس اماره را مهار می‌کند.
2. استقباح الجنایة: گناه و خطا در نظر سالک قبیح و زشت جلوه می‌کند، زیرا او خود را در محضر ناظر الهی می‌بیند. این قبح، مانع از ارتکاب معصیت می‌شود.
3. استکفاف عن الشکوى: سالک از شکایت و اعتراض به قضا و قدر الهی بازمی‌ماند، زیرا حیاء او را به ادب و تسلیم در برابر مشیت الهی وامی‌دارد.

این آثار، حیاء را به‌منزله محرکی برای تزکیه نفس و رعایت حدود الهی معرفی می‌کنند. سالک، در این مقام، چون کودکی در حضور پدر، از هر عمل ناشایست پرهیز می‌کند و به ادب و اطاعت پایبند می‌ماند.

نقد نمایش ظاهری در عبادت

درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با دقتی عالمانه، به نقد حیاء ظاهری می‌پردازند. حیاء ظاهری، که مثلاً در نشاط در نماز جماعت به دلیل دیده شدن توسط مردم بروز می‌کند، فاقد صفا و اخلاص است. حیاء حقیقی، از باور به رویت الهی سرچشمه می‌گیرد و نه از نمایش برای خلق. این نقد، با اصل اخلاص در عبادت هم‌خوان است و سالک را به عملی خالص برای خدا سوق می‌دهد.

به عنوان تمثیلی فاخر، عبادت ظاهری را می‌توان به بازیگری تشبیه کرد که بر صحنه‌ای برای جلب نظر تماشاگران هنرنمایی می‌کند، اما عبادت مخلصانه، چون گفت‌وگوی عاشقانه‌ای است که در خلوت با معشوق صورت می‌گیرد. سالک، در حیاء حقیقی، تنها به رضایت حق می‌اندیشد و از خودنمایی برای خلق پرهیز می‌کند.

مثال عبد و سید

برای تبیین حیاء ابتدایی، مثالی از عبد و سید آورده شده است: عبد، در حضور سید، با نشاط و دقت کار می‌کند، اما در غیاب او سستی می‌ورزد. اما خدا، چون همیشه حاضر است، سالک را در حیاء ابتدایی دائماً با نشاط و ادب نگه می‌دارد. این مثال، نظارت دائمی حق را، که با آیه
لا نَوْمَ لَهُ وَلا سِنَةٌ
(اشاره به آیه ۲۵۵ سوره بقره) توصیف می‌شود، برجسته می‌کند. حیاء سالک، برخلاف حیاء انسانی، دائمی و بی‌وقفه است، زیرا خداوند هیچ‌گاه غایب نیست.

جمع‌بندی بخش دوم

حیاء ابتدایی، با علم به نظر حق، سالک را به مجاهده، استقباح گناه، و ترک شکایت سوق می‌دهد. این مرتبه، چون پایه‌ای استوار، سالک را برای ورود به مراتب بالاتر آماده می‌سازد. نقد حیاء ظاهری و تمثیل عبد و سید، بر اهمیت اخلاص و آگاهی از نظارت دائمی حق تأکید دارند. در ادامه، به حیاء متوسط و آثار آن پرداخته خواهد شد.

بخش سوم: حیاء متوسط: رویت قرب حق

ماهیت حیاء متوسط

در مرتبه متوسط حیاء، سالک به رویت قرب حق نائل می‌شود. او شعاع نور الهی را در قرب می‌بیند و به آگاهی از نزدیکی به حق می‌رسد. این مرتبه، با حب و انس به خدا پیوند خورده و سالک را از ملاحظه دیپلماتیک به محبت قلبی سوق می‌دهد. در این مقام، سالک نه‌تنها خدا او را می‌بیند، بلکه خود نیز خدا را در قرب می‌بیند و این رویت، قلب او را از شک و شبهه صافی می‌کند.

این مرتبه، چون نسیمی بهاری، قلب سالک را به سوی حب الهی می‌گشاید. سالک، در این مقام، به‌منزله عاشقی است که معشوق را از دور می‌بیند و دلش از شوق دیدار به تپش می‌افتد. این حب، او را به انس با حق و دوری از شوائب نفسانی سوق می‌دهد.

آثار حیاء متوسط

حیاء متوسط، سه اثر برجسته در سالک پدید می‌آورد:

1. رکوب المحبة: سالک به محبت خدا کشیده می‌شود و این حب، او را از ارتکاب خطا به دلیل عشق به حق بازمی‌دارد.
2. ترابط بروح الانس: سالک با خدا انس می‌گیرد و به قرب الهی معتاد می‌شود، چنان‌که قلبش جز به ذکر حق آرام نمی‌گیرد.
3. اکراه از ملابسة الخلق: سالک از اختلاط نفسانی با خلق اکراه دارد و به خلوت با حق تمایل می‌یابد.

این آثار، حیاء متوسط را به‌منزله پلی به سوی مقامات عالی‌تر معرفی می‌کنند. حب و انس با حق، سالک را از وابستگی‌های نفسانی رهایی می‌بخشد و او را به سوی اخلاص و فنای در حق رهنمون می‌سازد.

نقد اکراه از ملابسة الخلق

درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، دیدگاه اکراه از اختلاط با خلق را به چالش می‌کشند. این دیدگاه، که در برخی متون عرفانی، از جمله سخنان خواجه، مطرح شده، به انزوا و گوشه‌گیری منجر می‌شود و از منظر عرفان اجتماعی، بیماری روانی تلقی می‌گردد. عارف حقیقی، باید «کن فی الناس و لا تکن معهم» باشد، یعنی در میان مردم حضور یابد، اما از رفتارهای نفسانی آن‌ها پیروی نکند. این نقد، با اصل عرفان اجتماعی هم‌خوان است و عارف را به مردم‌داری، شکیلی، و معاشرت متعالی دعوت می‌کند.

به عنوان تمثیلی ادبی، عارف را می‌توان به گلی تشبیه کرد که در باغ خلق می‌روید، اما عطرش تنها برای حق است. او در میان مردم است، اما قلبش با خداست و از آلودگی‌های نفسانی به دور می‌ماند. انزوا و قلندری، برخلاف این تصویر، عارف را به گوشه‌ای تاریک می‌کشاند و او را از رسالت اجتماعی‌اش بازمی‌دارد.

مثال روان‌شناختی قرب به خانه

برای تبیین اثر قرب بر حب، مثالی روان‌شناختی ارائه شده است: هنگامی که انسان به خانه خود نزدیک می‌شود، ناخودآگاه گام‌هایش تندتر می‌شود، زیرا قرب به خانه، حب و شوق می‌آورد. این مثال، قرب به خدا را به حب و انس پیوند می‌دهد. سالک، در حیاء متوسط، با شهود قرب، به خدا معتاد می‌شود و قلبش جز به ذکر حق آرام نمی‌گیرد.

این تمثیل، چون آیینه‌ای، اثر قرب بر قلب سالک را نمایان می‌سازد. همان‌گونه که خانه، مأوای آرامش انسان است، قرب به حق نیز مأوای قلب سالک است و او را به سوی انس و محبت الهی سوق می‌دهد.

تمایز ود، حب، و عشق

درس‌گفتار، با دقتی عالمانه، به تمایز میان ود، حب، و عشق می‌پردازد:

• ود: میل نفسانی است که ناپایدار بوده و ممکن است به دشمنی منجر شود.
• حب: علاقه قلبی است که پایدارتر از ود بوده و در قلب ریشه می‌دواند.
• عشق: حقیقتی جانی است که به فنای در معشوق می‌رسد و دشمن‌ساز نیست.

این تمایز، مراتب حیاء را روشن می‌سازد: حیاء ابتدایی با ملاحظه نفسانی، حیاء متوسط با حب قلبی، و حیاء عالی با عشق جانی همراه است. ود، چون نسیمی گذرا، ناپایدار است، اما حب و عشق، چون درختی ریشه‌دار، در قلب و جان سالک استوار می‌مانند.

استناد به آیه قرآن کریم

برای تبیین ناپایداری ود، به آیه شریفه
مَوَدَّةً بَیْنَکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ثُمَّ یَوْمَ الْقِیَامَةِ یَکْفُرُ بَعْضُکُمْ بِبَعْضٍ وَیَلْعَنُ بَعْضُکُمْ بَعْضًا
(سوره زخرف: ۶۷) استناد شده است. این آیه چنین است: «دوستی میان شما در زندگی دنیاست، سپس در روز قیامت برخی از شما برخی دیگر را تکفیر و لعن می‌کنند.» این آیه، ود را ناپایدار و حیاء متوسط را مبتنی بر حب پایدار معرفی می‌کند.

این استناد، چون مشعلی فروزان، تفاوت میان ود نفسانی و حب قلبی را روشن می‌سازد. سالک، در حیاء متوسط، از ود گذرا به حب پایدار می‌رسد و قلبش از شوائب نفسانی پاک می‌شود.

نقد مودت و دیپلماسی

درس‌گفتار، مودت را به‌عنوان میلی نفسانی و ناپایدار نقد می‌کند. مودت، در برابر ضرر، به دشمنی می‌انجامد، اما حب، قلبی و فداکارانه است. این نقد، حیاء متوسط را به‌عنوان مقام حب و اخلاص برجسته می‌کند. سالک، در این مقام، خدا را برای خودش دوست دارد، نه برای منفعت.

مودت، چون سایه‌ای است که با تغییر آفتاب زایل می‌شود، اما حب، چون نوری است که در قلب سالک جاودانه می‌ماند. این تمایز، سالک را به سوی اخلاص و محبت بی‌ریا سوق می‌دهد.

مثال قاضی و محبت شوهر

برای تبیین حب فداکارانه، مثالی از شوهری آورده شده که به قاضی می‌گوید: «همسرم را آزاد کنید و من را زندانی کنید.» این ایثار، نشانه حب پایدار است که با حیاء متوسط (رکوب المحبة) هم‌خوان است. این مثال، حب را چون گوهری درخشان در قلب سالک نمایان می‌سازد که حتی در برابر ضرر، پایدار می‌ماند.

جمع‌بندی بخش سوم

حیاء متوسط، با شهود قرب حق، سالک را به حب، انس با خدا، و اکراه از اختلاط نفسانی با خلق می‌کشاند. نقد اکراه از خلق، عارف را به مردم‌داری و عرفان اجتماعی دعوت می‌کند. تمایز ود، حب، و عشق، و استناد به آیه قرآن کریم، بر اهمیت حب پایدار تأکید دارند. در ادامه، به حیاء عالی و نقدهای مرتبط پرداخته خواهد شد.

بخش چهارم: حیاء عالی و نقد انحرافات عرفانی

ماهیت حیاء عالی

در مرتبه عالی حیاء، سالک به شهود حضور حق نائل می‌شود. او خدا را نه‌تنها در قرب، بلکه حضوراً می‌بیند و به مقام فنای در حق می‌رسد. این مرتبه، با عشق جانی پیوند خورده و سالک را از هر وابستگی نفسانی رهایی می‌بخشد. حیاء عالی، چون اوج قله سلوک، سالک را به وحدت با حق می‌رساند و او را از خودی و خودبینی پاک می‌کند.

این مرتبه، چون دریای بی‌کران، قلب سالک را در خود غرق می‌کند و او را به ساحتی می‌رساند که جز حق نمی‌بیند و جز برای حق نمی‌خواهد. عشق جانی، که در این مقام شکوفا می‌شود، سالک را به ایثار و فداکاری کامل در راه حق وامی‌دارد.

نقد عرفان قلندری و انزوا

درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، عرفان قلندری، انزوا، و درویشی را به چالش می‌کشند. این انحرافات، که عرفان را به کثافت، گوشه‌گیری، و تحقیر نفس می‌کشانند، از منظر عرفان حقیقی مردودند. عارف، باید اجتماعی، شکیل، و مردم‌دار باشد و از انزوا و ژولیدگی پرهیز کند. این نقد، با سیره ائمه اطهار علیهم‌السلام هم‌خوان است که با ظاهر و باطن زیبا، مردم را مجذوب می‌کردند.

عرفان قلندری، چون غباری است که بر آیینه عرفان حقیقی می‌نشیند و آن را تیره می‌کند. عارف حقیقی، چون خورشیدی است که در میان خلق می‌درخشد و با شکیلی و زیبایی، دل‌ها را به سوی حق جلب می‌کند. انزوا و ژولیدگی، برخلاف این تصویر، عارف را به تاریکی و انحطاط می‌کشاند.

مثال کتابخانه و انزوا

برای نقد انزوا، مثالی از فردی آورده شده که کتابخانه‌اش را از همسرش مخفی می‌کند. این رفتار، نشانه بیماری روانی و انزواست، در حالی که عارف باید اجتماعی و معاشرتی باشد. این مثال، انزوا را چون زندانی تاریک توصیف می‌کند که عارف را از نور معاشرت با خلق محروم می‌سازد.

نقد ظاهر نامرتب در عرفان

درس‌گفتار، ظاهر نامرتب و ژولیده را به‌عنوان نشانه‌ای از انحراف عرفانی نقد می‌کند. عارف، باید شکیل، پاکیزه، و جذاب باشد، نه ژولیده و نامرتب. ریش بلند یا ژولیده، نشانه کمال نیست، بلکه عارف باید در ظاهر و باطن زیبا باشد. این دیدگاه، عرفان را به زیبایی ظاهری و باطنی پیوند می‌دهد و عارف را چون گلی معطر توصیف می‌کند که در باغ خلق می‌روید.

نقد تحقیر عرفان توسط استعمار

درس‌گفتار، تحقیر عرفان به‌وسیله استعمار، که آن را به قلندری و درویشی فروکاسته، نقد می‌کند. عرفان، راه عزت و کمال است و نه انحطاط و انزوا. این نقد، عرفان را از انحرافات تاریخی پاک می‌کند و آن را به‌عنوان علم برتر معرفی می‌نماید. عرفان، چون عروسی است که در میان علوم، با زیبایی و شکوه می‌درخشد و دل‌ها را به سوی حق جلب می‌کند.

جمع‌بندی بخش چهارم

حیاء عالی، با شهود حضور حق، سالک را به عشق جانی و فنای در حق می‌رساند. نقد عرفان قلندری، انزوا، و تحقیر نفس، عرفان را به عزت، زیبایی، و معاشرت اجتماعی پیوند می‌دهد. عارف، در این مقام، چون خورشیدی است که در میان خلق می‌درخشد و با شکیلی و اخلاص، دل‌ها را به سوی حق هدایت می‌کند.

نتیجه‌گیری کلی

باب الحیاء در منازل السائرین، حیاء را چون نگینی درخشان در منظومه سلوک معنوی معرفی می‌کند. این صفت، در سه مرتبه ابتدایی، متوسط، و عالی، سالک را از علم به نظر حق به شهود حضور حق رهنمون می‌سازد. در مرتبه ابتدایی، سالک با آگاهی از نظارت الهی، به مجاهده، استقباح گناه، و ترک شکایت می‌رسد. در مرتبه متوسط، با شهود قرب، به حب، انس با خدا، و اکراه از اختلاط نفسانی با خلق کشیده می‌شود، اما عرفان اجتماعی، او را به مردم‌داری دعوت می‌کند. در مرتبه عالی، شهود حضور حق، سالک را به فنای در حق و عشق جانی می‌رساند.

نقدهای درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، از جمله نقد عرفان قلندری، انزوا، و تحقیر نفس، عرفان را از انحرافات تاریخی پاک می‌کنند و آن را به‌عنوان عروس علوم، زیبا، شاداب، و اجتماعی جلوه می‌دهند. استناد به آیه شریفه
مَوَدَّةً بَیْنَکُمْ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا
و تمایز ود، حب، و عشق، بر اهمیت حب پایدار و اخلاص تأکید دارند. سالک، با حیاء، از غفلت به معرفت، از معصیت به طاعت، و از انزوا به معاشرت متعالی می‌رسد و عرفان را چون گوهری درخشان در میان علوم، به نمایش می‌گذارد.