متن درس

باب الإيثار: تأملی در مقام ایثار از منظر منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۲۹)

مقدمه: ایثار، گامی به سوی تعالی معنوی

در سیر و سلوک عرفانی، مقام ایثار از جمله منازل برجسته‌ای است که سالک را به سوی رهایی از خودخواهی و انقطاع کامل به خداوند رهنمون می‌سازد. این مقام، چنان‌که در «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری تبیین شده، به ترجیح رضایت الهی بر هر آنچه غیر اوست، اعم از نفس خویش یا دیگران، اشاره دارد. ایثار، نه‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه حالتی است که در آن، انسان با گذر از تمایلات نفسانی و خواسته‌های دیگران، رضایت پروردگار را مقصد نهایی خویش قرار می‌دهد.

بخش نخست: تعریف و تبیین مفهوم ایثار

ماهیت ایثار در نگاه خواجه عبدالله انصاری

خواجه عبدالله انصاری در «منازل السائرین»، ایثار را به‌عنوان یکی از مقامات معنوی برجسته معرفی می‌کند که در آن، سالک رضایت خداوند را بر رضایت غیر، اعم از نفس خویش یا دیگران، ترجیح می‌دهد. این تعریف، ایثار را به مثابه انتخابی آگاهانه و عمیق معرفی می‌کند که در آن، انسان با غلبه بر تمایلات نفسانی و خواسته‌های دیگران، به سوی تعالی معنوی گام برمی‌دارد.

ایثار در این معنا، نه‌تنها یک عمل اخلاقی، بلکه حالتی عمیق از ارتباط با خداوند است که سالک را به سوی نور الهی رهنمون می‌سازد. این تعریف، با تأکید بر جامعیت مفهوم «غیر»، نشان می‌دهد که ایثار تنها در مواجهه با دیگران معنا نمی‌یابد، بلکه در تقابل با خواسته‌های نفسانی خود فرد نیز متجلی می‌شود.

شمول «غیر» در تعریف ایثار

خواجه در تعریف ایثار، از واژه «غیر» به‌صورت عام استفاده کرده و آن را شامل خود فرد و دیگران می‌داند. این جامعیت، ایثار را به مقامی تبدیل می‌کند که در هر تعارضی، رضایت الهی را بر هر خواسته دیگر مقدم می‌دارد. به تعبیر دیگر، ایثار در این نگاه، مانند سپری است که سالک را در برابر وسوسه‌های نفس و فشارهای اجتماعی حفظ می‌کند.

این دیدگاه، ایثار را به‌عنوان نتیجه خودسازی و کنترل نفس معرفی می‌کند. سالک با تمرین این فضیلت، نه‌تنها از تعارض با دیگران، بلکه از درگیری‌های درونی با نفس خویش نیز رهایی می‌یابد. این نکته، ایثار را به مثابه پلی میان ظاهر و باطن انسان ترسیم می‌کند که او را به سوی وحدت وجودی هدایت می‌نماید.

نقد شرح کاشانی بر تعریف ایثار

یکی از نکات برجسته درس‌گفتار، نقد شرح عبدالرزاق کاشانی بر تعریف ایثار است. کاشانی با محدود کردن مفهوم «غیر» به دیگران و حذف خود از دایره آن، به تحریف معنای اصلی ایثار پرداخته است. این تفسیر، برخلاف نظر خواجه، جامعیت مفهوم ایثار را نادیده گرفته و آن را به تقابل با دیگران تقلیل داده است.

این نقد، نشان‌دهنده ضرورت دقت در تفسیر متون عرفانی است. تحریف معنای ایثار می‌تواند به ارائه تصویری نادرست از این فضیلت منجر شود و آن را به جای یک عمل معنوی، به رفتاری خشن و تقابلی بدل کند. چنین تفسیری، با روح عرفان اسلامی که بر رحمت و محبت استوار است، ناسازگار است.

نقد خشونت در تفسیر ایثار

درس‌گفتار به شدت با تفسیرهایی که ایثار را به خشونت و تقابل با همه عالم پیوند می‌دهند، مخالف است. برخی شارحان، از جمله کاشانی، ایثار را به‌گونه‌ای معرفی کرده‌اند که گویی انتخاب رضایت خدا نیازمند درگیری و نزاع با دیگران است. این دیدگاه، ایثار را از یک فضیلت اخلاقی به عملی خشن و ناسازگار با تعالیم اسلامی تبدیل می‌کند.

ایثار، مانند نسیمی است که قلب سالک را به سوی آرامش الهی هدایت می‌کند، نه طوفانی که دیگران را در برابر او قرار دهد. این نقد، بر ضرورت ارائه تصویری متعادل و رحمانی از ایثار تأکید دارد، تصویری که با روح دین اسلام و سیره پیامبر اکرم (ص) هم‌خوانی دارد.

بخش دوم: شرایط تحقق ایثار

شرایط سه‌گانه ایثار در نگاه خواجه

خواجه عبدالله انصاری تحقق ایثار را منوط به سه شرط می‌داند: طیب العود (پاکیزه بودن ریشه و باطن)، حسن الاسلام (نیکویی در سلوک دینی)، و قوة الصبر (قدرت صبر در برابر سختی‌ها). این شرایط، مانند سه پایه‌ای هستند که بنای رفیع ایثار را استوار می‌سازند.

این سه شرط، یک فرآیند تربیتی جامع را ترسیم می‌کنند که از پاکیزه‌سازی باطن آغاز شده، با سلوک نیکو ادامه می‌یابد و با صبر در برابر مشکلات تکمیل می‌شود. هر یک از این شرایط، به مثابه گامی در مسیر تعالی معنوی است که سالک را برای ایثار واقعی آماده می‌سازد.

تبیین طیب العود

طیب العود به معنای پاکیزه بودن ریشه و باطن فرد است، که به اصل و نسب پاک، نجابت، سلامت، و قدرت باطنی اشاره دارد. این شرط، مانند خاک حاصلخیزی است که بذر ایثار در آن جوانه می‌زند و به بار می‌نشیند.

پاکی باطن، انسان را مستعد جذب نور الهی می‌سازد و او را به سوی انتخاب رضایت خدا هدایت می‌کند. این پاکی، مانند آینه‌ای است که نور الهی را بازمی‌تاباند و سالک را از تاریکی‌های نفسانی رهایی می‌بخشد.

برای تبیین این مفهوم، تمثیلی از گیاهان در درس‌گفتار ارائه شده است: ریشه محکم ریحان، در برابر سختی‌ها مقاوم است، درحالی‌که ریشه ضعیف شاهی به‌سرعت فرومی‌پاشد. این تمثیل، طیب العود را به‌عنوان استعاره‌ای برای استحکام معنوی و پاکی باطن معرفی می‌کند.

تبیین حسن الاسلام

حسن الاسلام به معنای نیکویی در سلوک دینی است، که شامل رفتار و اعمال شایسته در مسیر اسلام می‌شود. این شرط، مانند جویباری است که قلب سالک را با آب زلال ایمان سیراب می‌کند و او را به سوی ایثار هدایت می‌نماید.

حسن الاسلام، نشان‌دهنده التزام عملی به تعالیم اسلامی است که هماهنگی بین ظاهر و باطن را به ارمغان می‌آورد. این سلوک نیکو، سالک را از لغزش‌های نفسانی حفظ کرده و او را برای ترجیح رضایت خدا بر غیر آماده می‌سازد.

تبیین قوة الصبر

قوة الصبر به معنای توانایی تحمل سختی‌ها و مشکلات در مسیر انتخاب رضایت خدا است. این شرط، مانند سپری است که سالک را در برابر طوفان‌های مسیر معنوی محافظت می‌کند.

صبر، به‌عنوان یکی از ارکان ایثار، انسان را در برابر موانع و چالش‌ها مقاوم می‌سازد. این استقامت، مانند درختی است که در برابر بادهای سهمگین خم می‌شود، اما نمی‌شکند، و سالک را به سوی مقصد نهایی هدایت می‌کند.

بخش سوم: نقدهای تفصیلی بر شرح کاشانی

نقد انصاف در شرح کاشانی

درس‌گفتار به نقد عدم انصاف در شرح کاشانی می‌پردازد، که عبارت خواجه را به‌درستی تفسیر نکرده و با محدود کردن «غیر» به دیگران، معنای ایثار را تحریف کرده است. انصاف، مانند ترازویی است که عدالت را در تفسیر متون دینی برقرار می‌سازد.

این نقد، بر ضرورت حفظ معنای اصلی متن تأکید دارد. شارح باید با دقت و انصاف، معنای مورد نظر مؤلف را منتقل کند و از تحریف یا تفسیر نادرست اجتناب ورزد.

نقد اقتباس نادرست کاشانی

درس‌گفتار به نقد اقتباس نادرست کاشانی از منابع دیگر، به‌ویژه طلمسانی، می‌پردازد. این اقتباس، به تحریف معنای ایثار و افزودن خشونت به آن منجر شده است. اقتباس بدون دقت، مانند نسخه‌ای است که به جای درمان، بیماری را تشدید می‌کند.

این نقد، بر اهمیت اصالت در شرح‌نویسی تأکید دارد. شارح باید با آگاهی کامل از منابع، معنای اصلی متن را حفظ کرده و از افزودن مفاهیم ناسازگار با آن اجتناب کند.

نقد مثال‌های نادرست در شرح کاشانی

کاشانی با استفاده از مثال‌هایی مانند یاسر، سمیه، و عمار، ایثار را به تحمل سختی‌ها از همه مردم نسبت داده است. درس‌گفتار تأکید می‌کند که این سختی‌ها از سوی گروهی محدود از کفار، مانند ابولهب، تحمیل شده بود، نه از همه مردم.

این نقد، مانند چراغی است که تاریکی‌های تحریف را روشن می‌کند و بر ضرورت دقت در استفاده از مثال‌های تاریخی تأکید دارد. ایثار باید به‌عنوان عملی در راستای خیر عمومی معرفی شود، نه تقابل با همه عالم.

بخش چهارم: ایثار و رحمت الهی

تأکید بر رحمانی بودن دین اسلام

درس‌گفتار بر رحمانی بودن دین اسلام و سیره پیامبر اکرم (ص) تأکید دارد و معتقد است که اکثریت مردم از انبیا استقبال می‌کردند و تنها گروهی محدود از مستکبران با آن‌ها درگیر بودند. این دیدگاه، ایثار را به‌عنوان عملی در راستای رحمت و خیر عمومی معرفی می‌کند.

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ

(سوره آل‌عمران، آیه ۱۵۹؛ : «اگر تندخو و سخت‌دل بودی، قطعاً از اطرافت پراکنده می‌شدند»).

این آیه، ایثار را به‌عنوان عملی معرفی می‌کند که باید با رحمت و نرم‌خویی همراه باشد، نه با خشونت و تقابل. پیامبر اکرم (ص)، مانند خورشیدی است که با نور رحمت خویش، قلوب را به سوی دین جذب می‌کند.

نقد تصویر خشن از دین

درس‌گفتار به شدت با تصویری که دین را خشن و در تقابل با همه مردم نشان می‌دهد، مخالف است. این تصویر، مانند سایه‌ای است که بر حقیقت دین افتاده و آن را از جلوه رحمانی‌اش محروم کرده است.

ایثار، به مانند گلی است که در باغ رحمت الهی می‌روید، نه خاری که دیگران را می‌آزارد. این نقد، بر ضرورت ارائه تصویری رحمانی و انسانی از دین تأکید دارد، تصویری که با سیره انبیا و تعالیم قرآن کریم هم‌خوانی دارد.

نقد خشونت در جامعه اسلامی

درس‌گفتار خشونت را به‌عنوان امری کاملاً منفی و ناسازگار با دین معرفی می‌کند و معتقد است که هرگونه خشونت، نشانه‌ای از مشکل در فهم دینی است. خشونت، مانند زهری است که روح دین را مسموم می‌کند و از گسترش آن جلوگیری می‌نماید.

این دیدگاه، بر ضرورت اجتناب از خشونت در مسیر ایثار و دین‌داری تأکید دارد. ایثار باید به‌عنوان عملی مسالمت‌آمیز و انسانی معرفی شود که قلب‌ها را به سوی خداوند متعال هدایت می‌کند.

نقد تصویر نادرست از علما

درس‌گفتار به نقد تصویری نادرست از علما در رسانه‌ها می‌پردازد، که آن‌ها را سخت‌گیر و خشن نشان می‌دهد. مثال مرحوم فیروزآبادی، به‌عنوان عالمی بزرگوار و فداکار، این تصویر را رد می‌کند.

علما، مانند ستارگان آسمان دین، راهنمایی برای هدایت جامعه هستند. این نقد، بر ضرورت ارائه تصویری واقعی و مثبت از جایگاه علما تأکید دارد، تا الگویی برای ایثار و فداکاری در جامعه باشند.

بخش پنجم: جمع‌بندی و تأمل نهایی

باب الإیثار در «منازل السائرین» به‌عنوان مقامی معنوی معرفی شده که در آن، سالک رضایت خدا را بر رضایت غیر، اعم از خود یا دیگران، مقدم می‌دارد. این مقام، با سه شرط طیب العود، حسن الاسلام، و قوة الصبر محقق می‌شود، که یک سیر تربیتی جامع را از پاکی باطن تا استقامت در برابر سختی‌ها نشان می‌دهد. نقد‌های درس‌گفتار بر شرح کاشانی، بر اهمیت انصاف و دقت در تفسیر متون عرفانی تأکید دارند. همچنین، این درس‌گفتار با تأکید بر رحمانی بودن دین اسلام و سیره پیامبر اکرم (ص)، هرگونه خشونت در تفسیر ایثار را نفی می‌کند.

ایثار، مانند چراغی است که مسیر سالک را به سوی نور الهی روشن می‌کند و او را از تاریکی‌های نفسانی و تعارضات اجتماعی رهایی می‌بخشد. این مقام، نه‌تنها یک فضیلت اخلاقی، بلکه دعوتی است به سوی زندگی متعالی که در آن، رضایت خداوند مقصد نهایی همه اعمال و انتخاب‌هاست.