متن درس
کتاب منازل السائرین: سلوک عرفانی و اخلاقی در پرتو زندگی مسالمت‌آمیز
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۳۶)
دیباچه
در گستره عرفان اسلامی، سلوک به سوی کمال انسانی سفری است که از گذرگاه تهذیب نفس و پرورش فضایل اخلاقی می‌گذرد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با محوریت *منازل السائرین*، نقشه‌ای ژرف و روشن برای این سفر معنوی ترسیم می‌کند. این نوشتار، با تکیه بر محتوای جلسه سیصد و سی و ششم، به تبیین مفهوم عشرت (زندگی مسالمت‌آمیز) و سه اصل بنیادین علم، جود، و صبر می‌پردازد که چون ستارگان در آسمان سلوک، راهنمای سالکان‌اند. این اصول، نه‌تنها راهنمایی برای زیستن در سایه صفا و انس‌اند، بلکه دعوتی‌اند به بازاندیشی در رفتارهای اجتماعی و دینی، با الهام از سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام.
بخش یکم: عشرت، مقام والای همزیستی مسالمت‌آمیز
مفهوم عشرت، به‌سان چشمه‌ای زلال در عرفان اسلامی، به معنای زندگی مسالمت‌آمیز و همزیستی مبتنی بر صفا، انس، و تحمل تعریف می‌شود. این مقام، انسان را از طبیعت جبلی و غریزی، که گاه به درندگی و خشونت گرایش دارد، به سوی کمال اخلاقی و عرفانی رهنمون می‌سازد. برخلاف زیست حیوانی که در آن، ممکن است موجودات یکدیگر را به کام نابودی کشانند، عشرت انسانی در پیوند با خُلق عارفانه، به نرم‌خویی، بخشندگی، و پرهیز از آزار دیگران دعوت می‌کند. این مفهوم، در متون اصیل اسلامی، مانند *اصول کافی*، در باب‌های «العشرة» و «الحیاة» نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
عشرت، نه از سر سیاست یا عادت، بلکه از سر طبیعت پاک انسانی سرچشمه می‌گیرد. این طبیعت، هنگامی شکوفا می‌شود که انسان از تندی، تلخی، و خشونت فاصله گرفته و در سایه محبت و صمیمیت، با دیگران پیوندی معنوی برقرار کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با اشاره به این مقام، تأکید می‌ورزند که عشرت، هدف نهایی سلوک است که انسان را به زندگی‌ای سرشار از صلح و آرامش رهنمون می‌سازد.
درنگ: عشرت، مقامی است عرفانی که انسان را از غرایز حیوانی به سوی کمال اخلاقی هدایت می‌کند. این مقام، با پرورش خُلق عارفانه، به همزیستی مسالمت‌آمیز و مبتنی بر صفا و انس می‌انجامد.
تحلیل مفهوم عشرت در پرتو فلسفه اسلامی
مفهوم عشرت، از منظر فلسفه اسلامی، با دیدگاه‌هایی چون تهذیب نفس ملاصدرا هم‌راستاست. ملاصدرا در آثار خود، هدف نهایی انسان را رسیدن به مقام انسان کامل می‌داند، جایی که نفس از تعلقات مادی رها شده و به سوی کمالات معنوی سیر می‌کند. عشرت، در این چارچوب، می‌تواند به‌سان پلی میان طبیعت غریزی و کمال الهی تلقی شود. این مفهوم، همچنین با نظریه‌های فضیلت‌گرایی ارسطو قابل مقایسه است، با این تفاوت که محوریت آن بر تعالیم اسلامی و عرفانی استوار است.
بخش دوم: سه اصل بنیادین برای نیل به عشرت
برای دستیابی به مقام عشرت، سه ویژگی کلیدی معرفی شده‌اند: بذل الجود (بخشندگی)، کفّ الاذی (پرهیز از آزار دیگران)، و تحمل الاذی (تحمل آزار دیگران). این سه‌گانه، چونان سه ستون استوار، بنای زندگی مسالمت‌آمیز را برپا می‌دارند.
بذل الجود: چشمه بخشندگی
بذل الجود، به معنای بخشندگی، فراتر از صرف امور مادی است. این فضیلت، شامل محبت، شادی، نرم‌خویی، و ایثار در برابر دیگران است. بخشندگی، انسان را از خودمحوری و بخل رها ساخته و به سوی ایثار هدایت می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأکید بر این اصل، انسان را به زیستن با گشاده‌دستی و سخاوت دعوت می‌کنند، نه‌تنها در امور مادی، بلکه در ابراز محبت و صمیمیت.
کفّ الاذی: پرهیز از آزار دیگران
پرهیز از آزار دیگران، اصلی است که با حدیث شریف نبوی «المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه» (مسلمان کسی است که دیگر مسلمانان از دست و زبان او در امان باشند) هم‌خوانی دارد. این اصل، انسان را از هرگونه گفتار و کردار آسیب‌رسان بازمی‌دارد و به سوی رفتارهایی هدایت می‌کند که صلح و آرامش را در جامعه ترویج می‌دهند.
تحمل الاذی: اوج فضیلت اخلاقی
تحمل آزار دیگران، به‌عنوان بالاترین مرتبه سلوک اخلاقی، نیازمند صبری قوی و معرفتی عمیق است. این فضیلت، انسان را به مقامی می‌رساند که در برابر بدی، خیر پاسخ می‌دهد و از انتقام و واکنش‌های غریزی پرهیز می‌کند. این مقام، در سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، به‌ویژه در رفتار امیرالمؤمنین علیه‌السلام، به زیبایی تجلی یافته است.
درنگ: بذل الجود، کفّ الاذی، و تحمل الاذی، سه ستون اصلی عشرت‌اند که انسان را از خودمحوری به ایثار، از آزار به آرامش، و از انتقام به صبر رهنمون می‌سازند.
جمع‌بندی بخش دوم
این سه اصل، به‌سان سه گوهر در تاج سلوک عرفانی، انسان را به سوی زندگی مسالمت‌آمیز هدایت می‌کنند. بخشندگی، پرهیز از آزار، و تحمل آزار، نه‌تنها فضایل اخلاقی‌اند، بلکه راه‌هایی‌اند برای تحقق جامعه‌ای سرشار از صفا و انس. این اصول، با الهام از سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، الگویی عملی برای سالکان ارائه می‌دهند.
بخش سوم: سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، الگویی برای عشرت
سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، چونان آیینه‌ای زلال، تجلی عملی اصول عشرت را به نمایش می‌گذارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با اشاره به رفتار امیرالمؤمنین علیه‌السلام و فرزندان گرامی ایشان، امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام، نمونه‌هایی عینی از بذل الجود و تحمل الاذی ارائه می‌دهند. به‌عنوان مثال، در شرایط بیماری و نیاز، امیرالمؤمنین علیه‌السلام شیر خود را به دشمن بخشیدند و در برابر آزار، صبر پیشه کردند. این رفتار، نه‌تنها ایثار و بخشندگی را نشان می‌دهد، بلکه تربیت فرزندان ایشان را نیز به تصویر می‌کشد که با احترام و بدون خشونت با دیگران رفتار کردند.
تحلیل سیره عملی اهل‌بیت علیهم‌السلام
این نمونه‌ها، نشان‌دهنده پیوند عمیق میان سلوک عرفانی و اخلاق عملی‌اند. رفتار امیرالمؤمنین علیه‌السلام در بخشیدن شیر به دشمن، مصداقی است از ایثار و تحمل الاذی که فراتر از واکنش‌های غریزی، به خیر و صلاح دیگران می‌اندیشد. این سیره، با تربیت فرزندان ایشان نیز هماهنگ است، به‌گونه‌ای که امام حسن و امام حسین علیهما‌السلام نیز در برابر دشمنان، با احترام و بدون خشونت رفتار کردند. این رفتارها، الگویی عملی برای تحقق عشرت در جامعه ارائه می‌دهند و نشان‌دهنده اهمیت تربیت اخلاقی در سلوک عرفانی‌اند.
درنگ: سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، چونان چراغی فروزان، راهنمای عملی برای تحقق عشرت است که با ایثار، صبر، و پرهیز از خشونت، انسان را به کمال اخلاقی رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی بخش سوم
سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، به‌سان گنجینه‌ای بی‌پایان، الگوهای عملی برای زندگی مسالمت‌آمیز ارائه می‌دهد. این سیره، نه‌تنها فضایل اخلاقی را به نمایش می‌گذارد، بلکه راهنمایی است برای تربیت نفوس و ساختن جامعه‌ای مبتنی بر صفا و انس.
بخش چهارم: نقد رفتارهای اجتماعی و دینی معاصر
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، به رفتارهای خشک و غیرصمیمی در میان اهل علم و جامعه دینی می‌پردازند. ایشان، با اشاره به عدم ابراز محبت و معانقه در میان طلاب فیضیه، و رفتارهای غیرصمیمی در اماکن مقدس مانند حرم حضرت معصومه سلام‌الله‌علیها، بر ضرورت بازگشت به ارزش‌های اصیل اسلامی تأکید می‌ورزند. این نقد، ریشه در انحراف از اصول عشرت و اخلاق عرفانی دارد که مانع از تحقق زندگی مسالمت‌آمیز می‌شود.
تحلیل آسیب‌های اجتماعی-دینی
این نقد، به یک آسیب عمیق در روابط اجتماعی و دینی اشاره دارد. فقدان محبت، صمیمیت، و انس در میان اهل علم، به‌سان سایه‌ای تاریک، مانع از تحقق عشرت می‌شود. این رفتارها، که گاه با قضاوت‌های خشک و غیرانسانی همراه است، از سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام فاصله دارد. برای مخاطب آکادمیک، این نقد را می‌توان با نظریه‌های جامعه‌شناسی دینی، مانند دیدگاه دورکیم در باب همبستگی اجتماعی، مقایسه کرد. تأکید بر محبت و صمیمیت، به‌عنوان عناصر پیونددهنده جامعه، ضرورت بازسازی روابط انسانی را نشان می‌دهد.
درنگ: فقدان محبت و صمیمیت در روابط اجتماعی و دینی، مانعی است در برابر تحقق عشرت که نیازمند بازگشت به سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام و پرورش فضایل اخلاقی است.
جمع‌بندی بخش چهارم
نقد رفتارهای غیرصمیمی و خشک در جامعه دینی، دعوتی است به بازاندیشی در روابط انسانی. این نقد، با تأکید بر محبت و صفا، راهی برای تحقق عشرت و همزیستی مسالمت‌آمیز ارائه می‌دهد.
بخش پنجم: نقش علم، جود، و صبر در سلوک عرفانی
برای نیل به سه ویژگی بذل الجود، کفّ الاذی، و تحمل الاذی، سه صفت بنیادین دیگر معرفی شده‌اند: علم (معرفت)، جود (بخشندگی)، و صبر (شکیبایی). این سه صفت، چونان سه بال، سالک را به سوی مقام عشرت پرواز می‌دهند.
علم: چراغ راه سلوک
علم، به‌سان چراغی فروزان، راهنمای سالک در تشخیص موقعیت مناسب برای اعمال اخلاقی است. معرفت، انسان را قادر می‌سازد تا بداند کجا باید بخشندگی کند، کجا باید صبر پیشه کند، و کجا باید تنبیه کند. بدون علم، اعمال انسان ممکن است به هدررفت یا خطا منجر شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأکید بر این اصل، بر ضرورت معرفت در سلوک عرفانی تأکید می‌ورزند.
جود: گشاده‌دستی و ایثار
جود، به معنای بخشندگی، انسان را از خودمحوری و بخل رها ساخته و به سوی ایثار هدایت می‌کند. این فضیلت، نه‌تنها در امور مادی، بلکه در محبت، صمیمیت، و نرم‌خویی تجلی می‌یابد. بخشندگی، چونان جویی زلال، قلب انسان را از تنگ‌نظری شست‌وشو می‌دهد.
صبر: قلعه استوار سلوک
صبر، به‌سان قلعه‌ای استوار، انسان را در برابر آزارها و سختی‌ها محافظت می‌کند. این فضیلت، به‌ویژه در تحمل آزار دیگران، انسان را به مقام والای عشرت می‌رساند. صبر، با معرفت و جود همراه است و سالک را به سوی کمال هدایت می‌کند.
درنگ: علم، جود، و صبر، سه بال سلوک‌اند که سالک را به سوی عشرت و کمال اخلاقی پرواز می‌دهند. بدون این سه، دستیابی به زندگی مسالمت‌آمیز ممکن نیست.
جمع‌بندی بخش پنجم
علم، جود، و صبر، چونان سه گوهر در تاج سلوک، انسان را به سوی زندگی مسالمت‌آمیز هدایت می‌کنند. این فضایل، با پیوند میان معرفت، بخشندگی، و شکیبایی، راهی روشن برای تحقق عشرت ارائه می‌دهند.
بخش ششم: فقدان عشرت در دنیای معاصر
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه به وضعیت کنونی جهان، تأکید می‌ورزند که بشر، با وجود پیشرفت‌های مادی، به دلیل فقدان علم، جود، و صبر، از زندگی مسالمت‌آمیز محروم است. این فقدان، به‌سان سایه‌ای تاریک، صلح و آرامش را از جوامع بشری ربوده است.
تحلیل بحران اخلاقی-معنوی
این نقد، به یک بحران عمیق اخلاقی و معنوی در جهان مدرن اشاره دارد. فقدان معرفت در باب عشرت، نبود بخشندگی، و کمبود شکیبایی، مانع از تحقق جامعه‌ای مسالمت‌آمیز شده است. این تحلیل، با نظریه‌های انتقادی مدرن، مانند دیدگاه‌های هابرماس در باب بحران مشروعیت، هم‌راستاست. تأکید بر بازگشت به ارزش‌های عرفانی-اسلامی، راه‌حلی برای این بحران ارائه می‌دهد.
درنگ: فقدان علم، جود، و صبر در دنیای معاصر، مانعی است در برابر تحقق عشرت که نیازمند بازگشت به ارزش‌های عرفانی و اسلامی است.
جمع‌بندی بخش ششم
بحران اخلاقی-معنوی در جهان مدرن، نتیجه دوری از فضایل علم، جود، و صبر است. این بخش، با نقد وضعیت کنونی، دعوتی است به بازسازی جامعه بر اساس اصول عشرت و سلوک عرفانی.
بخش هفتم: معرفت، کلید تشخیص معروف و منکر
معرفت، به‌سان کلیدی زرین، درهای تشخیص معروف و منکر را می‌گشاید. بدون علم، انسان ممکن است در بخشندگی یا تحمل آزار زیاده‌روی یا کوتاهی کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأکید بر این اصل، بر ضرورت آگاهی در اعمال اخلاقی تأکید می‌ورزند.
تحلیل نقش معرفت در سلوک
معرفت، به‌عنوان یک ابزار شناختی، انسان را قادر می‌سازد تا اعمال خود را با تناسب و حکمت انجام دهد. بخشندگی بی‌جا ممکن است به تربیت نادرست دیگران منجر شود، و تحمل آزار در موقعیت‌های نامناسب ممکن است به تشویق ظلم بینجامد. این دیدگاه، با مفهوم حکمت عملی در فلسفه ارسطو یا عقل عملی در فلسفه اسلامی هم‌راستاست.
درنگ: معرفت، کلیدی است برای تشخیص معروف و منکر که بدون آن، اعمال اخلاقی ممکن است به خطا منجر شوند.
جمع‌بندی بخش هفتم
معرفت، چونان چراغی در مسیر سلوک، انسان را در تشخیص وظایف اخلاقی و دینی هدایت می‌کند. این اصل، راهنمایی است برای اعمال متناسب و حکیمانه در زندگی مسالمت‌آمیز.
بخش هشتم: تحمل الاذی، اوج سلوک اخلاقی
تحمل آزار دیگران، به‌سان قله‌ای رفیع در سلوک اخلاقی، نیازمند صبری قوی و معرفتی عمیق است. این فضیلت، انسان را از واکنش‌های غریزی دور کرده و به سوی پاسخ‌های عقلانی و معنوی هدایت می‌کند.
تحلیل مقام تحمل الاذی
تحمل الاذی، در متون عرفانی مانند *منازل السائرین*، به‌عنوان یکی از مقامات والای سلوک معرفی شده است. این فضیلت، با مثال‌هایی از سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، مانند بخشش در برابر آزار، به‌صورت عینی ترسیم شده است. برای مخاطب آکادمیک، این مفهوم با نظریه‌های بخشش و تاب‌آوری در روان‌شناسی مثبت‌گرا قابل مقایسه است.
درنگ: تحمل الاذی، قله سلوک اخلاقی است که انسان را از انتقام و غریزه به سوی خیر و صبر رهنمون می‌سازد.
جمع‌بندی بخش هشتم
تحمل الاذی، به‌سان گوهری درخشان، انسان را به اوج کمال اخلاقی می‌رساند. این فضیلت، با پیوند میان صبر و معرفت، راهی برای تحقق عشرت ارائه می‌دهد.
بخش نهم: نقد ارزش‌گذاری مادی خیرات
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، به ارزش‌گذاری مادی خیرات و اعمال نیک می‌پردازند. ایشان، با مثال‌هایی مانند ارزش‌گذاری یک سال نماز یا روزه با مبالغ ناچیز، تأکید می‌ورزند که این رویکرد، ارزش‌های معنوی را کم‌رنگ کرده است.
تحلیل آسیب‌های ارزش‌گذاری مادی
این نقد، به یک آسیب فرهنگی-دینی اشاره دارد که در آن، اعمال معنوی به کالاهای مادی تقلیل یافته‌اند. مثال‌هایی مانند دادن خانه در ازای یک صلوات، ارزش واقعی خیرات را نشان می‌دهد. این بخش، با نظریه‌های اقتصاد دینی یا جامعه‌شناسی ارزش‌ها مرتبط است و بر ضرورت بازگشت به ارزش‌های اصیل تأکید دارد.
درنگ: ارزش‌گذاری مادی خیرات، گوهری معنوی را به کالایی ناچیز بدل کرده است که نیازمند بازاندیشی در ارزش‌های اصیل اسلامی است.
جمع‌بندی بخش نهم
نقد ارزش‌گذاری مادی، دعوتی است به بازسازی ارزش‌های معنوی در جامعه. این بخش، با تأکید بر خیرات و اعمال نیک، راهی برای تحقق عشرت ارائه می‌دهد.
بخش دهم: جود و ایثار در روابط اجتماعی
جود و ایثار، چونان دو بال، انسان را در روابط اجتماعی به سوی عشرت پرواز می‌دهند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با مثال‌هایی از بخشندگی، مانند دادن خانه یا غذا به نیازمندان، به اهمیت این فضیلت در تحقق همزیستی مسالمت‌آمیز تأکید می‌ورزند.
تحلیل نقش جود و ایثار
جود، فراتر از بخشش مادی، شامل ایثار و اولویت دادن به دیگران است. مثال‌هایی مانند دادن غذا به کارگران یا بخشش دارایی به نیازمندان، این مفهوم را عینی می‌کنند. این بخش، با مفهوم ایثار در متون عرفانی، مانند *کیمیای سعادت* غزالی، هم‌راستاست و با نظریه‌های نوع‌دوستی در روان‌شناسی اجتماعی قابل مقایسه است.
درنگ: جود و ایثار، چونان جویی زلال، قلب انسان را از خودمحوری شست‌وشو داده و به سوی همزیستی مسالمت‌آمیز هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش دهم
جود و ایثار، به‌سان گنجینه‌ای ارزشمند، روابط اجتماعی را به سوی صفا و انس هدایت می‌کنند. این فضیلت، راهی برای تحقق عشرت و جامعه‌ای سرشار از محبت ارائه می‌دهد.
بخش یازدهم: نقد رفتارهای ظالمانه در روابط اجتماعی
درس‌گفتار، با تفسیر حدیث «المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه»، تأکید می‌کند که مردم‌آزاری عمدتاً از سوی قدرتمندان (ید) و علما (لسان) رخ می‌دهد. این تفسیر، چونان کلیدی است که راز آسیب‌های اجتماعی را می‌گشاید و بر مسئولیت‌پذیری نخبگان دینی و سیاسی تأکید می‌کند.
تحلیل رفتارهای ظالمانه
این نقد، به یک آسیب اجتماعی-اخلاقی اشاره دارد که در آن، روابط انسانی تحت تأثیر خودخواهی و ظلم قرار می‌گیرد. مثال‌هایی مانند پرداخت دستمزد ناکافی یا تحمیل گرسنگی به کارگران، ضرورت عدالت و انصاف را نشان می‌دهد. این بخش، با نظریه‌های عدالت اجتماعی، مرتبط است.
درنگ: رفتارهای ظالمانه، چونان سدی در برابر عشرت، مانع از تحقق جامعه‌ای عادلانه و مسالمت‌آمیز می‌شوند.
جمع‌بندی بخش یازدهم
نقد رفتارهای ظالمانه، دعوتی است به عدالت و انصاف در روابط اجتماعی. این بخش، با تأکید بر محبت و رفتار عادلانه، راهی برای تحقق عشرت ارائه می‌دهد.
بخش دوازدهم: سیره عملی، ابزاری برای تربیت اخلاقی
سیره عملی، چونان مشعلی فروزان، راهنمای تربیت اخلاقی و تحقق عشرت است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با مثال‌هایی از زندگی خود، مانند سیر کردن کارگران در ماه رمضان، نشان می‌دهند که رفتارهای عملی می‌توانند به تحول اخلاقی دیگران منجر شوند.
تحلیل نقش سیره عملی
سیره عملی، به‌عنوان یک ابزار تربیتی، نقش کلیدی در انتقال ارزش‌های اخلاقی دارد. مثال‌هایی مانند دادن غذا و امکانات به کارگران، نشان‌دهنده تأثیر رفتارهای عملی در تربیت نفوس است. این بخش، با نظریه‌های یادگیری اجتماعی، مانند دیدگاه باندورا، قابل مقایسه است.
درنگ: سیره عملی، چونان آیینه‌ای، ارزش‌های اخلاقی را به دیگران منتقل کرده و به تحقق عشرت کمک می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوازدهم
سیره عملی، راهی است برای تربیت اخلاقی و تحقق عشرت. این بخش، با تأکید بر رفتارهای عملی، الگویی برای تحول اخلاقی و اجتماعی ارائه می‌دهد.
بخش سیزدهم: نقد رفتارهای خشک و غیرانسانی در میان علما
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی نقادانه، به رفتارهای خشک و غیرانسانی در میان علما، مانند عدم معاشرت صمیمی با مردم یا تحمیل احکام بدون توجه به شرایط، می‌پردازند.
تحلیل رفتارهای خشک
این نقد، به انحرافی در سلوک دینی اشاره دارد که در آن، علما از مردم فاصله گرفته و به جای محبت، رفتارهای خشک نشان می‌دهند. این بخش، با نظریه‌های بوروکراسی دینی وبر مرتبط است و بر ضرورت بازگشت به سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام تأکید دارد.
درنگ: رفتارهای خشک و غیرانسانی در میان علما، مانعی در برابر عشرت است که نیازمند بازگشت به محبت و صمیمیت است.
جمع‌بندی بخش سیزدهم
نقد رفتارهای خشک، دعوتی است به بازسازی روابط دینی بر اساس محبت و صفا. این بخش، راهی برای تحقق عشرت در جامعه دینی ارائه می‌دهد.
بخش چهاردهم: نقش قدرت و زبان در مردم‌آزاری
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تفسیر حدیث شریف «المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه»، تأکید می‌ورزند که مردم‌آزاری عمدتاً از سوی قدرتمندان (ید) و علما (لسان) رخ می‌دهد.
تحلیل مردم‌آزاری
این تفسیر، به بینشی عمیق روان‌شناختی و جامعه‌شناختی اشاره دارد. قدرتمندان و علما، به دلیل نفوذشان، می‌توانند با اعمال و گفتار خود به دیگران آسیب برسانند. این بخش، با نظریه‌های قدرت فوکو مرتبط است و بر مسئولیت‌پذیری نخبگان تأکید دارد.
درنگ: مردم‌آزاری، عمدتاً از سوی قدرتمندان و علما رخ می‌دهد که مسئولیت‌پذیری ایشان را در تحقق عشرت ضروری می‌سازد.
جمع‌بندی بخش چهاردهم
این بخش، با تأکید بر نقش قدرت و زبان در مردم‌آزاری، دعوتی است به مسئولیت‌پذیری نخبگان دینی و سیاسی برای تحقق عشرت و جامعه‌ای عادلانه.
بخش پانزدهم: ایثار و فطم النفس
آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تأکید بر مفهوم «فطم النفس عن المشتهیات» (رها کردن نفس از خواسته‌ها)، ایثار را به‌عنوان فضیلتی والا معرفی می‌کنند.
تحلیل ایثار و فطم النفس
فطم النفس، به معنای آزاد کردن نفس از تعلقات مادی، در متون عرفانی به‌عنوان مرحله‌ای کلیدی مطرح شده است. مثال‌هایی مانند داستان پوریای ولی، ایثار را به‌سان گوهری درخشان نشان می‌دهد. این بخش، با نظریه‌های نوع‌دوستی در روان‌شناسی مثبت‌گرا قابل مقایسه است.
درنگ: ایثار و فطم النفس، انسان را از تعلقات مادی رها کرده و به سوی عشرت و کمال اخلاقی هدایت می‌کند.
جمع‌بندی بخش پانزدهم
ایثار و فطم النفس، چونان دو بال، انسان را به سوی کمال اخلاقی و عشرت پرواز می‌دهند. این فضیلت، راهی برای تحقق جامعه‌ای سرشار از صفا و انس است.
نتیجه‌گیری نهایی
درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، چونان نقشه‌ای ژرف، راه سلوک عرفانی و تحقق عشرت را ترسیم می‌کنند. عشرت، به‌سان چشمه‌ای زلال، از سه اصل علم، جود، و صبر سرچشمه می‌گیرد که انسان را از غرایز حیوانی به سوی کمال اخلاقی هدایت می‌کنند. سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام، نقد رفتارهای اجتماعی و دینی، و تأکید بر معرفت، ایثار، و صبر، راهنمایی است برای ساختن جامعه‌ای سرشار از صفا و انس. این کتاب، با تبیین این مفاهیم، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران و دانشجویان حوزه عرفان اسلامی و اخلاق ارائه می‌دهد.
با نظارت صادق خادمی
