متن درس

کتابخانة منازل السائرین: تأملی عرفانی در باب تواضع للحق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسة 352)

دیباچه

تواضع للحق، چونان گوهری درخشان در آسمان عرفان اسلامی، سالکان طریق حق را به سوی مقامات والای معنوی رهنمون می‌سازد. این فضیلت، که ریشه در اخلاص، آگاهی و اختیار دارد، نه‌تنها از منیت و طلبکاری در برابر حق متعال می‌رهاند، بلکه چونان آیینه‌ای صیقل‌یافته، عزت و کرامت درونی انسان را بازمی‌تاباند. در این نوشتار، با استناد به درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسة 352 از سلسلة منازل السائرین، به تبیین و تحلیل مرتبه سوم تواضع، یعنی تواضع للحق، پرداخته شده است.

با بهره‌گیری از آیات قرآن کریم، احادیث شریف، سیره بزرگان و تمثیلات ادبی، تلاش شده تا این فضیلت عرفانی در چارچوبی منسجم و جذاب برای مخاطبان پژوهشگر تبیین گردد. ساختار این نوشتار، با تقسیم‌بندی موضوعی و افزودن توضیحات تکمیلی، به گونه‌ای طراحی شده که خواننده را در سفری عمیق به سوی فهم تواضع للحق همراهی کند.

بخش نخست: تبیین مفهوم تواضع للحق و ویژگی‌های آن

تعریف تواضع للحق در مرتبه سوم

تواضع للحق، در نگاه عرفانی، مقامی است که سالک با آگاهی و اختیار، از رأی، منافع و منیت خویش در خدمت، صحبت و مشاهده حق فرو می‌آید تا همه‌چیز را برای خدا قرار دهد. این تواضع، چونان نسیمی که از بلندای کوهساران به دشت‌های فروتن می‌وزد، نیازمند سه ویژگی بنیادین است: سالک باید در جایگاه بلندی باشد تا فرو آمدنش معنادار گردد؛ این فرو آمدن باید آگاهانه و از سر اختیار باشد؛ و هدف این عمل، التزام به حق و خدمت به آن باشد.

این تعریف، تواضع للحق را از فروتنی ظاهری یا اجباری متمایز می‌سازد و آن را چونان گلی می‌نمایاند که در باغ عزت می‌روید، نه در باتلاق ذلت. تواضع للحق، انتخابی معنوی است که از سر آگاهی و با نیت خالصانه صورت می‌گیرد و سالک را به سوی حق نزدیک‌تر می‌سازد. در این مقام، سالک همه امور را برای خدا قرار می‌دهد، چنان‌که نفس می‌کشد برای خدا، حرکت می‌کند برای خدا و عبادت می‌کند برای خدا، نه برای ثواب یا دوری از عذاب.

اخلاص در عبادت و پرهیز از طلبکاری

یکی از ویژگی‌های برجسته تواضع للحق، اخلاص کامل در عبادت است. سالک در این مقام، نه برای بهشت نماز می‌خواند، نه برای دوری از جهنم حرکت می‌کند، بلکه همه اعمالش برای خداست. این اخلاص، چونان جویباری زلال، از چشمه‌های پاک عزت می‌جوشد و به سوی حق روان می‌شود. سخنران با نقد عبادت برای ثواب یا پرهیز از عذاب، تأکید می‌کند که سالک باید از خدا طلبکار نشود، بلکه خود را بدهکار ببیند.

برای نمونه، در سیره حضرت ابراهیم (ع)، که الگوی توحید است، این اخلاص به وضوح دیده می‌شود. او می‌فرماید:

إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

ترجمه فولادوند: «همانا نماز من، قربانی من، زندگی من و مرگ من برای خداوند، پروردگار جهانیان است.»

این آیه، اخلاص کامل در عبادت و زندگی برای خدا را نشان می‌دهد. حضرت ابراهیم (ع)، نه برای منافع شخصی، بلکه برای خدا زندگی می‌کند و می‌میرد. این دیدگاه، با کلام حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه نیز هم‌راستاست که می‌فرماید: «نه از ترس آتش تو و نه به طمع بهشت تو، بلکه تو را شایسته عبادت یافتم.»

نقد طلبکاری و منیت در عبادت

یکی از موانع اصلی تواضع للحق، طلبکاری از خداست. سخنران با نقل خاطره‌ای از مرحوم الهی، که می‌گفت در محشر لخت و عور وارد می‌شوم و چیزی ندارم، بر ضرورت پرهیز از طلبکاری تأکید می‌کند. او معتقد است که انسان به دلیل ظرف کوچک وجودی‌اش، به‌راحتی طلبکار می‌شود و باید از این منیت فرو آید.

برای نمونه، سالک ممکن است بگوید: «من نماز خواندم، ثوابم کجاست؟» یا «من این همه عبادت کردم، چرا به بهشت نرفتم؟» این طلبکاری، چونان سایه‌ای تاریک، نور اخلاص را محو می‌کند. سخنران با تمثیلی طنزآمیز، این طلبکاری را به کسی تشبیه می‌کند که لباس‌های کهنه‌اش را در محشر با خود می‌برد و طلبکار می‌شود که چرا خدا به او پاداش نداده است. این تمثیل، چونان آیینه‌ای، نادرستی طلبکاری را نشان می‌دهد.

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

الْحَسَنَةُ مِنَ اللَّهِ وَالسَّيِّئَةُ مِنْ نَفْسِكَ

ترجمه فولادوند: «نیکی از خداست و بدی از نفس توست.»

این آیه، منشأ خیرات و کاستی‌ها را روشن می‌کند و نشان می‌دهد که هر نیکی از خداست و هر کاستی از نفس انسان. سالک باید خود را بدهکار خدا ببیند، نه طلبکار.

جمع‌بندی بخش نخست

تواضع للحق، مقامی است که سالک با آگاهی و اختیار، از رأی، منافع و منیت خود فرو می‌آید تا همه‌چیز را برای خدا قرار دهد. این فضیلت، با اخلاص در عبادت و پرهیز از طلبکاری تعریف می‌شود و سالک را به سوی حق نزدیک‌تر می‌سازد. آیات قرآن کریم و سیره بزرگان، چونان چراغی فروزان، راه این مقام را روشن می‌کنند.

بخش دوم: تواضع للحق در آیینه قرآن کریم و روایات

بررسی آیات مرتبط با تواضع للحق

قرآن کریم، در آیات متعدد، به اخلاص و تواضع للحق اشاره دارد. یکی از برجسته‌ترین آیات در این باره، آیه ۱۶۲ سوره انعام است:

إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ

ترجمه فولادوند: «همانا نماز من، قربانی من، زندگی من و مرگ من برای خداوند، پروردگار جهانیان است.»

این آیه، اخلاص کامل حضرت ابراهیم (ع) را نشان می‌دهد که همه زندگی و مرگش را برای خدا قرار داده است. سخنران با استناد به این آیه، تأکید می‌کند که تواضع للحق، یعنی عبادت و زندگی بدون انتظار ثواب یا منافع شخصی.

آیه دیگری که به این مقام اشاره دارد، آیه ۷۹ سوره نساء است:

الْحَسَنَةُ مِنَ اللَّهِ وَالسَّيِّئَةُ مِنْ نَفْسِكَ

ترجمه فولادوند: «نیکی از خداست و بدی از نفس توست.»

این آیه، منشأ خیرات و کاستی‌ها را روشن می‌کند و سالک را به پرهیز از طلبکاری دعوت می‌کند. سخنران با بهره‌گیری از این آیه، نشان می‌دهد که سالک باید خود را بدهکار خدا ببیند، نه طلبکار.

استناد به روایات و سیره بزرگان

در روایات اسلامی، اخلاص و تواضع للحق به‌عنوان فضیلتی والا ستوده شده است. سخنران با نقل کلام حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه، بر این نکته تأکید می‌کند:

«لا خوف من نارك ولا طمعاً لجنتك بل وجدتك أهلاً للعبادة»

ترجمه: «نه از ترس آتش تو و نه به طمع بهشت تو، بلکه تو را شایسته عبادت یافتم.»

این کلام، اخلاص کامل در عبادت را نشان می‌دهد و با تواضع للحق هم‌راستاست. همچنین، سخنران با نقل خاطره‌ای از مرحوم حاجی سبزواری، که با سادگی و پرهیز از خودنمایی زندگی کرد، نمونه‌ای عملی از تواضع را ارائه می‌دهد.

برای نمونه، در خاطره‌ای دیگر، عالمی که پول تبلیغ را به استادش داد و گفت: «هر چه گفتم، حرف شما بود»، اخلاص و تواضع را در عمل نشان داد. این داستان، چونان مشعلی فروزان، راه اخلاص را روشن می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

آیات قرآن کریم و روایات اسلامی، تواضع للحق را به‌عنوان اخلاص در عبادت و پرهیز از طلبکاری از خدا تعریف می‌کنند. سیره بزرگان، مانند حضرت ابراهیم (ع) و علمای راستین، الگوهایی عملی برای این مقام ارائه می‌دهند.

بخش سوم: نقد موانع تواضع للحق

نقد طلبکاری و منیت

یکی از بزرگ‌ترین موانع تواضع للحق، طلبکاری از خداست. سخنران با تمثیلی طنزآمیز، سال را به کسی تشبیه می‌کند که لباس‌های کهنه‌اش را در محشر با خود می‌برد و طلبکار می‌شود. این طلبکاری، چونان پرده‌ای تاریک، نور اخلاص را می‌پوشاند.

برای نمونه، سال ممکن است بگویید: «من این‌قدر عبادت کردم، چرا به بهشت نرفتم؟» یا «من این کار خیر را انجام دادم، پاداشم کجاست؟» این حس طلبکاری، ریشه در منیت دارد و سال را از تواضع للحق دور می‌کند. سخنران با نقل از مرحوم الهی، که می‌گفت در محشر چیزی جز بدهی ندارم، بر ضرورت پرهیز از این منیت تأکید می‌کند.

نقد ریاضت‌های افراطی و تحقیر نفس

سخنران با نقد دستورات ریاضتی مانند کم‌خوردن و کم‌خوابیدن افراطی، معتقد است که این رویکرد به خودآزاری و بیماری می‌انجامد. او نفس را شریف و نه سگ می‌داند و بر تربیت متعادل تأکید دارد. برای مثال، می‌فرماید: «نفس مطمئنه سگ نیست، بلکه شرافت است که باید رامش کرد.»

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَرْضِيَّةً

ترجمه فولادوند: «ای نفس مطمئنه، به‌سوی پروردگارت بازگرد درحالی‌که خشنود و پسندیده‌ای.»

این آیه، شرافت نفس مطمئنه را نشان می‌دهد و با دیدگاه سخنران هم‌راستاست که نفس باید تربیت شود، نه تحقیر.

نقد تعریف کلامی حق و باطل

سخنران شرح متن را نقد می‌کند که حق (خدا) را واجب‌الوجود و ماسوا را باطل و فانی می‌داند. او معتقد است که این تعریف کلامی ساده‌انگارانه است، زیرا همه‌چیز ظهور خداست و باطل به معنای قطع از کمال است، نه نیستی. برای نمونه، می‌فرماید: «ما یک سال از خدا کوچک‌تریم، همه ظهورات حق‌ایم.»

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ

ترجمه فولادوند: «هر که بر روی زمین است فانی است.»

این آیه، فانی بودن مخلوقات را نشان می‌دهد، اما سخنران آن را به معنای قطع از کمال تفسیر می‌کند، نه نیستی مطلق.

جمع‌بندی بخش سوم

موانع تواضع للحق، شامل طلبکاری، ریاضت‌های افراطی و تعریف‌های کلامی نادرست است. سالک باید با تربیت متعادل نفس و پرهیز از منیت، به سوی اخلاص و تواضع للحق گام بردارد.

بخش چهارم: فنا در حق و تجلی تواضع للحق

فنا در حق و مشاهده خدا

تواضع للحق، به فنا در حق منتهی می‌شود، جایی که سالک خود را نمی‌بیند و همه‌چیز را ظهور خدا می‌داند. سخنران با تشبیه خورشید و چراغ، نشان می‌دهد که در مشاهده حق، نفس فانی می‌شود: «وقتی خورشید درآید، شمع‌ها بی‌نور می‌شوند.»

این فنا، چونان رودی است که به دریا می‌پیوندد و در آن محو می‌شود. سالک در این مقام، نه خود را می‌بیند، نه منافعش را، بلکه همه‌چیز را برای خدا می‌بیند. این دیدگاه، با عرفان مولوی و ابن‌عربی هم‌راستاست که فنا را کمال توحید می‌دانند.

تجلی تواضع للحق در رفتار اجتماعی

تواضع للحق، نه‌تنها مقامی درونی، بلکه فضیلتی عملی است که در رفتار اجتماعی نمود می‌یابد. سخنران با نقل خاطره‌ای از عالمی که پول تبلیغ را به استادش داد، بر ضرورت اخلاص و مقدم داشتن حقوق دیگران تأکید می‌کند. این عالم، چونان درختی تناور، با فروتنی خود، سایه‌ای از اخلاص بر دیگران گسترد.

سالک متواضع، نه‌تنها در عبادت، بلکه در تعامل با خلق نیز اخلاص دارد. او حقوق دیگران را بر خود مقدم می‌دارد و از طلبکاری پرهیز می‌کند. این رفتار، چونان نسیمی ملایم، دل‌های خلق را نوازش می‌دهد.

جمع‌بندی بخش چهارم

فنا در حق، کمال تواضع للحق است که سالک را به مشاهده حق و اخلاص در رفتار اجتماعی می‌رساند. این فضیلت، چونان نوری درخشان، راه سال را به سوی حق روشن می‌کند.

جمع‌بندی نهایی

تواضع للحق، چون نوری درخشان در مسیر عرفان اسلامی، سالک را به سوی کمال رهنمون می‌سازد. این فضیلت، که با اخلاص، آگاهی و اختیار تعریف می‌شود، سالک را از منیت و طلبکاری رها می‌کند و به فنا در حق می‌رساند. آیات قرآن کریم، روایات اسلامی و سیره بزرگان، چون راهنمایانی روشنگراه، این مقام را تبیین می‌کنند. نقد طلبکاری، ریاضت‌های افراطی و تعریف‌های کلامی نادرست، عمق بینش عرفانی را نشان می‌دهد.