متن درس
کتاب منازل السائرین: تبیین فتوت در پرتو قرآن کریم و روایات
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۵۵)
دیباچه
مفهوم فتوت یا جوانمردی، چون گوهری تابناک در منظومه معارف اسلامی، از جایگاهی والا برخوردار است. این مفهوم، که ریشه در تعالیم قرآن کریم و سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) دارد، نه‌تنها صفتی اخلاقی، بلکه نظامی اجتماعی و معنوی است که انسان را به سوی کمال و آزادگی رهنمون می‌سازد. در این کتاب، با تکیه بر درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۳۵۵، که در تاریخ ۷ مهر ۱۳۹۰ ایراد شده، و تحلیل‌های تفصیلی آن، مفهوم فتوت در چارچوبی علمی تبیین شده است.
بخش نخست: جوهره فتوت در پرتو تعالیم اسلامی
تعریف نِکتَة الفُتوَّة
فتوت، در فرهنگ اسلامی، به‌سان گوهری است که خلاصه و جوهره یک چیز را در خود نهان دارد. در درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، نِکتَة الفُتوَّة یا خلاصه جوانمردی چنین تعریف شده است: «أن لا تَشهَدَ لَکَ فَضلاً وَ لا تَرَی لَکَ حَقًّا»؛ یعنی جوانمرد کسی است که برای خویش برتری و فضیلتی نسبت به دیگران قائل نشود و هیچ حقی برای خود در برابر دیگران نبیند. این تعریف، جوانمردی را در چارچوبی عرفانی و اخلاقی قرار می‌دهد که بر فروتنی، ایثار و نفی خودمحوری استوار است. جوانمرد، چون دریایی است که امواجش را به ساحل دیگران می‌رساند، بی‌آنکه خود را طلبکار بداند.
این تعریف، نشان‌دهنده نوعی تواضع عمیق است که در آن فرد خود را بدهکار دیگران می‌داند، نه طلبکار. چنین نگاهی، انسان را از بند خودخواهی رها ساخته و او را به سوی خدمت به خلق سوق می‌دهد. این مفهوم با اصل اخلاص در عمل هم‌سو است، جایی که جوانمرد نه‌تنها از خودستایی پرهیز می‌کند، بلکه خود را در برابر دیگران کوچک می‌شمارد.
جمع‌بندی بخش نخست
در این بخش، فتوت به‌مثابه جوهره‌ای اخلاقی و عرفانی معرفی شد که بر نفی خودبرتربینی و ایثار استوار است. این تعریف، جوانمردی را از یک صفت فردی به یک نظام ارزشی ارتقا می‌دهد که در آن انسان خود را در خدمت دیگران می‌بیند. تأکید بر نِکتَة الفُتوَّة، نشان‌دهنده عمق این مفهوم در فرهنگ اسلامی است که فراتر از ظاهر، به باطن و حقیقت انسان نظر دارد.
بخش دوم: فتوت در قرآن کریم و نقد تعابیر عرفانی
فتوت قرآنی: ارزشی جمعی
قرآن کریم، فتوت را نه به‌صورت فردی، بلکه در قالب جمع (فَتیَةٌ) به تصویر می‌کشد. در آیه ۶۲ سوره کهف آمده است: إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا [مطلب حذف شد] : «آنان جوانانی بودند که به پروردگارشان ایمان آورده بودند و ما بر هدایتشان افزودیم»). این آیه، فتوت را به‌عنوان ارزشی جمعی معرفی می‌کند که در همراهی و همبستگی با دیگران معنا می‌یابد. برخلاف برخی تعابیر عرفانی که فتوت را به انزوا و فردگرایی می‌کشانند، قرآن کریم آن را در بستری اجتماعی و در مسیر هدایت الهی قرار می‌دهد.
این نگاه قرآنی، جوانمردی را به‌عنوان نیرویی پویا و تأثیرگذار در جامعه معرفی می‌کند که افراد را به سوی خیر و هدایت سوق می‌دهد. فتوت، در این چارچوب، چون خورشیدی است که نورش جمع را روشن می‌سازد و از فردگرایی به دور است.
نقد تعابیر عرفانی فردگرایانه
برخی عرفا، فتوت را به‌صورت فردی و انزواگرایانه معنا کرده‌اند و آن را به پذیرش بی‌قیدوشرط هر رفتار، حتی ظالمانه، تقلیل داده‌اند. این دیدگاه، که گاه به درویشی و انفعال منجر می‌شود، با فتوت قرآنی در تضاد است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با نقدی عالمانه، این تعابیر را به چالش می‌کشند و تأکید می‌کنند که فتوت قرآنی، فعال و پویا است و در برابر بی‌عدالتی و فساد سکوت نمی‌کند. جوانمردی، در این نگاه، نه‌تنها پذیرش ظلم نیست، بلکه ایستادگی حکیمانه در برابر فساد و ترویج خیر و عدالت است.
این نقد، به تمایز میان عرفان اصیل و شبه‌عرفان اشاره دارد. عرفان اصیل، انسان را به کنشگری اخلاقی و اجتماعی دعوت می‌کند، در حالی که شبه‌عرفان، گاه به بی‌تفاوتی و انفعال در برابر ظلم منجر می‌شود. فتوت، در این چارچوب، چون شمشیری است که هم با مهربانی نوازش می‌دهد و هم با قاطعیت در برابر فساد می‌ایستد.
جمع‌بندی بخش دوم
این بخش، با تکیه بر آیات قرآن کریم، فتوت را به‌عنوان ارزشی جمعی و پویا معرفی کرد که در خدمت جامعه و هدایت الهی قرار دارد. نقد تعابیر عرفانی فردگرایانه، بر لزوم بازنگری در برخی دیدگاه‌های نادرست تأکید دارد و فتوت را به‌عنوان یک نظام اخلاقی فعال و تأثیرگذار در برابر انفعال و انزوا قرار می‌دهد.
بخش سوم: ویژگی‌های جوانمرد و نقش دین در صیقل آن
ویژگی‌های جوانمرد
واژه جوانمرد، از دو بخش «جوان» و «مرد» تشکیل شده است که به ترتیب به تازگی و پویایی، و آزادگی و استقلال اشاره دارند. جوانمرد، چون نسیمی است که با طراوت جوانی و آزادگی اخلاقی، زندگی را برای دیگران گوارا می‌سازد. این تعریف، جوانمردی را ترکیبی از نشاط جوانی و رهایی از تعلقات نفسانی معرفی می‌کند. آزاده بودن، به معنای رهایی از بندهای خودخواهی و خدمت بی‌چشمداشت به خلق است.
این ویژگی، با مفهوم «حرّیت» در فلسفه و عرفان اسلامی هم‌خوانی دارد که انسان را به سوی رهایی از خودخواهی و التزام به خیر جمعی هدایت می‌کند.
نقش دین در صیقل دادن فتوت
دین، چون کوره‌ای است که گوهر وجود انسان را صیقل می‌دهد و ماهیت واقعی او را آشکار می‌سازد. در قرآن کریم، آیه ۳۵ سوره فاطر می‌فرماید: إِنَّكَ لَا تَهْدِي مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ [مطلب حذف شد] : «تو نمی‌توانی هر که را دوست داری هدایت کنی، بلکه خدا هر که را بخواهد هدایت می‌کند»). دین، استعدادهای ذاتی انسان را شکوفا می‌کند و نقص‌ها را نمایان می‌سازد. ابوذر، پیش از اسلام نیز به دلیل آزادگی، جوانمرد بود، اما در کوره دین به کمال رسید. در مقابل، ابولهب در همین کوره ذوب شد و ناپاکی‌اش آشکار گردید، چنان‌که در آیه ۱ سوره مسد آمده است: تَبَّتْ يَدَا [مطلب حذف شد] : «بریده باد دست‌های ابولهب و مرگ بر او»).
این مثال، نقش دین را در تمایز میان نیکان و شروران نشان می‌دهد. فتوت، در محیط دینی به اوج خود می‌رسد، اما ذات آن، یک ارزش انسانی است که حتی در غیرمسلمانان نیز می‌تواند وجود داشته باشد.
جمع‌بندی بخش سوم
این بخش، ویژگی‌های جوانمرد را به‌عنوان ترکیبی از پویایی جوانی و آزادگی اخلاقی معرفی کرد. همچنین، نقش دین به‌عنوان ابزاری برای صیقل دادن استعدادهای ذاتی انسان و آشکار ساختن حقیقت وجود او تبیین شد. فتوت، در این نگاه، ارزشی است که در بستر دین به کمال می‌رسد، اما ریشه در فطرت انسانی دارد.
بخش چهارم: فتوت در سیره پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع)
روایت پیامبر اکرم (ص) درباره فتوت
در روایتی از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: «أنا الفَتَی وَابنُ الفَتَی وَأخُ الفَتَی» (من جوانمردم، پسر جوانمردم و برادر جوانمردم). این روایت، فتوت را به‌عنوان ویژگی محوری سیره پیامبر (ص) و سلسله انبیا و اولیا معرفی می‌کند. پیامبر (ص) خود را به‌عنوان الگوی کامل جوانمردی معرفی کرده و با استناد به حضرت ابراهیم (ع) به‌عنوان پدر و حضرت علی (ع) به‌عنوان برادر، این صفت را به نسلی معنوی پیوند می‌دهد.
در گفت‌وگویی با یک اعرابی، وی به پیامبر (ص) گفت: «یا محمد، قد خرجت الیک انک فتی» (ای محمد، به سوی تو آمدم چون جوانمردی). پیامبر (ص) این صفت را تأیید کرده و با استناد به ابراهیم (ع) و علی (ع)، جوانمردی را به‌عنوان ویژگی برجسته خود و خاندانش معرفی نمودند. این گفت‌وگو، شهرت پیامبر (ص) به آزادگی و جاذبه معنوی او را نشان می‌دهد.
تعریف فتوت از منظر امام صادق (ع)
امام صادق (ع) در پاسخ به پرسشی درباره فتوت فرمودند: «التظنون أن الفتوة بالفسق والفجور؟» (آیا گمان می‌کنید فتوت در فسق و فجور است؟). ایشان فتوت را در چهار محور تعریف کردند: طعام موضوع (غذای آماده‌شده برای اشتراک)، نائل مبذول (هدیه‌ای که بخشیده می‌شود)، برّ معروف (نیکی شناخته‌شده) و اذی مکفوف (دوری از آزار). این تعریف، فتوت را به‌عنوان نظامی اخلاقی و اجتماعی معرفی می‌کند که بر مشارکت، بخشش و پرهیز از آزار دیگران استوار است.
این تعریف، جوانمردی را از انفعال و پذیرش گناه متمایز می‌کند و آن را به‌عنوان نیرویی فعال در ترویج خیر و عدالت معرفی می‌نماید.
روایت امام علی (ع) در غرر الحکم
امام علی (ع) در غرر الحکم می‌فرمایند: «نظام الفتوة احتمال آثار الاخوان و تعهد الجیران» (نظام فتوت در تحمل لغزش‌های برادران و تعهد به همسایگان است). این روایت، فتوت را به‌عنوان نظامی اخلاقی معرفی می‌کند که بر مدارا با خطاهای کوچک دیگران و مسئولیت‌پذیری در قبال همسایگان استوار است. جوانمرد، چون درختی است که شاخسار آن سایبانی برای دیگران فراهم می‌آورد و میوه‌اش را با گشاده‌دستی به همگان عرضه می‌کند.
جمع‌بندی بخش چهارم
این بخش، فتوت را در سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به‌عنوان ارزشی محوری و موروثی معرفی کرد. روایات پیامبر (ص)، امام صادق (ع) و امام علی (ع) نشان‌دهنده جایگاه والای جوانمردی در فرهنگ اسلامی است که بر اشتراک، بخشش، نیکی و مسئولیت‌پذیری اجتماعی تأکید دارد. این تعالیم، فتوت را از انفعال و انزوا متمایز کرده و آن را به‌عنوان نیرویی پویا در خدمت جامعه معرفی می‌کنند.
بخش پنجم: جاذبه فتوت و نقد انفعال
جاذبه طبیعی جوانمردی
جوانمردی، چون آهن‌ربایی است که دیگران را به سوی خود جذب می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که جوانمرد، به دلیل آزادگی و کمال اخلاقی، هیچ‌گاه تنها نمی‌ماند. حتی در میان کفار یا مشرکان، انسان آزاده به دلیل صفات والای خود، دیگران را به خود جلب می‌کند. داستان حضرت یوسف (ع) در قرآن کریم (سوره یوسف) نمونه‌ای روشن از این جاذبه است؛ او در هر محیطی، از زندان تا دربار، گروهی را به سوی خود جذب کرد.
این جاذبه، با نظریه‌های جامعه‌شناختی مدرن در مورد رهبری کاریزماتیک هم‌خوانی دارد، جایی که افراد با ویژگی‌های اخلاقی برجسته، به‌طور طبیعی دیگران را تحت تأثیر قرار می‌دهند.
نقد انفعال در برابر گناه
فتوت، به معنای چشم‌پوشی از گناه و فساد نیست. جوانمرد در برابر تخریب قرآن کریم یا ظلم، نه‌تنها سکوت نمی‌کند، بلکه با حکمت و اقتدار عمل می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با نقدی صریح، تعابیر درویشی را که فتوت را به انفعال و پذیرش هر رفتار، حتی گناه، تقلیل می‌دهند، رد می‌کنند. فتوت، تعادلی است میان مهربانی و قاطعیت؛ جوانمرد، چون چشمه‌ای است که هم طراوت می‌بخشد و هم در برابر آلودگی‌ها استوار می‌ماند.
مثال بادمجان و نقد ریاکاری
داستانی که در درس‌گفتار نقل شده، درباره فردی است که هشت بادمجان را به هفت نفر می‌دهد و یکی را به دیگری می‌بخشد، اما این عمل از سر ریا و تظاهر است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره این رفتار را نقد کرده و تأکید می‌کنند که فتوت واقعی، در بخشش صادقانه و بدون تظاهر است. جوانمردی، چون آینه‌ای است که حقیقت نیت را بازتاب می‌دهد و از سالوس و ریا به دور است.
فتوت و درهای باز
در فرهنگ اسلامی و ایرانی، جوانمردان درهای خانه خود را باز می‌گذاشتند تا دیگران از سفره‌شان بهره‌مند شوند. این سنت، نشان‌دهنده سخاوت و گشاده‌دستی است که فتوت را به‌عنوان ارزشی اجتماعی تقویت می‌کند. جوانمرد، چون درختی است که میوه‌اش را با همه تقسیم می‌کند و در را به روی نیازمندان نمی‌بندد.
جمع‌بندی بخش پنجم
این بخش، جاذبه طبیعی فتوت را به‌عنوان نیرویی اجتماعی و معنوی معرفی کرد که دیگران را به سوی خود جذب می‌کند. همچنین، با نقد انفعال و ریاکاری، فتوت به‌عنوان ارزشی فعال، صادقانه و سخاوتمندانه تبیین شد که در خدمت خیر جمعی قرار دارد.
بخش ششم: فتوت و بخشش در قیامت
بخشش بی‌چشمداشت جوانمرد
جوانمرد، چون ستاره‌ای است که در شب و روز می‌درخشد و می‌گوید: «خدایا، هر که به من بدی کرده، او را بخشیدم». در روز قیامت نیز، او از کسی طلب ندارد و خود را بدهکار دیگران می‌داند. این ویژگی، اوج فتوت را نشان می‌دهد، جایی که فرد حتی از حقوق خود در برابر دیگران می‌گذرد و بار دیگران را سبک می‌کند. این نگاه، با آیه ۱۳۴ سوره آل‌عمران هم‌خوانی دارد: وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ [مطلب حذف شد] : «و خشم خود را فرومی‌برند و از مردم درمی‌گذرند»).
نقد خودبرتربینی
فتوت، به معنای نفی هرگونه برتری و فضیلت برای خود است. جوانمرد، خود را حتی در برابر افرادی مانند صدام یا قذافی برتر نمی‌داند. این اصل، بر فروتنی و تواضع تأکید دارد و خودبرتربینی را مانع جوانمردی می‌شمارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید می‌کنند که جوانمرد، چون خاکی است که زیر پای دیگران می‌نشیند و از خودستایی به دور است.
جمع‌بندی بخش ششم
این بخش، فتوت را به‌عنوان ارزشی معرفی کرد که در بخشش بی‌چشمداشت و نفی خودبرتربینی متجلی است. جوانمرد، با گذشتن از حقوق خود و فروتنی در برابر دیگران، به اوج کمال اخلاقی می‌رسد و بار دیگران را در دنیا و آخرت سبک می‌کند.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
فتوت، چون گوهری درخشان در منظومه معارف اسلامی، ارزشی است که هم در بعد فردی و هم در بستر اجتماعی، انسان را به سوی کمال و آزادگی رهنمون می‌سازد. این مفهوم، در قرآن کریم و روایات معصومین (ع)، به‌عنوان نظامی جمعی، پویا و فعال معرفی شده که بر اشتراک، بخشش، نیکی و پرهیز از آزار دیگران استوار است. برخلاف برخی تعابیر عرفانی که فتوت را به انفعال و انزوا تقلیل می‌دهند، فتوت قرآنی در خدمت خیر جمعی و اصلاح جامعه قرار دارد. نقدهای عالمانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره بر تعابیر نادرست عرفانی، بر لزوم بازنگری در این دیدگاه‌ها تأکید دارد و فتوت را به‌عنوان نیرویی فعال در برابر فساد و ظلم معرفی می‌کند.
جوانمردی، با جاذبه طبیعی خود، دیگران را به سوی خود جذب می‌کند و جامعه‌ای از نیکان را حول فرد آزاده شکل می‌دهد. این ارزش، در سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به کمال خود می‌رسد و دین، چون کوره‌ای، گوهر وجود انسان را صیقل داده و حقیقت او را آشکار می‌سازد. فتوت، در نهایت، در بخشش بی‌چشمداشت و نفی خودبرتربینی متجلی است و جوانمرد را به جایگاهی می‌رساند که حتی در قیامت، خود را بدهکار دیگران می‌داند.