متن درس
باب الفتوة: نقد انفعال و تبیین محبت آگاهانه در سلوک عرفانی
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۶۲)
دیباچه
کتاب حاضر، بازنویسی علمی و تخصصی درس‌گفتار جلسه ۳۶۲ منازل السائرین، ارائه‌شده توسط آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در تاریخ ۲۹ مهر ۱۳۹۰، با محوریت نقد مرتبه دوم فتوت (جوانمردی) در تعریف خواجه عبدالله انصاری است. این بخش، با رد توجیه عذرخواهی از جانی به دلیل خیر غایی، فتوت را به‌عنوان محبت آگاهانه برای ایجاد خیر در دیگری تعریف می‌کند و این دیدگاه را از انفعال قلندری و سیاست‌های استعماری متمایز می‌سازد.
بخش اول: جایگاه مرتبه دوم فتوت در منازل السائرین
ساختار منازل السائرین و مرتبه دوم فتوت
باب الفتوة در منازل السائرین، یکی از منازل کلیدی سلوک عرفانی است که پس از مراتب صدق و تواضع قرار دارد. مرتبه دوم فتوت، به گفته خواجه عبدالله انصاری، به عذرخواهی از جانی (کسی که جرم یا ظلم کرده) به دلیل خیر غایی (کفاره گناهان) اختصاص دارد. درس‌گفتار این تعریف را به شدت نقد کرده و فتوت را محبت آگاهانه‌ای می‌داند که با معرفت و تشخیص، به اصلاح دیگری و خیر اجتماعی منجر می‌شود. فتوت، گویی چون جویباری زلال است که با حکمت و بصیرت، به سوی دریای خیر و اصلاح جاری می‌شود.
این دیدگاه، با تأکید بر عقلانیت و حکمت در عرفان عملی، از انفعال و توجیه ظلم فاصله گرفته و با آیه شریفه «وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ» [مطلب حذف شد] : «و گمان مبر که خدا از آنچه ظالمان انجام می‌دهند غافل است») هم‌خوانی دارد که مسئولیت ظالم را تأکید می‌کند.
| درنگ: مرتبه دوم فتوت در تعریف خواجه، به عذرخواهی از جانی به دلیل خیر غایی اختصاص دارد، اما درس‌گفتار آن را نقد کرده و فتوت را محبت آگاهانه برای خیر دیگری می‌داند. |
بخش دوم: نقد تعریف خواجه از عذرخواهی در فتوت
تعریف خواجه و اشکالات آن
خواجه عبدالله انصاری در مرتبه دوم فتوت می‌فرماید: «تعتذر الی من یجنی علیک… بان الله بعثک علیک لتکفل عنی ذنبی الذی هذه کفارته»، یعنی سالک باید از جانی عذرخواهی کند، زیرا خداوند او را برای کفاره گناهان سالک فرستاده است. درس‌گفتار این تعریف را به شدت نقد می‌کند، زیرا ظلم به هدایت منجر نمی‌شود و اغلب به گمراهی یا ظلم بیشتر می‌انجامد. گویی خواجه، سالک را به باغی دعوت می‌کند که به جای گل، خارهای انفعال می‌روید.
آیت الله نکونام قدس سره با طنزی عالمانه، این دیدگاه را به توجیه ظلم شمر یا حرمله در برابر امام حسین (علیه‌السلام) تشبیه می‌کند و می‌پرسد: «آیا هابیل باید از قابیل عذرخواهی کند؟» این نقد، با آیه شریفه «وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ» (سوره ابراهیم، آیه ۴۲) هم‌راستاست که مسئولیت ظالم را تأیید می‌کند و توجیه ظلم به دلیل خیر غایی را رد می‌کند.
تحلیل فلسفی و کلامی
درس‌گفتار، توجیه ظلم با خیر غایی را به دلیل فقدان حسن فاعلی (نیت خیر در جانی) رد می‌کند. خیر غایی (حسن فعلی) نتیجه تقدیر الهی است، نه نیت جانی، و بنابراین عذرخواهی از او بی‌معناست. این دیدگاه، با فلسفه اخلاق اسلامی (مانند دیدگاه ملاصدرا در باب نیت) و عرفان عملی (مانند دیدگاه غزالی در احیاء علوم الدین) هم‌خوانی دارد. برای پژوهشگران، این بحث با نظریه‌های فلسفه اخلاق (مانند دیدگاه کانت در باب نیت خیر) قابل‌مقایسه است.
| درنگ: تعریف خواجه از عذرخواهی از جانی، به دلیل توجیه ظلم با خیر غایی، با عرفان عملی و فلسفه اخلاق اسلامی ناسازگار است و به انفعال قلندری منجر می‌شود. |
بخش سوم: فتوت به‌عنوان محبت آگاهانه برای خیر دیگری
تعریف فتوت در درس‌گفتار
درس‌گفتار، فتوت را محبت آگاهانه‌ای تعریف می‌کند که با معرفت و تشخیص، به خیر و اصلاح دیگری منجر می‌شود. جوانمرد، کسی است که نه به دنبال سود شخصی (کاسبی) است و نه محبت کورکورانه (قلندری) نشان می‌دهد، بلکه با حکمت، خیر اجتماعی و فردی را می‌جوید. فتوت، گویی چون مشعلی است که با نور معرفت، مسیر اصلاح را روشن می‌کند.
این تعریف، با روایت امام صادق (علیه‌السلام): «الفتوة حسن السلوک مع الاخوان و تحمل الأذی و رعایت حقوق الجیران» (منبع: معانی الأخبار، شیخ صدوق، با تلخیص) هم‌راستاست که فتوت را به حسن سلوک و رعایت حقوق دیگران پیوند می‌دهد. آیت الله نکونام قدس سره با طنزی معنادار، محبت کورکورانه را به تشویق ظالم تشبیه می‌کند که به جای اصلاح، به گمراهی منجر می‌شود.
تمایز فتوت از قلندری و کاسبی
درس‌گفتار، فتوت را از قلندری (محبت بدون تشخیص) و کاسبی (محبت برای سود) متمایز می‌کند. جوانمرد، با تشخیص خیر و شر، محبت خود را به گونه‌ای ابراز می‌کند که به اصلاح دیگری بینجامد. این دیدگاه، با تأکید مولوی در مثنوی بر حکمت محبت و عقل عملی هم‌خوانی دارد و برای پژوهشگران، با نظریه‌های روان‌شناسی اجتماعی (مانند نظریه تبادل اجتماعی) قابل‌بررسی است.
| درنگ: فتوت، محبت آگاهانه‌ای است که با معرفت و تشخیص، به خیر و اصلاح دیگری منجر می‌شود، نه محبت کورکورانه یا سودجویانه. |
بخش چهارم: نقد استعماری بودن تعریف خواجه
شیر اطمینان استعماری
درس‌گفتار، تعریف خواجه را به سیاست‌های استعماری نسبت می‌دهد که با ترویج انفعال و توجیه ظلم (شیر اطمینان)، مقاومت مسلمین را تضعیف کرده و آنها را خوار و زمین‌گیر ساخته است. آیت الله نکونام قدس سره این دیدگاه را قلندری و غیرعقلانی می‌داند و با طنزی عالمانه، آن را به توجیه ظلم صدام یا قذافی تشبیه می‌کند: «اگه ما بد نبودیم، صدام امامزاده می‌شد!»
این نقد، با تحلیل تاریخی و جامعه‌شناختی، نشان می‌دهد که این تعریف، روحیه مقاومت را سرکوب کرده و مسلمین را به پذیرش ظلم تشویق کرده است. این دیدگاه، با مطالعات پسااستعماری (مانند دیدگاه فرانتس فانون در باب استعمار و مقاومت) هم‌راستاست و برای پژوهشگران، فرصتی برای تحلیل نقش عرفان در جوامع اسلامی فراهم می‌کند.
خرافات طاغوتی و انفعال
آیت الله نکونام قدس سره با اشاره به خرافات طاغوتی (مانند شعار «خدا، شاه، میهن»)، نشان می‌دهد که این فرهنگ، مسلمین را از پیشرفت و مقاومت بازداشته است. با بیداری اسلامی و نقد خرافات، مسلمین به سوی عزت هدایت خواهند شد. این تحلیل، با دیدگاه جلال آل‌احمد در باب غرب‌زدگی هم‌خوانی دارد.
| درنگ: تعریف خواجه، با ترویج انفعال و توجیه ظلم، به سیاست‌های استعماری و خرافات طاغوتی مرتبط است که مسلمین را خوار و زمین‌گیر کرده است. |
بخش پنجم: ضرورت معرفت و تشخیص در فتوت
نقش معرفت در جوانمردی
درس‌گفتار، معرفت را شرط اصلی فتوت می‌داند و معتقد است که بدون تشخیص خیر و شر، محبت به جای اصلاح، به گمراهی یا تشویق ظلم منجر می‌شود. آیت الله نکونام قدس سره با تمثیلی طنزآمیز، فتوت بدون معرفت را به تشویق ظالم تشبیه می‌کند که به جای هدایت، به تکرار جرم می‌انجامد: «تشویقش کردی، بدتر شد!» این دیدگاه، با فلسفه اسلامی (مانند دیدگاه ابن‌سینا در باب عقل عملی) و عرفان عملی (مانند دیدگاه خواجه نصیر در باب حکمت) هم‌راستاست.
برای پژوهشگران، این بحث با نظریه‌های معرفت‌شناسی (مانند دیدگاه دکارت در باب عقل) یا روان‌شناسی تصمیم‌گیری قابل‌بررسی است. فتوت، گویی چون قطب‌نمایی است که با حکمت و بصیرت، مسیر خیر را نشان می‌دهد.
تشویق به جای تنبیه
آیت الله نکونام قدس سره تأکید دارد که جوانمرد، با تشخیص، گاهی به جای تنبیه ظالم، او را تشویق می‌کند، اما این تشویق باید به اصلاح منجر شود. اگر تشویق به تکرار ظلم بینجامد، ناآگاهی است، نه فتوت. این اصل، با دیدگاه اخلاق شیعی (مانند کلام امام علی (علیه‌السلام) در باب عدالت) هم‌خوانی دارد.
| درنگ: فتوت، نیازمند معرفت و تشخیص است؛ جوانمرد با حکمت، خیر را می‌جوید و از تشویق ناآگاهانه ظالم که به گمراهی منجر می‌شود، پرهیز می‌کند. |
بخش ششم: نقد توجیه ظلم با خیر غایی
رد توجیه ظلم
درس‌گفتار، توجیه ظلم با خیر غایی (مانند کفاره گناهان) را رد کرده و معتقد است که این دیدگاه، ظالمان را طلبکار و مظلومان را خوار می‌کند. آیت الله نکونام قدس سره با طنزی عالمانه، می‌فرماید: «حرمله طلبکار شهادت امام حسین بشه؟» این نقد، نشان می‌دهد که ظالم باید مکافات ببیند، مگر اینکه محبت آگاهانه به اصلاح او منجر شود.
این دیدگاه، با کلام اسلامی (مانند دیدگاه علامه طباطبایی در باب عدالت الهی) هم‌راستاست و برای پژوهشگران، با نظریه‌های فلسفه حقوق (مانند دیدگاه رالز در باب عدالت) قابل‌مقایسه است. فتوت، گویی چون ترازویی است که با وزنه‌های عدالت و حکمت، تعادل را در جامعه برقرار می‌کند.
پیامدهای توجیه ظلم
آیت الله نکونام قدس سره، توجیه ظلم را به تضعیف جوامع اسلامی و زمین‌گیر شدن آنها نسبت می‌دهد. این دیدگاه، ظالمان را تبرئه کرده و مظلومان را به انفعال واداشته است. درس‌گفتار با تمثیلی طنزآمیز، این رویکرد را به دادن جایزه به جانی تشبیه می‌کند که به جای عدالت، به بی‌تربیتی منجر می‌شود.
| درنگ: توجیه ظلم با خیر غایی، ظالمان را طلبکار و مظلومان را خوار می‌کند؛ فتوت، محبت آگاهانه برای اصلاح است، نه عذرخواهی از ظالم. |
بخش هفتم: نقد فرهنگ انفعال و خرافات در جوامع اسلامی
خرافات طاغوتی و تضعیف مسلمین
درس‌گفتار، فرهنگ انفعال و خرافات (مانند شعار «خدا، شاه، میهن» یا تقدیس شاه) را عامل خواری و زمین‌گیر شدن مسلمین می‌داند. آیت الله نکونام قدس سره با طنزی عالمانه، می‌فرماید: «شاه خودش یه پا خداست!» این خرافات، با ترویج انفعال، مسلمین را از مقاومت و پیشرفت بازداشته است.
آیت الله نکونام قدس سره نقش بیداری اسلامی و لزوم نقد خرافات را برای رسیدن به عزت برجسته می کند. این تحلیل، با دیدگاه جلال آل‌احمد در باب غرب‌زدگی و تاریخ انقلاب ۵۷ هم‌خوانی دارد و برای پژوهشگران، فرصتی برای تحلیل جامعه‌شناسی انقلاب ایران فراهم می‌کند.
شیر اطمینان استعماری
درس‌گفتار، تعریف خواجه را «شیر اطمینان» استعماری می‌نامد که با ترویج انفعال، مسلمین را به پذیرش ظلم واداشته و روحیه مقاومت را سرکوب کرده است. این دیدگاه، با مطالعات پسااستعماری (مانند دیدگاه فانون در باب استعمار) هم‌راستاست و نشان می‌دهد که این فرهنگ، جوامع اسلامی را به تاوان سنگین واداشته است.
| درنگ: فرهنگ انفعال و خرافات طاغوتی، با ترویج شیر اطمینان استعماری، مسلمین را خوار و زمین‌گیر کرده و از مقاومت بازداشته است. |
بخش هشتم: فتوت به‌عنوان مقاومت عقلانی و خیرخواهانه
مقاومت در برابر ظلم
درس‌گفتار، فتوت را مقاومتی عقلانی و خیرخواهانه در برابر ظلم تعریف می‌کند که با معرفت، به جای تنبیه، گاهی به تشویق و اصلاح ظالم منجر می‌شود. آیت الله نکونام قدس سره تأکید دارد که ظالم باید مکافات ببیند، اما جوانمرد با تشخیص، می‌تواند با محبت آگاهانه، او را به سوی اصلاح هدایت کند. این دیدگاه، با کلام امام علی (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه (خطبه ۴۷): «کونوا للظالم خصماً وللمظلوم عوناً» (برای ظالم دشمن و برای مظلوم یاور باشید) هم‌راستاست.
برای پژوهشگران، این بحث با نظریه‌های فلسفه سیاسی (مانند دیدگاه هانا آرنت در باب مقاومت) و جامعه‌شناسی دین قابل‌بررسی است. فتوت، گویی چون سپری است که با حکمت و عدالت، در برابر ظلم می‌ایستد.
تشویق به جای تنبیه با تشخیص
آیت الله نکونام قدس سره با تمثیلی طنزآمیز، فتوت را به تشویق ظالم در صورت امکان اصلاح تشبیه می‌کند، اما هشدار می‌دهد که تشویق ناآگاهانه، به بی‌تربیتی و تکرار ظلم منجر می‌شود. این اصل، با اخلاق شیعی و عرفان عملی هم‌خوانی دارد و بر اهمیت معرفت در فتوت تأکید می‌کند.
| درنگ: فتوت، مقاومتی عقلانی و خیرخواهانه است که با معرفت، گاهی به جای تنبیه، به تشویق و اصلاح ظالم منجر می‌شود، اما از انفعال و توجیه ظلم پرهیز می‌کند. |
بخش نهم: آیات و احادیث در تبیین فتوت
آیه شریفه در قرآن کریم
آیه شریفه «وَلَا تَحْسَبَنَّ اللَّهَ غَافِلًا عَمَّا يَعْمَلُ الظَّالِمُونَ» [مطلب حذف شد] : «و گمان مبر که خدا از آنچه ظالمان انجام می‌دهند غافل است») مسئولیت ظالم را تأیید کرده و توجیه ظلم با خیر غایی را رد می‌کند. این آیه، فتوت را به مقاومتی عقلانی در برابر ظلم پیوند می‌دهد.
روایت امام صادق (علیه‌السلام)
روایت «الفتوة حسن السلوک مع الاخوان و تحمل الأذی و رعایت حقوق الجیران» (منبع: معانی الأخبار، شیخ صدوق، با تلخیص) فتوت را به حسن سلوک، تحمل اذیت، و رعایت حقوق دیگران تعریف می‌کند. این روایت، بر نقش معرفت و خیرخواهی در فتوت تأکید دارد.
کلام امام علی (علیه‌السلام)
کلام امام در نهج‌البلاغه (خطبه ۴۷): «کونوا للظالم خصماً وللمظلوم عوناً» (برای ظالم دشمن و برای مظلوم یاور باشید) فتوت را به مقاومتی خیرخواهانه در برابر ظلم پیوند می‌دهد. این کلام، سالک را به عدالت و حکمت در تعاملات دعوت می‌کند.
| درنگ: آیات و روایات، فتوت را به حسن سلوک، معرفت، و مقاومت خیرخواهانه در برابر ظلم پیوند می‌زنند و از توجیه ظلم با خیر غایی پرهیز می‌دهند. |
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
درس‌گفتار جلسه ۳۶۲ منازل السائرین، نقدی عمیق بر تعریف خواجه از مرتبه دوم فتوت ارائه می‌دهد و آن را به دلیل ترویج انفعال و توجیه ظلم، به سیاست‌های استعماری و قلندری نسبت می‌دهد. فتوت، به‌عنوان محبت آگاهانه برای خیر دیگری، با معرفت و تشخیص، به اصلاح فردی و اجتماعی منجر می‌شود. نقد خرافات طاغوتی و لزوم بیداری اسلامی، و تأکید بر مقاومت عقلانی، بینش تاریخی، جامعه‌شناختی، و عرفانی درس‌گفتار را نشان می‌دهد. ارجاع به آیات، روایات، و تمثیلات طنزآمیز (مانند «صدام امامزاده می‌شد!»)، مفاهیم را برای مخاطبان عام و خاص قابل‌فهم می‌سازد. این اثر، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران حوزه عرفان، الهیات، فلسفه، و جامعه‌شناسی است که فرصتی برای تحلیل میان‌رشته‌ای فراهم می‌آورد.
| با نظارت صادق خادمی |