متن درس

منازل السائرین: منزل جوانمردی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۶۵)

مقدمه: تبیین منزل جوانمردی در سلوک عرفانی

جوانمردی، به مثابه گوهری درخشان در آسمان معرفت عرفانی، منزلتی است که سالک را به قله‌های کرامت انسانی و تقرب الهی رهنمون می‌سازد. این فضیلت والا، که در درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با ژرف‌نگری و دقتی بی‌نظیر تبیین شده، نه تنها صفتی فردی، بلکه اصلی اجتماعی و الهی است که پیوندی عمیق میان خلق و خالق برقرار می‌کند. در این نوشتار، با تجمیع محتوای درس‌گفتار جلسه سیصد و شصت و پنجم و تحلیل‌های تفصیلی آن، مفهوم جوانمردی در دو ساحت تعامل با انسان‌ها و ارتباط با خداوند بررسی می‌شود.

بخش اول: جوانمردی در تعامل با خلق

پرهیز از تحقیر و شرمندگی دشمن

جوانمردی، در نگاه عرفانی، در پرهیز از تحقیر و خواری دیگران، به‌ویژه دشمنان، تجلی می‌یابد. سالک جوانمرد، آن کسی است که دشمن خویش را به عذرخواهی و التماس وانمی‌دارد، بلکه با کرامتی که از سرچشمه عزت نفس او جوشیده، مانع از سرافکندگی وی می‌شود. این ویژگی، چونان آینه‌ای است که نور کرامت انسانی را بازمی‌تاباند و نشان‌دهنده روحی بزرگ و قلبی سرشار از بخشش است.

این اصل، ریشه در اخلاق اسلامی دارد که کرامت ذاتی انسان را، فارغ از دوست یا دشمن بودن، ارج می‌نهد. به تعبیر درس‌گفتار، جوانمردی آن است که «دشمن خود را شرمنده نکند» و اجازه ندهد که دیگری در برابر او سر به زیر افکند یا به التماس افتد. این رفتار، نه تنها نشانه عزت نفس است، بلکه به تقویت پیوندهای اجتماعی و اخلاقی در جامعه منجر می‌شود.

نقد رفتارهای غیرجوانمردانه

در ادامه، درس‌گفتار به نقد رفتارهایی می‌پردازد که به ظاهر خیرخواهانه، اما در باطن فاقد معرفت و کرامت‌اند. برخی افراد، با نیت اصلاح دیگران، به تحقیر و کوچک شمردن آنان می‌پردازند و گمان می‌برند که با این کار، خود را به مقامات معنوی رسانده‌اند. اما این رفتار، چونان تیغی است که به جای درمان، زخمی عمیق بر پیکر کرامت انسانی وارد می‌کند. به تعبیر درس‌گفتار، «گاه خوب‌ها بدتر از بدها هستند، زیرا نادان یا ضعیف‌اند و می‌خواهند دیگران را کوچک کنند تا خود را بالا برند.»

این نقد، دعوتی است به خودآگاهی و معرفت در رفتارهای اخلاقی. بدون معرفت، حتی نیت خیر ممکن است به نتایج منفی منجر شود. جوانمرد واقعی، آن کسی است که نه تنها از تحقیر دیگران پرهیز می‌کند، بلکه با رفتار خود، دیگران را به سوی بزرگی و عزت هدایت می‌نماید.

پرهیز از تحمیل بدهی و شرمندگی

یکی دیگر از ویژگی‌های جوانمردی، پرهیز از تحمیل احساس بدهکاری یا شرمندگی به دیگران است. جوانمرد، چونان دریایی است که سخاوتش همه را در بر می‌گیرد، بدون آنکه کسی را در برابر خود به فروتنی اجباری وادارد. به تعبیر درس‌گفتار، «جوانمرد کسی را بدهکار نمی‌کند، شرمنده نمی‌سازد و در مقابل خود دولا و سه‌لا نمی‌نماید.»

این ویژگی، نشان‌دهنده احترام عمیق به کرامت انسانی است. جوانمرد، با رفتار خود، فضایی از احترام متقابل ایجاد می‌کند که نه تنها به تقویت روابط انسانی کمک می‌کند، بلکه جامعه‌ای عزتمند و متعالی را رقم می‌زند.

جوانمردی و اصلاح جامعه

جوانمردی، فراتر از یک صفت فردی، مسئولیت اجتماعی نیز به همراه دارد. سالک جوانمرد، نه تنها از فساد و تباهی در جامعه جلوگیری می‌کند، بلکه با رفتار خود، به اصلاح و تعالی آن می‌کوشد. به تعبیر درس‌گفتار، «جوانمرد نباید باعث خرابی جامعه شود، بلکه باید موجب اصلاح آن گردد.»

این اصل، با مفهوم امر به معروف و نهی از منکر در اسلام همخوانی دارد. جوانمردی در این ساحت، به مثابه مشعلی است که تاریکی‌های فساد را می‌زداید و راه را برای رشد و بالندگی جامعه روشن می‌سازد. نمونه‌ای عملی از این ویژگی، در بخشش قاتل دیده می‌شود، آنجا که درس‌گفتار به ماجرای فردی اشاره می‌کند که از حق قصاص خود می‌گذرد و نه تنها قاتل را می‌بخشد، بلکه او را به سوی زندگی شرافتمندانه هدایت می‌کند.

این رفتار، با آیه شریفه ۱۷۸ سوره بقره همخوانی دارد:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى ۖ الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَىٰ بِالْأُنْثَىٰ ۚ فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ۗ ذَٰلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ
(: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، در باره کشتگان بر شما قصاص مقرر شده: آزاد با آزاد، و بنده با بنده، و زن با زن. و هر کس که از جانب برادر [دینی‌]اش چیزی [از قبیل خون‌بها] به او بخشیده شود، باید از طریق پسندیده پیروی کند و به نیکی به او بپردازد. این [حکم] تخفیفی از پروردگارتان و رحمتی است»).

جمع‌بندی بخش اول

جوانمردی در تعامل با خلق، چونان گلی است که عطر کرامت و عزت را در فضای جامعه می‌پراکند. این فضیلت، در پرهیز از تحقیر، شرمندگی و بدهکاری دیگران، و در تلاش برای اصلاح جامعه تجلی می‌یابد. سالک جوانمرد، با الگوبرداری از سیره اولیای الهی، به‌ویژه امیرالمؤمنین علیه‌السلام، راهی به سوی تعالی فردی و اجتماعی می‌گشاید.

بخش دوم: جوانمردی در تعامل با خالق

پرهیز از حساب‌کشی با خداوند

جوانمردی در ساحت ارتباط با خداوند، در تسلیم و اعتماد به حکمت الهی متجلی می‌شود. سالک جوانمرد، آن کسی است که از دلیل‌تراشی و حساب‌کشی با پروردگار پرهیز می‌کند و همه چیز را به او وا می‌گذارد. به تعبیر درس‌گفتار، «جوانمرد با خدا دلیل‌کشی نمی‌کند و حساب‌هایش را با او باز نمی‌کند. هرچه هست، از اوست.»

این ویژگی، نشان‌دهنده توکل عمیق و ایمان راسخ به خداوند است. جوانمرد، چونان کودکی که دست در دست پدر دارد، به پروردگار خود اعتماد می‌کند و می‌داند که حساب و کتاب الهی، از هر محاسبه انسانی دقیق‌تر است.

الگوبرداری از خداوند در رفتار با مخلوقات

درس‌گفتار، جوانمردی را به رفتار خداوند با مخلوقاتش تشبیه می‌کند. پروردگار، حتی در برابر دشمنان، از تحقیر و خواری آنها پرهیز می‌کند و با عزت و کرامت با آنان رفتار می‌نماید. به تعبیر درس، «جوانمرد مثل پروردگار است؛ همه را، حتی ابلیس را، با عزت می‌بیند و کوچک نمی‌شمارد.»

این تشبیه، ریشه در آیات قرآن کریم دارد، مانند آیه ۱۲ سوره هود:
إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَا يَنْفَعُهُمْ أَمْوَالُهُمْ وَلَا أَوْلَادُهُمْ مِنَ اللَّهِ شَيْئًا ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ وَقُودُ النَّارِ
(: «کسانی که کفر ورزیدند، اموالشان و فرزندانشان به هیچ وجه از [عذاب] خدا مانعشان نشود و آنان خود، هیزم آتشند»). این آیه نشان می‌دهد که خداوند، حتی در توصیف کافران، از زبانی استفاده می‌کند که حقیقت را بدون تحقیر بیان می‌کند.

نقد طرد دیگران به بهانه الگوبرداری از خداوند

درس‌گفتار به نقد رفتارهایی می‌پردازد که به بهانه الگوب از خداوند، دیگران را طرد می‌کنند. به تعبیر درس، «ما اگر فرزندانمان را طرد کردیم، به این گمان بود که خداوند چنین کرده است، اما جوانمرد کسی را بیرون نمی‌کند.» این نقد، به اهمیت معرفت و حکمت در رفتارهای اشاره دارد. طرد دیگران بدون حکمت، نشانه‌ای از ضعف اخلاقی است و با جوانمردی سازگار نیست.

نقد سناریوی فتنه ابلیس

یکی از بخش‌های عمیق درس‌گفتار، پرسش از فلسفه خلق ابلیس است. با استناد به سخنان ناصر خسرو و اشاره به آیه ۳۰ سوره بقره، این پرسش مطرح می‌شود که آیا خلق ابلیس، فتنه‌ای برای انسان است؟
وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً ۖ قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسَ لَكَ ۖ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ
(: «و چون پروردگارت به فرشتگان گفت: من در زمین جانشینی قرار می‌دهم، گفتند: آیا کسی را در آن قرار می‌دهی که در آن فساد کند و خون‌ها بریزد، و حال آنکه ما با ستایش تو، تو را تقدیس می‌کنیم؟ گفت: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید.»).
این آیه نشان می‌دهد که خلقت انسان و ابلیس، بخشی از حکمت الهی است که فراتر از درک فرشت است.

درس‌گفتار، با طرح این پرسش، به مخاطب دعوت می‌کند تا به جای دلیل‌تراشی، به حکمت الهی اعتماد کند. جوانمردی در این ساحت، در تسلیم به اراده خداوند و پرهیز از جدال با حکمت اوست.

جمع‌بندی بخش دوم

جوانمردی در تعامل با خالق، چونان نسیمی است که روح سالک را به سوی آرامش و توکل الهی می‌برد. این فضیلت، در پرهیز از حساب‌کشی با خداوند، الگوبرداری از کرامت او در رفتار با مخلوقات، و تسلیم به حکمت الهی تجلی می‌یابد. سالک جوانمرد، با اعتماد به پروردگار، راه خود را به سوی حقیقت می‌گشاید.

بخش سوم: جوانمردی و معرفت

نقش معرفت در جوانمردی

جوانمردی بدون معرفت، چون کشتی بی‌سکان است که در امواج گمراهی سرگردان می‌شود. درس‌گفتار تأکید می‌کند که جوانمری واقعی، نیازمند درک عمیق از پیامدهای رفتارها و تأثیر آن بر جامعه است. به تعبیر: «جوانمردی بدون معرفت محال است؛ باید دید که بخشش یا قصاص، به نفع جامعه است یا خیر.»

این اصل، با مفهوم حکمت در عرفان اسلامی همخوانی دارد. معرفت، چونان چراغی است که راه سالک را روشن می‌سازد و او را از خطا و لغزش مصون می‌دارد.

نقد وابستگی به متون بدون معرفت

درس‌گفتار به نقد وابستگی بیش از حد به متون عرفانی بدون تأمل و درک عمیق می‌پردازد. به تعبیر درس، «به کتاب کاری نداشته باشید؛ وقتی کتاب را خواندید، می‌فهمید کجاهایش غلط است.» این نقد، دعوتی است به تفکر انتقادی و شهود شخصی در کنار مطالعه متون. معرفت واقعی، از تجربه و تأمل شخصی به دست می‌آید، نه صرفاً از مطالعه.

جوانمردی در سیره امیرالمؤمنین علیه‌السلام

درس‌گفتار، با اشاره به سیره امیرالمؤمنین علیه‌السلام، جوانمردی را در رفتار کریمانه ایشان با دشمنان تبیین می‌کند. به تعبیر درس، «امیرالمؤمنین علیه‌السلام، حتی در برابر دشمنان، با عزت و بزرگی رفتار می‌کردند.» این سیره، چونان آیینه‌ای است که نور جوانمردی را بازمی‌گرداند و الگویی جاودان برای سالکان راه حق ارائه می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

جوانمردی، با معرفت و حکمت به کمال می‌رسد. سالک جوانمرد، با بصیرت و آگاهی، رفتار خود را به سوی خیر و صلاح جامعه هدایت می‌کند و از خطا و لغزش پرهیز می‌نماید. این فضیلت، در سایه الگوبرداری از اولیای الهی و تأمل در حکمت الهی، به قله‌های تعالی می‌رسد.

نتیجه‌گیری نهایی

منزل جوانمردی در منازل السائرین، چونان قله‌ای است که سالک را به افق‌های بی‌کران معرفت و کرامت انسانی رهنمون می‌سازد. این فضیلت، در دو ساحت تعامل با خلق و خالق، با پرهیز از تحقير، شرمندگی و حساب‌کشی، و با تلاش برای اصلاح و تعالی، تجلی می‌یابد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با زبانی ژرف و نگاهی عمیق، این منزل را به زیبایی تبیین کرده و راهنمایی برای پژوهشگران و سالکان راه حق ارائه داده است.