متن درس

منازل السائرین: درآمدی بر فتوت و معرفت

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۶۶)

دیباچه

در گستره عرفان اسلامی، مفهوم فتوت و جوانمردی چون گوهری درخشان، جایگاهی والا دارد. این فضیلت، که در آثار عرفانی برجسته‌ای چون منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری به تفصیل کاوش شده، نه‌تنها به سلوک اخلاقی و اجتماعی اشاره دارد، بلکه ریشه در معرفت الهی و شناخت ژرف مصالح فردی و جمعی دارد. درس‌گفتار حاضر، که از مجموعه سخنان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه‌ای با عنوان «منازل نوار شماره ۳۶۶» (مورخ ۲۰/۸/۱۳۹۰) برگرفته شده، به تبیین این مفهوم والا پرداخته و با استناد به آیات قرآنی و اصول عرفانی، الگویی جامع برای رفتار جوانمردانه ارائه می‌دهد.

بخش نخست: تبیین مفهوم فتوت و جوانمردی

ماهیت فتوت و پرهیز از تحقیر دشمن

فتوت، در فرهنگ عرفانی اسلام، به مثابه نسیمی است که کرامت انسانی را در بر می‌گیرد و از هرگونه تحقیر و خوارداشت، حتی نسبت به دشمن، دوری می‌جوید. این فضیلت، چنان‌که در کلام خواجه عبدالله انصاری آمده، در این سخن متبلور است: «واعلم أنّ من أحوج عدوّه إلى شفاعة ولم یخجل من المعذرة إلیه لک یشمّ رائحة الفتوة». جوانمرد واقعی، کسی است که دشمن را به سوی عذرخواهی و شفاعت سوق می‌دهد، اما خود از این عمل شرمسار نمی‌شود، زیرا هدف او نه تحقیر، بلکه حفظ عزت و کرامت انسانی است. این رفتار، ریشه در معرفتی ژرف دارد که خیرخواهی را حتی برای دشمنان در اولویت قرار می‌دهد.

وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ۚ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ (فصلت: ۳۴؛ : «و نیکی و بدی یکسان نیست. [بدی را] به آنچه بهتر است دفع کن، که در این صورت، همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی نزدیک است.»). این آیه شریفه از قرآن کریم، گواهی است بر این اصل که فتوت، دفع بدی با نیکی است، نه با تحقیر یا انتقام. جوانمرد، با محبت و احسان، دشمنی را به دوستی بدل می‌سازد و این‌گونه، کرامت انسانی را پاس می‌دارد.

تمایز فتوت از انفاق بی‌ملاحظه

فتوت، برخلاف انفاق بی‌ضابطه، عملی است که بر پایه معرفت و شناخت مصلحت استوار است. انفاق ممکن است بدون توجه به نتایج، به تضعیف یا تحقیر گیرنده منجر شود، اما فتوت، چونان مشعلی فروزان، با آگاهی از نتایج مثبت و سازنده، به تقویت شخصیت و کرامت فرد می‌انجامد. به عنوان مثال، کمک به فردی که این احسان او را به وابستگی یا ضعف می‌کشاند، نه تنها فتوت نیست، بلکه نادانی است. جوانمرد، پیش از اقدام، مصلحت عمل خویش را می‌سنجد و تنها آن‌گاه دست به خیر می‌گشاید که نتیجه آن، رشد و تعالی فرد یا جامعه باشد.

این تمایز، ریشه در حکمت عملی در اخلاق اسلامی دارد. فتوت، عملی است که نه از سر احساسات زودگذر، بلکه با پشتوانه معرفت و هدفمندی انجام می‌شود. همان‌گونه که باغبانی دانا، نهال را با آب مناسب سیراب می‌کند، جوانمرد نیز احسان خویش را با معرفت هدایت می‌نماید تا ثمره‌ای نیکو به بار آورد.

بخش دوم: پیوند فتوت و شجاعت با معرفت

شجاعت معرفت‌محور در برابر تحور بی‌ضابطه

شجاعت و فتوت، هر دو چون دو بال پرنده‌ای هستند که با معرفت به پرواز درمی‌آیند. شجاعت واقعی، عملی است که بر اساس شناخت مصلحت و در راستای دفاع از دین و ارزش‌های الهی انجام می‌شود. در مقابل، تحور یا بی‌باکی، چون طوفانی بی‌هدف، عملی است فاقد پشتوانه معرفتی که گاه به قلدری و خودنمایی می‌انجامد. به تعبیر درس‌گفتار، شجاع کسی است که کار بزرگ را با معرفت انجام می‌دهد، اما متحور، همان کار را بی‌ضابطه و از سر غرور به انجام می‌رساند.

نمونه‌ای روشن از این شجاعت معرفت‌محور را در سیره حضرت علی علیه‌السلام می‌توان یافت. آن حضرت، در جنگ‌ها، حتی در برابر دشمنانی که به ایشان توهین روا می‌داشتند، با معرفت و حکمت عمل می‌کردند و از خودخواهی و غرور دوری می‌جستند. این رفتار، چون آیینه‌ای است که تفاوت شجاعت و تحور را نمایان می‌سازد.

زیارت با معرفت در برابر زیارت بی‌معرفت

زیارت، چون سفری معنوی به سوی معرفت الهی، تنها زمانی به کمال می‌رسد که با نیت خالص و شناخت عمیق از مقام اولیای الهی انجام شود. زیارت بی‌معرفت، اما، چون گشت‌وگذاری ظاهری، فاقد عمق معنوی است و گاه به تفریحی بی‌ثمر بدل می‌شود. درس‌گفتار، این تفاوت را با تمثیلی زیبا بیان می‌کند: زائر با معرفت، چونان مسافری است که به سوی مقصدی مقدس ره می‌سپارد، اما زائر بی‌معرفت، چونان گردشگری است که بی‌هدف به سیاحت می‌پردازد.

وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ (بینة: ۵؛ : «و به آنان فرمان داده نشده بود جز اینکه خدا را با اخلاص کامل در دین پرستش کنند»). این آیه شریفه از قرآن کریم، بر اهمیت اخلاص و معرفت در اعمال دینی، از جمله زیارت، تأکید دارد. زیارت با معرفت، سفری است که روح را به سوی تقرب الهی هدایت می‌کند.

بخش سوم: فتوت در قصاص و بخشش

نقش معرفت در قصاص و بخشش

قصاص و بخشش، دو سوی یک ترازوی عدالت‌اند که تنها با معرفت به تعادل می‌رسند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: وَلَكُمْ فِي الْقِصَاصِ حَيَاةٌ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (بقره: ۱۷۹؛ : «و برای شما در قصاص حیات است، ای خردمندان، باشد که پروا کنید»). این آیه، قصاص را نه تنها مجازاتی برای جرم، بلکه عاملی برای حفظ حیات اجتماعی و پیشگیری از فساد معرفی می‌کند. با این حال، بخشش نیز زمانی به فتوت بدل می‌شود که با معرفت و مصلحت همراه باشد و به اصلاح فرد یا جامعه منجر گردد.

درس‌گفتار تأکید می‌کند که خداوند انسان را مختار گذاشته تا با حکمت و معرفت، میان قصاص و بخشش گاه کند. بخشش بی‌جا، چون بذری در خاک شور، ممکن است به ترویج جرم بینجامد، اما بخششی که با معرفت انجام شود، چون آبی زلال، حیات و اصلاح را به ارمغان می‌آورد.

پرهیز از افراط و تفریط در فتوت

فت، چون صراط مستقیم، در میانه‌روی استوار است و از دو افراط دوری می‌جوید: استبداد و سخت‌گیری بیش از حد، که به ظلم می‌انجامد، و تساهل بی‌مره، که به ترویج فساد منجر می‌شود. اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ (فاتحه: ۶؛ : «ما را به راه راست هدایت کن»). این دعای قرآنی، به صراط مستقیم اشاره دارد که فتوت نیز در آن جای می‌گیرد. جوانمردی، انتخاب مسیری است که نه به ظلم می‌انجامد و نه به تشویق فساد.

درس‌گفتار، با تمثیلی حکیمانه، این اصل را تبیین می‌کند: نه استبداد، که چون خاری در دل جامعه فرو می‌رود، و نه تساهل بی‌جا، که چون بادی فساد را پراکنده می‌سازد، فتوت است. جوانمردی، در تعادل میان این دو قرار دارد و با معرفت، بهترین مسیر را برمی‌گزیند.

بخش پنجم: نقد رفتارهای ضدفتری در جامعه

نقد خشونت و سخت‌گیری بی‌جا

خشونت و سخت‌گیری بی‌منطق، چون طوفانی ویرانگر، روح دین را مخدوش می‌کند و به استبداد می‌انجامد. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللَّهِ لِنتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانفَضُّوا مِنْ حَوْلَكَ (آل‌نامه: ۳۳۹؛ : «به سبب رحمتی الهی با آنان نرم‌خو شدی، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌دیدند»). این آیه، رفتار پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را الگویی برای رحمت و محبت معرفی می‌کند و از خشونت بی‌جا بر حذر می‌دارد.

درس‌گفتار، با نقد فرهنگ خشونت در جامعه، از نمونه‌هایی چون دعواهای خیابانی یاد می‌کند که ریشه در فقدان معرفت و مدیریت عاطفی دارند. این رفتارها، نه تنها با فتوت سازگار نیستند، بلکه به تخریب کرامت انسانی و روابط اجتماعی می‌انجامند.

نقد تجسس و نظارت بی‌جا

تجسس و نظارت بی‌مره، چون خنجری است که اعتماد اجتماعی را زخم می‌زند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: وَلَا تَجَسَّسُوا (حجرات: ۱۲؛ : «و جاسوسی نکنید»). این آیه، بر پرهیز از تجسس در امور شخصی دیگران تأکید دارد. درس‌گفتار، با تمثیلی از رفتارهای پلیسی که به جای اصلاح، به تحقیر و جریمه می‌انجامد، این اصل را تبیین می‌کند. نظارت، باید آشکار و با هدف پیشگیری و اصلاح باشد، نه در خدمت تحقیر و مجازات بی‌جا.

این نقد، به فرهنگ فضولی و دخالت بی‌مورد در زندگی دیگران اشاره دارد. جوانمرد، چون باغبانی است که نهال‌ها را با مراقبت پرورش می‌دهد، نه با تفتیش و سرزنش.

بخش ششم: جلوه‌های عملی فتوت

نمونه‌ای از فتوت در رفتار نظامی

درس‌گفتار، با روایتی از رفتار یک فرد نظامی، نمونه‌ای عینی از فتوت ارائه می‌دهد. این فرد، با پنهان‌سازی خطاها و کمک به حفظ آبرو دیگران، به جای تخریب، به اصلاح و توانمندسازی آنها پرداخت. این رفتار، چون گلی در بوستان فتوت، نشان‌دهنده‌ای است از آن‌که که جوانمردی در عمل، چگونه می‌تواند حیاتی نو به افراد و جامعه ببخشد.

این نمونه، الگویی است از فتوت که در آن، حفظ کرامت انسانی و اصلاح، بر مجازات و سرزنش ترجیح داده می‌شود. جوانمرد، چونان آیینه‌ای زلال، عیوب را نه برای نمایشن، بلکه برای پوشاندن می‌بیند.

مواجهه معرفت‌محور با جرم

در مواجهه با جرم، فتوت در انتخاب پاسخی نهفته است که با معرفت و مصلحت سازگار باشد. درس‌گفتار، با روایتی از مواجهه با جیب‌برى، این اصل را تبیین می‌کند: بخشش بی‌جا، ممکن است به ترویج جرم بینجامد، اما تنبیه معرفت‌محور، به اصلاح رفتار می‌کند. جوانمرد، در این مواجهه، نه از سر خشم، بلکه با حکمت عمل می‌کند و مصلحت جامعه و فرد را در نظر می‌گیرد.

این اصل، به اهمیت تناسب در واکنش به جرم اشاره دارد. فتوت، چون ترازویی است که نه به ظلم می‌انجامد و نه به تساهل بی‌مره‌ساز.

بخش هفتم: جمع‌بندی و افق‌های پیش‌رو

فتوت، چون گوهری درخشان در گنجینه عرفان اسلامی، فضیلتی است که در پرتو معرفت شکوفا می‌شود. این درس‌گفتار، با تبیین پیوند فتوت با شجاعت، قصاص، و محبت، الگویی جامع برای رفتار اخلاقی ارائه داد. آیات قرآن کریم، چون مشعله‌هایی فروزان، این مسیر را روشن ساختند و نشان دادند که فتوت، نه تنها در گفتار، بلکه در عمل، کرامت انسانی را پاس می‌دارد.