متن درس

منازل السائرین: انبساط، گشایش قلب در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سیصد و هفتاد و پنجم)

مقدمه: انبساط، منزل گشایش در سیر و سلوک

انبساط، چونان نسیمی روح‌افزا در وادی عرفان، منزلتی است که قلب سالک را به سوی گشایش و کرامت انسانی رهنمون می‌سازد. این فضیلت والا، که در درس‌گفتار سیصد و هفتاد و پنجم آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با دقتی بی‌نظیر و نگاهی ژرف تبیین شده، نه تنها صفتی درونی، بلکه اصلی اجتماعی و الهی است که سالک را به تعامل کریمانه با خلق و تقرب به حق فرا می‌خواند.

بخش اول: تبیین مفهوم انبساط و مراتب آن

انبساط، گشایش قلب در تعامل با خلق

انبساط، در نگاه عرفانی، حالتی از گشایش درونی است که سالک را به سوی تعامل کریمانه با خلق، فارغ از مرتبه و جایگاه اجتماعی آنان، سوق می‌دهد. این فضیلت، چونان دریایی است که همه را در بر می‌گیرد، بدون آنکه به تبعیض یا اعتراض گرفتار آید. درس‌گفتار، انبساط را به آب تشبیه می‌کند که پذیرای هر رفتار، از شیرجه تا آلودگی، است و با متانت و گشایش، همه را در خود جای می‌دهد.

این تشبیه، ریشه در آیه شریفه قرآن کریم دارد:
وَجَعَلْنَا مِنَ ٱلْمَآءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ ۖ أَفَلَا يُؤْمِنُونَ
(انبیاء: ۳۰، : «و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم، آیا ایمان نمی‌آورند؟»). آب، به‌عنوان منشأ حیات، نمادی از گشایش و فراگیری است که در مقابل آتش، که جمع‌کننده و پرخاشگر است، و باد، که بی‌ثبات و پرهیاهوست، قرار می‌گیرد. انبساط، سالک را به سوی حالتی از تواضع و تحمل هدایت می‌کند که در آن، هیچ خلقی به دلیل کاستی یا تفاوت، از دایره محبت و کرامت او خارج نمی‌شود.

مراتب انبساط و مرتبه خلقی

درس‌گفتار، انبساط را دارای سه مرتبه می‌داند که مرتبه نخست آن، خلقی و مرتبط با تعامل با مردم است. در این مرتبه، سالک از انزوا و دوری از خلق به دلیل خودبرتربینی یا حفظ راحتی شخصی پرهیز می‌کند. به تعبیر متن، انبساط آن است که سالک «صحبت خلق را ترک نکند و از آنان به دلیل شح بر نفس خویش یا حفظ جلالت قدر خود، اعتزال نجوید.»

این اصل، سالک را به فروتنی و همراهی با خلق، حتی در شرایط دشوار، دعوت می‌کند. انبساط، چونان مشعلی است که تاریکی‌های تکبر و انزوا را می‌زداید و راه را برای پیوندهای انسانی و اجتماعی روشن می‌سازد. سالک انبساطی، با گشایش قلب، خود را در کنار خلق قرار می‌دهد و از هرگونه خودبزرگ‌بینی یا شح بر راحتی خویش دوری می‌جوید.

جمع‌بندی بخش اول

انبساط، به‌عنوان منزلتی عرفانی، سالک را به گشایش قلب و تعامل کریمانه با خلق فرا می‌خواند. این فضیلت، با تشبیه به آب، پذیرای همه خلق است و در مرتبه خلقی، سالک را از انزوا و تکبر بازمی‌دارد. این بخش، زمینه را برای بررسی عمیق‌تر انبساط در تعامل با خلق فراهم می‌کند.

بخش دوم: انبساط در ساحت تعامل با خلق

تعامل کریمانه با اقشار مختلف

انبساط، در ساحت تعامل با خلق، سالک را به گفت‌وگو و همراهی با همه اقشار، اعم از خوب و بد، فقیر و غنی، دعوت می‌کند. درس‌گفتار تأکید می‌کند که سالک انبساطی باید با مردم، حتی در موضوعات روزمره مانند قیمت چرخ یا وضعیت بازار، سخن بگوید تا ترس و ملاحظه از دل او و دیگران بریزد. به تعبیر متن، «شروع کن صحبت کن، هر که می‌خواهد باشد، نقال است، نجار است، حتی اگر بد است یا خوب، تریاکی است یا دمبکی.»

این ویژگی، انبساط را به‌عنوان یک فضیلت اجتماعی و انسانی معرفی می‌کند. سالک، چونان باغبانی است که به هر گل و گیاه، فارغ از نوع و رنگ، آب می‌دهد و با محبت و تواضع، به رشد و بالندگی جامعه کمک می‌کند. این تعامل، نه تنها فاصله‌های اجتماعی را کاهش می‌دهد، بلکه پیوندهای انسانی را تقویت می‌کند.

نقد رفتارهای متکبرانه و انزواطلبانه

درس‌گفتار، با نقد رفتارهای متکبرانه و انزواطلبانه برخی عالمان و عرفا، این اعمال را مخالف انبساط می‌داند. به عنوان نمونه، داستان ملاقات ناصرالدین شاه با حاجی سبزواری نقل شده که در آن، سکوت حاجی نشانه تکبر معرفی می‌شود. همچنین، رفتارهایی مانند پرهیز از خوردن غذا در مجالس عمومی یا دوری از گفت‌وگو با مردم، به‌عنوان نشانه‌های خودبرتربینی مورد انتقاد قرار گرفته‌اند.

این نقد، ریشه در تحلیل روان‌شناختی و اجتماعی دارد. سکوت و انزوا، به‌ویژه در حضور خلق، می‌تواند نشانه‌ای از خودبزرگ‌بینی یا عدم تمایل به تعامل باشد. انبساط، در مقابل، چونان آینه‌ای است که نور فروتنی و گشایش را بازمی‌تاباند و سالک را به همراهی صمیمانه با خلق دعوت می‌کند.

الگوبرداری از سیره پیامبر اکرم (ص)

درس‌گفتار، با استناد به سیره پیامبر اکرم (ص)، انبساط را در رفتار ایشان با خلق تبیین می‌کند. پیامبر (ص) با مردم غذا می‌خوردند، در بازارها راه می‌رفتند و با همه اقشار، از فروتنان تا مخالفان، با گشایش و محبت رفتار می‌کردند. این سیره، با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد:
قُلْ إِنَّمَآ أَنَا بَشَرٌ مِّثْلُكُمْ يُوحَىٰٓ إِلَيَّ
(کهف: ۱۱۰، : «بگو من تنها بشری مانند شما هستم که به من وحی می‌شود»).

پیامبر (ص)، چونان خورشیدی بودند که نور محبت و تواضع را بر همه خلق می‌تاباندند. این الگو، سالک انبساطی را به کنار گذاشتن تشریفات و تعامل صمیمانه با مردم هدایت می‌کند.

انبساط و تحمل سوء خلق

یکی از ویژگی‌های برجسته انبساط، تحمل سوء خلق و بی‌ادبی دیگران است. درس‌گفتار تأکید می‌کند که سالک انبساطی، حتی در برابر بی‌ادبی یا رفتار ناشایست، دلش تغییر نمی‌کند و با گشایش و متانت، به خلق می‌نگرد. به تعبیر متن، «سالک انبساط، هر کاری که خلق کنند، دلش تکان نمی‌خورد و نظرش عوض نمی‌شود.»

این ویژگی، انبساط را به‌عنوان یک فضیلت متعادل و پایدار معرفی می‌کند. سالک، چونان کوهی است که در برابر طوفان‌های ناملایمات خلق، استوار می‌ماند و با محبت و حکمت، به اصلاح و هدایت آنان می‌کوشد.

جمع‌بندی بخش دوم

انبساط در تعامل با خلق، چونان گلی است که عطر محبت و تواضع را در فضای جامعه می‌پراکند. این فضیلت، با دعوت به گفت‌وگو با همه اقشار، نقد رفتارهای متکبرانه، الگوبرداری از سیره پیامبر (ص)، و تحمل سوء خلق، سالک را به سوی تعالی فردی و اجتماعی هدایت می‌کند.

بخش سوم: انبساط، فراتر از ایثار

تمایز انبساط از ایثار

درس‌گفتار، انبساط را بالاتر از ایثار می‌داند و آن را به ترجیح نیازهای خلق بر خود، حتی در شرایط کمبود، تعریف می‌کند. به تعبیر متن، «ایثار، دادن زیادی‌هاست، اما انبساط، از خود زدن و به خلق دادن است، ولو با خصاصه.» این تمایز، با آیه شریفه قرآن کریم همخوانی دارد:
وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ
(حشر: ۹، : «و دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خود به آن نیازمند باشند»).

این ویژگی، انبساط را به‌عنوان نقطه اوج خلقیات در سیر و سلوک عرفانی معرفی می‌کند. سالک انبساطی، چونان درختی است که میوه‌های خود را، حتی در خشکسالی، به خلق تقدیم می‌کند و از خود برای دیگران می‌گذرد.

نقد تعریف فضل در متن اصلی

درس‌گفتار، با نقد تعریف فضل در متن اصلی، که به معنای «زیادی‌ها» است، تأکید می‌کند که انبساط فراتر از دادن زیادی‌هاست. به تعبیر متن، «فضل، زیادی بر قدر حاجت است، اما انبساط، دادن مختص به خود است، حتی اگر سالک به آن نیاز داشته باشد.» این نقد، انبساط را به‌عنوان یک فضیلت متعالی و حکیمانه برجسته می‌کند که در آن، سالک از خود می‌گذرد تا خلق را مقدم بدارد.

نمونه‌های عملی انبساط

درس‌گفتار، با ذکر نمونه‌هایی از سیره پیامبر اکرم (ص) و تاکتیک‌های سیاسی ایشان، انبساط را به‌عنوان یک فضیلت عملی و اجتماعی تبیین می‌کند. پیامبر (ص)، با پذیرش کفار در خانه ابوسفیان، گشایش و محبت خود را نشان دادند و راه را برای هدایت آنان هموار کردند و از خصومت و جدال پرهیز کردند و با گشایش و حکمت، راه را برای پیشبرد اهداف خود گشودند.

این نمونه‌ها، انبساط را چونان پلی می‌نمایانند که قلب‌ها را به هم پیوند می‌دهد و حتی دشمنان را به سوی حقیقت هدایت می‌کند. سالک انبساطی، با الگوبرداری از این بزرگان، به تعامل کریمانه و حکیمانه با خلق می‌پردازد.

جمع‌بندی بخش سوم

انبساط، به‌عنوان فضیلتی متعالی، فراتر از ایثار، سالک را به فداکاری کامل برای خلق دعوت می‌کند. این فضیلت، با نقد تعریف فضل و ارائه نمونه‌های عملی، نشان‌دهنده گشایش قلب و حکمت در تعامل با خلق است.

بخش چهارم: انبساط و عدم خصومت

پرهیز از خصومت با ظالمان

درس‌گفتار، با استناد به آیه شریفه قرآن کریم، بر پرهیز از خصومت با ظالمان تأکید می‌کند:
وَلَا تَكُونُوا خَصِيمًا لِلظَّٰلِمِينَ
(هود: ۱۱۳، : «و با ظالمان خصومت نورزید»).

این آیه، به تفسیر درس‌گفتار، نه به معنای همراهی با ظالمان، بلکه به معنای پرهیز از خصومت و بغض با آنان است. سالک انبساطی، با قلب پاک و بدون کینه، حتی با دشمنان با محبت و تواضع رفتار می‌کند. به تعبیر متن، «مؤمن با کسی خصم نمی‌شود، حتی اگر کافر باشد، او بنده خداست.»

این ویژگی، انبساط را به‌عنوان یک فضیلت ملکوتی معرفی می‌کند. سالک، چونان آیینه‌ای است که نور محبت الهی را بر همه خلق می‌تاباند و از خصومت و جدال، که نشانه ضعف ایمان است، دوری می‌جوید.

نمونه تاریخی: رفتار پیامبر (ص) با کفار

درس‌گفتار، با اشاره به رفتار پیامبر اکرم (ص) در پذیرش کفار در خانه ابوسفیان، انبساط را در عمل نشان می‌دهد. پیامبر (ص)، با گشایش و محبت، راه را برای هدایت کفار هموار کردند و با اعلام امان برای کسانی که به خانه ابوسفیان پناه بردند، از خصومت و جدال پرهیز نمودند. این رفتار، نشان‌دهنده انبساط و حکمت در تعامل با دشمنان است.

نقد خصومت و بغض

درس‌گفتار، با نقد خصومت و بغض، حتی در برابر دشمنان، تأکید می‌کند که سالک انبساطی باید دل خود را از کینه پاک کند. به تعبیر متن، «اگر سگی پارس کرد، مؤمن پارس نمی‌کند، چرا که فرق او با دیگران در محبت و گشایش است.» این نقد، با اشاره به بیت خیام، که «من بد کنم و تو بد مکن، پس فرق من و تو چیست؟»، بر اهمیت محبت و پرهیز از خصومت تأکید دارد.

جمع‌بندی بخش چهارم

انبساط، با پرهیز از خصومت و بغض، سالک را به سوی محبت و گشایش قلب هدایت می‌کند. این فضیلت، با الگوبرداری از سیره پیامبر (ص) و نقد خصومت، راه را برای تعامل کریمانه با همه خلق، حتی دشمنان، هموار می‌سازد.

بخش پنجم: انبساط و شرع

هماهنگی انبساط با حدود شرعی

درس‌گفتار تأکید می‌کند که انبساط نباید به تجاوز از حدود شرعی منجر شود. به تعبیر متن، «سالک انبساطی، در مزاح و طیبت نفس، از حدود شرع خارج نمی‌شود.» این اصل، انبساط را به‌عنوان یک فضیلت متعادل و حکیمانه معرفی می‌کند که با حکمت و بصیرت، حدود الهی را رعایت می‌کند.

این ویژگی، انبساط را چونان جویباری می‌نمایاند که در بستر شرع جاری است و با حکمت و متانت، به خلق حیات می‌بخشد.

نقد فتواهای نادرست

درس‌گفتار، با نقد فتواهای نادرست برخی فقها، مانند فتوا درباره وحدت وجود یا مسائل مستحدثه، تأکید می‌کند که فقیه بدون شناخت موضوع، نمی‌تواند فتوا دهد. به تعبیر متن، «فقیهی که الکل سفید را نمی‌شناسد، چگونه می‌تواند درباره وحدت وجود فتوا دهد؟» سالک انبساطی، با بصیرت عمیق، خود مفتی است و حدود شرعی را با حکمت تشخیص می‌دهد.

این نقد، بر اهمیت شناخت موضوع در فتوا تأکید دارد. سالک انبساطی، چونان حکیمی است که با معرفت و بصیرت، حقیقت را از باطل تمییز می‌دهد و از فتواهای بی‌اساس پرهیز می‌کند.

حدیث پیامبر (ص): مزاح بدون هزل

درس‌گفتار، با استناد به حدیث پیامبر اکرم (ص)، «أنا أمزح ولا أهزل» (من مزاح می‌کنم، اما بی‌تربیتی نمی‌کنم)، انبساط را در هماهنگی با شرع تبیین می‌کند. این حدیث، نشان‌دهنده گشایش و محبت پیامبر (ص) در تعامل با خلق است، بدون آنکه به بی‌ادبی یا تجاوز از شرع منجر شود.

جمع‌بندی بخش پنجم

انبساط، با رعایت حدود شرعی و نقد فتواهای نادرست، فضیلتی حکیمانه است که سالک را به تعامل کریمانه و متعادل با خلق هدایت می‌کند. این فضیلت، با الگوبرداری از سیره پیامبر (ص)، راه را برای تقرب به حق هموار می‌سازد.

نتیجه‌گیری نهایی

منزل انبساط در منازل السائرین، چونان قله‌ای است که سالک را به افق‌های بی‌کران گشایش قلب و کرامت انسانی رهنمون می‌سازد. این فضیلت، در تعامل کریمانه با خلق، تحمل سوء خلق، پرهیز از خصومت، و رعایت حدود شرعی تجلی می‌یابد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با زبانی ژرف و نگاهی عمیق، این منزل را به زیبایی تبیین کرده و راهنمایی برای پژوهشگران و سالکان راه حق ارائه داده است.