متن درس

منازل السائرین: باب القصد و ارتباط آن با ریاضت

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۳۸۳)

مقدمه

کتاب حاضر، تحلیل درس‌گفتار شماره ۳۸۳ از مجموعه منازل السائرین، ارائه‌شده توسط آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در تاریخ ۱۹/۱۲/۱۳۹۰، با محوریت باب القصد و ارتباط آن با ریاضت است. این اثر با هدف تبیین مفهوم قصد در سلوک عرفانی و ارتباط آن با ریاضت نفس نگاشته شده و به تمایز قصد حقیقی از هوسات نفسانی، شروط تحقق قصد کامل و موانع آن می‌پردازد.

بخش اول: مفهوم‌شناسی ریاضت و قصد در سلوک عرفانی

تعریف و مراتب ریاضت

ریاضت، در چارچوب عرفان اسلامی، به تهذیب نفس و آماده‌سازی آن برای سلوک به سوی حق تعالی اطلاق می‌شود. این مفهوم در مراحل ابتدایی سلوک، عملی آگاهانه و ارادی است که با قصد مشخص انجام می‌پذیرد. در این مرحله، سالک مانند کسی است که مطلبی را حفظ می‌کند و با دقت مراقب است تا از مسیر منحرف نشود. اما در مقامات عالی، نفس به واسطه تمرین و ممارست، مرتاض می‌گردد و حرکت به سوی حق بدون مانع و به‌صورت خودجوش انجام می‌شود. این تمایز، به مراتب سلوک اشاره دارد: در آغاز، ریاضت تلاشی ارادی است، اما در مراحل پیشرفته، به حالتی طبیعی و بی‌نیاز از توجه مستمر تبدیل می‌گردد.

تمایز قصد حقیقی از هوسات نفسانی

قصد حقیقی، به‌عنوان یکی از ارکان اساسی سلوک، از هوسات نفسانی متمایز است. هوسات، شامل تمایلات، علایق و میل‌های متغیر و ناپایدار نفس‌اند که فاقد ثبات و معرفت‌اند. در مقابل، قصد عملی عقلانی، هدفمند و همراه با جزم در فاعل، مسیر و غایت است. این تمایز، قصد را به‌عنوان نیرویی نظام‌مند و متعهد به هدف الهی در برابر هوسات نفسانی قرار می‌دهد که مانند نسیمی گذرا، سالک را از مسیر حق منحرف می‌سازند.

شاخصه‌های قصد حقیقی

قصد حقیقی دارای سه شاخصه اساسی است: فاعلیّت فاعل، تحقق غایت و مسیر درست. فاعلیت، به اراده قوی سالک اشاره دارد؛ غایت، مقصد الهی است که سالک به سوی آن حرکت می‌کند؛ و مسیر، روش شرعی و عقلانی است که این حرکت را هدایت می‌کند. ضعف در هر یک از این شاخصه‌ها، قصد را به هوس تبدیل می‌کند. برای مثال، اگر سالک در اراده خود سست باشد، یا در هدف تردید کند، یا مسیر نادرستی برگزیند، عمل او از دایره قصد حقیقی خارج می‌شود.

انواع قصد: ارادی و ناخودآگاه

قصد در سلوک عرفانی به دو نوع ارادی و ناخودآگاه تقسیم می‌شود. قصد ارادی، همراه با توجه آگاهانه است، مانند کسی که با دقت پیچی را باز می‌کند. در مقابل، قصد ناخودآگاه، استمراری و خودجوش است، مانند حرکت به سوی خانه که بدون نیاز به تصمیم‌گیری مکرر انجام می‌شود. این نوع قصد، نشانه کمال سالک است، جایی که اعمال او به‌صورت طبیعی و بدون نیاز به تمرکز مستمر انجام می‌پذیرند.

جمع‌بندی بخش اول

بخش نخست، به مفهوم‌شناسی ریاضت و قصد در سلوک عرفانی پرداخت. ریاضت از تلاش ارادی در مراحل ابتدایی به حالتی خودجوش در مقامات عالی تبدیل می‌شود. قصد حقیقی، با شاخصه‌های فاعلیّت، غایت و مسیر درست، از هوسات متمایز است و در دو نوع ارادی و ناخودآگاه تجلی می‌یابد. این مفاهیم، شالوده‌ای نظری برای تحلیل عمیق‌تر سلوک در بخش‌های بعدی فراهم می‌کنند.

بخش دوم: موانع و شروط تحقق قصد حقیقی

ریاضت و خلاصی از تردد

در مقامات پیشرفته، نفس مرتاض شده و سالک از تردد و شک خلاصی می‌یابد. تردد، مانع اصلی تحقق قصد است، زیرا اراده را تضعیف می‌کند و سالک را از مسیر حق منحرف می‌سازد. سالک با ریاضت، به ثبات اراده دست می‌یابد و مانند مؤمنى که در روزه‌داری بدون تردد عمل می‌کند، از وسوسه‌های نفسانی آزاد می‌شود. این خلاصی، با آیه شریفه هم‌خوانی دارد:

وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ
(سوره بینه، آیه ۵؛ : «و به آن‌ها جز این فرمان داده نشده بود که خدا را بپرستند در حالی که دین را برای او خالص کنند»).

تأثیر شک و شرط‌گذاری

شک و شرط‌گذاری، دو مانع اساسی در تحقق قصد حقیقی‌اند. شک، نشانه ضعف اراده است و شرط‌گذاری، نشانه فقدان اخلاص. سالک باید بدون شک و شرط عمل کند تا قصدش به کمال برسد. برای مثال، نذری که با توقع عوض (مانند شفا) انجام شود، در مراتب نازل جای می‌گیرد و در سلوک عالی، سالک از چنین شروطی فراتر می‌رود.

دوری از اغراض نفسانی

قصد حقیقی، سالک را به اجتناب از اغراض نفسانی دعوت می‌کند. اغراض، به تمایلات دنیوی و اخرویی اشاره دارند که مانع اخلاص می‌شوند. سالک با قصد حقیقی، از حظوظ نفسانی آزاد می‌شود و تنها برای هدف الهی عمل می‌کند. این اصل، با تمثیل کودکانی که به دلیل هوس، از هدفی به هدف دیگر منتقل می‌شوند، به زیبایی تبیین شده است.

موانع سه‌گانه قصد: مرض، غرض و عوض

قصد حقیقی باید عاری از سه مانع باشد: مرض (انگیزه بیمارگونه)، غرض (منفعت دنیوی) و عوض (پاداش اخرویی). این موانع، اخلاص را مخدوش می‌کنند و سالک با ریاضت باید آن‌ها را از قصد خود حذف کند. کند. این مفهوم با بیت «من نیامدم خلق تا سودی کنم / بلکه تا بر بندگان جودی کنم» هم‌راستاست، که جود الهی را به‌عنوان الگویی برای قصد خالص معرفی می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

بخش دوم، به بررسی موانع و شروط تحقق قصد حقیقی پرداخت. تردد، شک و شرط‌گذاری، و اغراض نفسانی، موانع اصلی هستند که با ریاضت و تهذیب نفس برطرف می‌شوند. قصد حقیقی، عاری از مرض، غرض و عوض است و سالک را به اخلاص و عمل برای خدا هدایت می‌کند.

بخش سوم: مصادیق و تمثیلات قصد در سلوک

مثال روزه و نقش قصد

مؤمن واقعی در روزه‌داری تردد نمی‌کند و از وسوسه‌هایی مانند خوردن آب پرهیز می‌کند، برخلاف تازه‌مسلمان یا کودکی که ممکن است دچار تردید شود. قصد مفطر (نیت باطل کردن روزه)، روزه را باطل می‌کند، نشان‌دهنده نقش محوری قصد در اعمال عبادی است.

ادیب نیشابوری و تمرکز در قصد

مرحوم ادیب نیشابوری، با وجود گرمای شدید، به دلیل غرق شدن در درس، گرما را حس نکردی کرد. این مثال، تمرکز و جزم در قصد را نشان می‌دهد، جایی که سالک از موانع مادی مانند گرما یا سرما متأثر نمی‌شود. این رفتار، نشانه‌ای از قصد کامل و غرق شدن در هدف الهی است.

حاجی سبزواری و تواضع در خدمت

مرحوم حاجی سبزواری، با وجود حکمت والا، خود را در برابر تهمت نجاست حفظ کرد کرد و با شستن پاشویه‌ها و خدمت به طلاب، نفس را تربیت کرد. کرد این رفتار، نشانه قصد کامل، تواضع و مقام فتوت است. خدمت بی‌چشمداشت، روشی عرفانی برای تهذیب نفس است که با ریاضت و قصد خالص همراه است.

خادم حاجی و وفاداری

خادم حاجی، با رد پیشنهاد سبيل‌گذاری، وفاداری و معرفت را نشان داد. داد این وفاداری، نشانه تأثیر معنوی حاجی است که حتی خادمش را به معرفت رساند. رساند این مثال، نشان‌دهنده عمق تأثیرگذاری معنوی افرادی است که به مقام قصد کامل رسیده‌اند.

جمع‌بندی بخش سوم

بخش سوم، مصادیق قصد حقیقی را در رفتارهایی مانند روزه‌داری، تمرکز ادیب نیشابوری و تواضع حاجی سبزواری بررسی کرد. کرد این تمثیل‌ها، عمق عرفانی قصد را در سلوک نشان داده و راهکارهای عملی برای تحقق آن ارائه می‌دهند.

بخش چهارم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی

کتاب حاضر، با بازنویسی درس‌گفتار شماره 383، به تبیین مفهوم قصد و ریاضت در سلوک عرفانی پرداخت. قصد کردید حقیقی، با شاخصه‌های فاعليت، غايت و مسیر درست، و عاری از موانع مانند مرض، غرض، عوض، شک و شرط، سالک را به اخلاص و عمل برای خدا هدایت می‌کند. ریاضت، نفس را مرتاض کرده و از تردد و حظوظ نفسانی آزاد می‌سازد. مصادیق نظیر روزه‌داری، تمرکز و خدمت در رفتار ادیب نیشابوری و حاجی سبزواری، عمق این مفاهیم را نشان می‌دهد. این اثر، با ارائه دیدگاهی نظام‌مند و چندوجهی، منبعی ارزشمند برای پژوهش‌های عرفانی، کلامی و اخلاقی است.