متن درس

منازل السائرين: تبیین باب الفقر و مراتب آن در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۴۱)

مقدمه: جایگاه فقر در سلوک عرفانی

باب الفقر، از مقامات بنیادین در «منازل السائرين» خواجه عبدالله انصاری، منزلگاهی است که سالک را به سوی برائت از ملکیت نفسانی و تحقق توحید وجودی رهنمون می‌سازد. این مقام، چونان قلّه‌ای در سلوک عرفانی، جوهره باب اصول و محور قلب سالک را تشکیل می‌دهد. درس‌گفتار شماره ۴۴۱ آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با استناد به قرآن کریم، روایات معصومان علیهم‌السلام، و تحلیل‌های عمیق عرفانی، به تبیین مراتب فقر، تمایز فقر سلوکی از انواع دیگر فقر، و ضرورت بی‌اعتنایی به دنیا می‌پردازد.

بخش نخست: تبیین مفهوم فقر و مبانی قرآنی و روایی آن

فقر در قرآن کریم: نیاز ذاتی انسان به خدا

قرآن کریم، فقر را به‌عنوان حقیقت ذاتی انسان در برابر بی‌نیازی مطلق الهی تبیین می‌کند. آیه شریفه:

يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ (فاطر:۱۵، : «ای مردم، شما به خدا نیازمندید و خداست که بی‌نیاز و ستوده است»)

فقر را نه‌تنها نفی مالکیت نفسانی، بلکه برائت از رویت آن معرفی می‌کند. در مرتبه‌ای والاتر، فقر به معنای رهایی کامل از خود ملک است، جایی که سالک جز خدا چیزی نمی‌بیند. این آیه، چونان آیینه‌ای، حقیقت وجودی انسان را در برابر حق نمایان می‌سازد و او را به سوی توحید رهنمون می‌کند.

تمثیل آیینه وجود

فقر، مانند آیینه‌ای است که وجود سالک را در برابر نور حق قرار می‌دهد. هرچه آیینه از غبار انانیت و ملکیت پاک‌تر شود، نور الهی در آن روشن‌تر تجلی می‌یابد. این تمثیل، فقر را نه فقدان، بلکه کمال وجودی انسان در سایه حق معرفی می‌کند.

روایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام: اقرار به مالکیت الهی

روایتی منقول از امیرالمؤمنین علیه‌السلام، بر اقرار به فقر و فنا تأکید دارد. هنگامی که شخصی آیه:

إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ (بقره:۱۵۶، : «ما از آنِ خدائیم و به سوی او بازمی‌گردیم»)

را تلاوت کرد، حضرت فرمودند: «إِنَّا لِلَّهِ، اقرار به مالکیت الهی بر نفوس ماست و إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ، اقرار به فنا و بازگشت به سوی خداست.» این روایت، فقر را در دو مرحله تبیین می‌کند: نخست، نفی مالکیت نفسانی و دوم، تحقق فنا در حق. سالک، چونان مسافری است که در این مسیر، بارهای تعلق را بر زمین نهاده و به سوی مقصد الهی روان می‌شود.

عبد و نفی مالکیت

انسان، به دلیل عبودیت، مالک خویش نیست. هرچه به او منسوب است، از قیام و قعود گرفته تا دارایی و وجود، متعلق به خداست. این اصل، چونان کلیدی، درهای فقر سلوکی را می‌گشاید و سالک را از ادعای مالکیت رها می‌سازد. عبارت «فَإِنَّ الإِنْسَانَ لَا يَمْلِكُ نَفْسَهُ لِكَوْنِهِ عَبْداً» نشان‌دهنده این حقیقت است که عبد، فاقد ملکیت است و همه‌چیز به مولای حقیقی بازمی‌گردد.

جمع‌بندی بخش نخست

باب الفقر، با استناد به قرآن کریم و روایات، نیاز ذاتی انسان به خدا و نفی مالکیت نفسانی را تبیین می‌کند. آیه «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ» فقر را جوهره وجودی انسان می‌داند و روایت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، آن را در اقرار به مالکیت الهی و فنا متجلی می‌سازد. عبودیت، مبنای نفی مالکیت است و سالک را به سوی توحید هدایت می‌کند. تمثیل آیینه وجود، این حقیقت را به زیبایی آشکار می‌سازد.

بخش دوم: مراتب فقر و تمایز فقر سلوکی

مراتب فقر: از زهد تا توحید

فقر، دارای مراتبی است که از زهد ظاهری آغاز شده و به توحید وجودی ختم می‌شود. فقر زهدی، مرتبه‌ای است که سالک در آن، دست از دنیا شسته و از تعلقات مادی رهایی می‌یابد. این رهایی، نه از سر ناتوانی یا ناآگاهی، بلکه با قصد قربت و آگاهی کامل انجام می‌شود. فقر زهدی، چونان شست‌وشویی است که قلب را از آلودگی‌های دنیوی پاک می‌سازد و برای مراتب بالاتر آماده می‌کند.

تمثیل شست‌وشوی قلب

فقر زهدی، مانند شستن جامه‌ای است که از گرد و غبار دنیا آلوده شده است. سالک، با نیت خالص، این جامه را در آب زلال توحید می‌شوید تا درخشش حقیقت الهی در آن نمایان شود. این تمثیل، فقر را عملی آگاهانه و معنوی معرفی می‌کند.

تمایز فقر سلوکی از دیگر انواع فقر

فقر سلوکی، با انواع دیگر فقر، از جمله نفسی، جهلی، شرعی، و جبری، متفاوت است. فقر نفسی، ناشی از ناتوانی در کسب دنیاست؛ فقر جهلی، از ناآگاهی نسبت به امور دنیوی سرچشمه می‌گیرد؛ فقر شرعی، به ترک برخی امور به حکم شریعت بازمی‌گردد؛ و فقر جبری، محرومیت اجباری از دارایی‌هاست. اما فقر سلوکی، انتخابی آگاهانه است که سالک، با وجود توانایی و آگاهی، از اعتنا به دنیا دست می‌کشد. این فقر، با آیه:

يُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ (حشر:۹، : «دیگران را بر خود مقدم می‌دارند، هرچند خود به آن نیاز داشته باشند»)

هم‌خوانی دارد و سالک را به سوی بی‌اعتنایی عارفانه هدایت می‌کند.

فقر سلوکی: عدم اعتنا به دنیا

فقر سلوکی، در عدم اعتنا به دنیاست، نه فقدان آن. سالک، دنیا را امانت الهی می‌داند و بدون تعلق، آن را حفظ یا بذل می‌کند. این فقر، چونان پرنده‌ای است که بر شاخسار دنیا می‌نشیند، اما هرگز به آن دل نمی‌بندد و آماده پرواز به سوی حق است.

جمع‌بندی بخش دوم

فقر، دارای مراتبی از زهد تا توحید است که فقر زهدی، مقدمه‌ای برای رهایی از تعلقات دنیوی است. فقر سلوکی، با تمایز از فقر نفسی، جهلی، شرعی، و جبری، در بی‌اعتنایی آگاهانه به دنیا متجلی می‌شود. این فقر، قلب را از آلودگی‌های دنیوی پاک کرده و سالک را برای وصول به حق آماده می‌سازد. تمثیل شست‌وشوی قلب و پرنده آزاد، این حقیقت را به زیبایی نمایان می‌کند.

بخش سوم: فقر و قلب در باب اصول

باب اصول: مقام قلب

باب اصول، که شامل مقامات قصد، قلب، ذکر، و فقر است، محور سلوک عرفانی را تشکیل می‌دهد. قلب، منشأ کمالات و دروازه ورود به مراتب سلوک است. بدون تحقق قلب، سالک به مراحل بعدی راه نمی‌یابد. فقر، چونان میوه‌ای است که در باغ قلب می‌روید و سالک را به توحید می‌رساند.

مراتب باب اصول: اراده، یقین، و ذکر

پس از تحقق قلب، مراتب اراده، یقین، و ذکر، سالک را به سوی فقر هدایت می‌کنند. در مقام یقین، سالک غیر خدا را نفی می‌کند و در مقام ذکر، حق را ذاکر می‌بیند. این مراتب، چونان پله‌هایی هستند که سالک را به قله فقر می‌رسانند.

فقر: لب باب اصول

فقر، جوهره باب اصول است که در آن، غیر حق وجودی ندارد. سالک در این مقام، از انانیت و ملکیت نفسانی رها شده و به توحید وجودی می‌رسد. فقر، مانند گوهر نابی است که در صدف قلب سالک جای گرفته و او را به کمال می‌رساند.

جمع‌بندی بخش سوم

باب اصول، با محوریت قلب، سالک را به سوی فقر هدایت می‌کند. مراتب اراده، یقین، و ذکر، مقدمات نیل به فقر هستند که جوهره این باب را تشکیل می‌دهند. فقر، به‌عنوان لب اصول، سالک را از غیر حق رها ساخته و به توحید می‌رساند. تمثیل باغ قلب و گوهر ناب، این حقیقت را به روشنی آشکار می‌سازد.

بخش چهارم: حقیقت فقر و چالش‌های آن

حقیقت فقر: وجود صرف حق

حقیقت فقر، در این اصل متجلی است که «الحق هو الموجود و ليس غيره شيء». سالک در این مقام، جز خدا چیزی نمی‌بیند و از انانیت و منیت رها می‌شود. فقر، مانند دریایی است که سالک در آن غرق شده و جز نور حق، چیزی در آن نمی‌یابد.

دشواری فقر: رهایی از انانیت

فقر، مقامی دشوار است که سالک را از تعلقات نفسانی و هویت خودساخته رها می‌سازد. تا زمانی که سالک برای خویش ملکیت یا شخصیتی قائل است، به این مقام نمی‌رسد. این دشواری، مانند صعود به قله‌ای است که هر گام آن، نیازمند رهایی از باری سنگین‌تر است.

نفی قیام و قعود نفسانی

سالک در فقر، حتی قیام و قعود خویش را به خود نسبت نمی‌دهد، بلکه همه را از خدا می‌بیند. عبارت «بحول الله أقوم و أقعد» نشان‌دهنده این حقیقت است که سالک، همه افعال را به حق مستند می‌داند و به توحید افعالی می‌رسد.

تمثیل حجاب خودی

فقر، مانند رفع حجابی است که سالک را از حقیقت حق جدا ساخته است. به قول حافظ: «تو خود حجاب خودی، حافظ، از میان برخیز.» سالک با نفی انانیت، این حجاب را کنار زده و به شهود حق نائل می‌شود.

جمع‌بندی بخش چهارم

حقیقت فقر، در وجود صرف حق و نفی هر غیر متجلی است. این مقام، با دشواری رهایی از انانیت و نفی قیام و قعود نفسانی همراه است. سالک، با رفع حجاب خودی، به توحید می‌رسد. تمثیل دریا و حجاب، این حقیقت را به زیبایی نمایان می‌سازد.

بخش پنجم: نقد فقر ظاهری و الگوهای عرفانی

نقد فقر ظاهری و درویشی نادرست

فقر سلوکی، با فقر ظاهری و درویشی نادرست متفاوت است. ترک کامل دنیا به معنای تخریب زندگی، گدایی، یا تظاهر به نداری، نه تنها فقر نیست، بلکه به هلاکت و انحراف می‌انجامد. این خطا، مانند کوششی است که به جای آبادانی، خانه وجود را ویران می‌سازد.