متن درس

منازل السائرین: مراتب غنا در سلوک عرفانی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۴۶)

مقدمه: سیر در مراتب بی‌نیازی

سلوک عرفانی، سفری است از خود به سوی حق، که در آن، سالک با گذر از مراتب وجودی خویش، به بی‌نیازی از غیر حق دست می‌یابد. غنا، به معنای بی‌نیازی، یکی از مقامات کلیدی در این مسیر است که در سه مرتبه نفسی، قلبی و بحق متجلی می‌شود. در این اثر، بر اساس درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، مراتب غنا با نگاهی عمیق و تفصیلی بررسی می‌گردد.

بخش نخست: غنای نفسی، اشرف از غنای قلبی

مفهوم غنای نفسی و جایگاه آن

غنا در سلوک عرفانی، به معنای بی‌نیازی از غیر حق، در مراتب گوناگون ظهور می‌یابد. مرتبه نفسی، هرچند پایین‌تر از مرتبه قلبی است، اما به دلیل دشواری و عمق اثرگذاری، اشرف از غنای قلبی دانسته شده است. در غنای نفسی، سالک نه تنها قلب خویش را به سوی حق متمرکز می‌سازد، بلکه جوارح و اعضاء، از چشم و دست تا پا، را نیز تابع قلب می‌کند. این فرآیند، که نیازمند تهذیب نفس و هماهنگی وجودی است، سالک را به مرتبه‌ای از بی‌نیازی می‌رساند که در آن، تمامی اعضاء و جوارح در خدمت قلب و حق قرار می‌گیرند.

دشواری غنای نفسی

تبدیل جوارح به ابزار قلب، به مراتب دشوارتر از تهذیب قلب است. قلب، به دلیل ماهیت معنوی‌اش، به سوی حق گرایشی طبیعی دارد، اما جوارح، که ابزارهای مادی‌اند، ممکن است از اراده سالک تبعیت نکنند. این دشواری را می‌توان به حالتی تشبیه کرد که در آن، فردی فلج‌شده اراده حرکت دست یا پا دارد، اما جوارح از او فرمان نمی‌برند. سالک در این مرتبه، باید با مراقبه و ریاضت، جوارح را چنان تهذیب کند که در هماهنگی کامل با قلب، به سوی حق حرکت کنند.

خواص غنای نفسی

سالک در مقام غنای نفسی به سه خاصیت برجسته دست می‌یابد:

1. استقامت بر حق‌تعالی: سالک در این مرتبه، به استقامتی بی‌مانند بر حق دست می‌یابد و حتی برای لحظه‌ای از او روی نمی‌گرداند. این استقامت، مانند ستونی استوار است که سالک را در برابر تندبادهای نفسانی حفظ می‌کند.
2. خالی شدن دل از سخط و عناد: دل سالک از هرگونه سخط، بغض و عناد نسبت به حق، خلق و حتی خصم پاک می‌شود. این تهذیب، دل را به آیینه‌ای صاف تبدیل می‌کند که جز نور حق در آن منعکس نمی‌شود.
3. رهایی از ریا: سالک از نیاز به تحسین دیگران (به‌به و چه‌چه) رها می‌شود، زیرا دل او سیراب از حق شده و دیگر به غیر او نظر ندارد.

عدم عناد در غنای نفسی

یکی از ویژگی‌های برجسته غنای نفسی، نبود عناد در دل سالک است. او نه تنها با حق و خلق، بلکه حتی با خصم نیز دشمنی ندارد. این مرتبه، مبتنی بر آیه شریفه وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا (نساء: ۱۰۵) است که ترجمه فولادوند آن چنین است: «و برای خیانتکاران، ستیزه‌جو مباش.» سالک در این مقام، با ظلم مخالف است، نه با ظالم، که بنده خداست. این تمایز، مانند تفکیک میان بیماری و بیمار است؛ سالک با بیماری ظلم مبارزه می‌کند، نه با شخص ظالم.

رهایی از ریا

ریا، که نتیجه کمبود نفسانی و نیاز به تأیید دیگران است، در غنای نفسی از دل سالک رخت برمی‌بندد. دل او، مانند خاکی سیراب از باران حق، دیگر نیازی به جذب آب تحسین دیگران ندارد. این سیرابی، سالک را از وابستگی به غیر حق آزاد می‌کند و او را به سوی اخلاص کامل هدایت می‌نماید.

جمع‌بندی بخش نخست

غنای نفسی، مرتبه‌ای است که در آن، سالک با تهذیب جوارح و تابع ساختن آن‌ها به قلب، به بی‌نیازی از غیر حق دست می‌یابد. این مرتبه، به دلیل دشواری هماهنگی جوارح با قلب، اشرف از غنای قلبی است. خواص این مقام، از استقامت بر حق تا رهایی از سخط و ریا، سالک را به سوی وحدت وجودی و اخلاص کامل سوق می‌دهد.

بخش دوم: غنای قلبی، آستان حضور

مفهوم غنای قلبی

غنای قلبی، مرتبه‌ای است که در آن، قلب سالک به سوی حق متمرکز می‌شود و از هرگونه گرایش به غیر او پاک می‌گردد. این مرتبه، اگرچه آسان‌تر از غنای نفسی است، اما به دلیل جایگاه قلب به عنوان مرکز وجود، از اهمیت بسزایی برخوردار است. قلب، مانند آیینه‌ای است که نور حق در آن منعکس می‌شود، و غنای قلبی، حالتی است که این آیینه از هرگونه غبار غیر حق پاک شده است.

تفاوت غنای قلبی و نفسی

در غنای قلبی، سالک قلب را به قلب می‌رساند، که به دلیل گرایش طبیعی قلب به سوی حق، آسان‌تر از تابع ساختن جوارح است. اما در غنای نفسی، سالک باید جوارح را، که ابزارهای مادی‌اند، به سطح قلب ارتقا دهد. این تفاوت، مانند تفاوت میان تربیت کودکی خردسال و رام کردن اسبی سرکش است؛ اولی به دلیل طبیعتش آسان‌تر است، اما دومی به دلیل دشواری‌اش ارزشمندتر.

آثار غنای قلبی

در غنای قلبی، دل سالک از سخط و عناد خالی می‌شود و به روشنایی و آگاهی دست می‌یابد. اما این مرتبه، ممکن است با محدودیت‌هایی همراه باشد؛ سالک ممکن است به مقام قلب برسد، اما جوارحش همچنان از او تبعیت نکنند. این حالت، مانند چراغی است که در درون می‌درخشد، اما نورش به بیرون راه نیافته است.

جمع‌بندی بخش دوم

غنای قلبی، مرتبه‌ای است که در آن، قلب سالک به سوی حق متمرکز شده و از غیر او بی‌نیاز می‌گردد. این مرتبه، اگرچه آسان‌تر از غنای نفسی است، اما به دلیل جایگاه قلب، از اهمیت والایی برخوردار است. تفاوت این دو مرتبه، در دشواری تهذیب جوارح در برابر گرایش طبیعی قلب نهفته است.

بخش سوم: غنای بحق، اوج بی‌نیازی

مفهوم غنای بحق

غنای بحق، مرتبه‌ای است که در آن، قلب و نفس سالک از میان می‌روند و تنها بنده و حق باقی می‌مانند. در این مقام، سالک باقي به بقای حق، ظاهر به ظهور حق و مظهر اسماء حق است. این غنا، مانند اقیانوسی بی‌کران است که در آن، هیچ قطره‌ای از فقر یا نیاز باقی نمی‌ماند.

مراتب غنای بحق

غنای بحق، دارای سه مرتبه است:

1. شهود ذکر حق: سالک مشاهده می‌کند که حق‌تعالی او را ذکر می‌کند، نه اینکه او حق را ذکر کند. این شهود، مانند شنیدن نغمه‌ای الهی است که از سوی معشوق به سوی عاشق نواخته می‌شود.
2. دوام مطالعه اولیّت حق: سالک به اولیّت حق می‌رسد و می‌بیند که حق، رزق و نیازهای او را از ازل معین کرده است. این مرتبه، مانند نظاره بر نقشه‌ای ازلی است که همه رزق‌ها در آن رقم خورده‌اند.
3. فوز به وجود حق: سالک با فنای در حق و پس از فنای در اسماء، به بقای حق می‌رسد. این مرتبه، مانند محو شدن قطره در اقیانوس است که دیگر نامی از قطره باقی نمی‌ماند.

شهود ذکر حق

در مرتبه اول غنای بحق، سالک حق را در حال ذکر خود می‌بیند. این شهود، او را از حالت محب به محبوب تبدیل می‌کند. ذکر حق، مانند نور خورشیدی است که بر دل سالک می‌تابد و او را از نیاز به ریا و تأیید دیگران بی‌نیاز می‌سازد.

مطالعه اولیّت حق

در مرتبه دوم، سالک به اولیّت حق می‌رسد و می‌بیند که حق، رزق و نیازهای او را از ازل معین کرده است. او همه موجودات، از جماد تا حیوان، را در غنای حق شریک می‌بیند و فقر را نتیجه غفلت می‌داند. این دیدگاه، مانند نظاره بر باغی است که هر شاخه و برگ آن از آب حیات حق سیراب شده است.

فوز به وجود حق

در مرتبه سوم، سالک با فنای در حق، به بقای حق می‌رسد. این مرتبه، مبتنی بر آیه شریفه فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى (طه: ۱۲) است که ترجمه فولادوند آن چنین است: «کفش‌هایت را بیرون آور که تو در وادی مقدس طوی هستی.» این آیه، سالک را به خلع هرگونه تعلق به دنیا و آخرت دعوت می‌کند تا به فنای کامل و بقای حق برسد.

خواب مؤمن به مثابه عبادت

در غنای بحق، خواب مؤمن عبادت است، زیرا قلب او بیدار است و در حال ذکر حق است، حتی در خواب. این نکته، بر اساس حدیث «نوم المؤمن عبادة» است که نشان می‌دهد ذکر سالک در این مرتبه، به صورت ابدی جاری است. این حالت، مانند رودی است که حتی در شب، بی‌صدا به سوی دریا جاری است.

رهایی از فقر و نیاز

در غنای بحق، سالک از هرگونه فقر و نیاز رها می‌شود، زیرا به بی‌نیازی حق متصل است. او همه هستی را غنی به حق می‌بیند و فقر را نتیجه غفلت می‌داند. این دیدگاه، مانند نظاره بر آسمانی است که هیچ ستاره‌ای در آن بی‌نور نیست.

مقام وجود در غنای بحق

در غنای بحق، سالک به مقام وجود می‌رسد که همان فنای بنده و بقای حق است. در این مرتبه، او می‌تواند بگوید: «السلام عليك يا الله». این عبارت، مانند کلیدی است که درهای وحدت با حق را می‌گشاید.

توبه از خودیت

سالک در این مقام، حتی از عبادات خود توبه می‌کند، زیرا وجود خودش را گناهی بزرگ می‌بیند. بیت شعر «وجودك ذنب لا يقاس به ذنب» نشان می‌دهد که خودیت، بزرگ‌ترین مانع در برابر حق است. این توبه، مانند شستن آیینه دل از هرگونه لکه خودیت است.

استقامت و عکوف

سالک با استقامت و عکوف بر درگاه حق، به غنای بحق می‌رسد، مشروط بر اینکه دلش از سخط، ریا و اسباب خالی باشد. این استقامت، مانند زانوزدن در برابر معشوق است که جز او هیچ نمی‌خواهد.

توحید افعالی و رهایی از ریا

در غنای بحق، سالک به توحید افعالی می‌رسد و فعل را از حق می‌بیند، نه از خود. این دیدگاه، او را از ریا آزاد می‌کند، زیرا ریا نتیجه دیدن فعل از خود است. در فقه نیز، عبادت همراه با ریا باطل است، زیرا شرك در آن آشکار است.

جمع‌بندی بخش سوم

غنای بحق، اوج سلوک عرفانی است که در آن، سالک از خودیت رها شده و به وحدت با حق می‌رسد. مراتب این غنا، از شهود ذکر حق تا فوز به وجود او، سالک را به بی‌نیازی کامل هدایت می‌کنند. توحید افعالی، رهایی از ریا و توبه از خودیت، از ویژگی‌های کلیدی این مرتبه‌اند.

نتیجه‌گیری کلی

مراتب غنا در سلوک عرفانی، از نفسی تا قلبی و بحق، سیر تکاملی سالک را به سوی بی‌نیازی از غیر حق به تصویر می‌کشد. غنای نفسی، با تهذیب جوارح، سالک را از سخط و ریا آزاد می‌کند. غنای قلبی، قلب را به سوی حق متمرکز می‌سازد، اما غنای بحق، اوج سلوک است که در آن، سالک به وحدت با حق می‌رسد. این مراتب، مانند پله‌هایی هستند که سالک را از خاک به افلاک می‌رسانند. تأکید بر استقامت، عکوف و توحید افعالی، اهمیت تهذیب نفس و آمادگی برای وصول به حق را نشان می‌دهد.