متن درس

منازل السائرین: در باب تعظیم

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۷۴)

دیباچه

باب التعظیم، منزلگاهی است عظیم در سلوک عرفانی که سالک را به آستان عظمت الهی رهنمون می‌سازد. این مقام، چونان دریچه‌ای است که از آن، نور توحید بر قلب سالک می‌تابد و او را از ظلمات شر ک و غیریت به سوی وحدت حق رهنمون می‌گردد.

بخش اول: چیستی تعظیم و پیوند آن با توحید

تعریف تعظیم و جایگاه آن در سلوک

تعظیم، چونان قله‌ای رفیع در سلوک عرفانی است که سالک در آن، جز حق را نمی‌بیند و هرچه در عالم ظاهر است، ظهور حق می‌یابد. این مقام، تجلی‌گاه توحید است که در آن، شر ک و غیریت از قلب سالک زدوده شده و او در آینه وجود خویش، جز جمال حق را مشاهده نمی‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در تبیین این مقام می‌فرمایند که تعظیم، ظهور توحید است و سالک هنگامی به این مقام می‌رسد که غیر حق در نظرش جلوه‌ای نداشته باشد. این سخن، چونان مشعلی است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد و سالک را از وادی پراکندگی به سوی وحدت هدایت می‌کند.

دشواری توحید و مقام آن

رسیدن به مقام توحید، از دشوارترین و سنگین‌ترین اعمال است، چه در ساحت جوانح (قلب و روح) و چه در قلمرو جوارح (اعضا و جسم). این دشواری، از آن روست که سالک باید تمامی شئون وجود ناسوتی خویش، از چشم و گوش و زبان گرفته تا سایر اعضا، را به مقام طاعت و توحید برساند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که توحید، کاری است بس دشوار، چه از حیث باطنی و چه از منظر ظاهری، زیرا انسان باید دل و جسم خویش را از هرگونه شائب شر ک پاک سازد و به وحدت حق متصل گردد. این فرایند، چونان سفری است در ژرفای وجود که سالک را به سوی هماهنگی کامل با اراده الهی رهنمون می‌سازد.

ایمان و شر ک: ضرورت تصفیه ایمان

ایمان اولیه، اغلب با شر کی نهان آمیخته است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ﴾


: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به خدا و پیامبرش ایمان بیاورید (سوره نساء، آیه ۱۳۶).

این آیه، چونان هشداری است که سالک را به تصفیه ایمان از هرگونه شائبه شر ک فرا می‌خواند. ایمان ناب، آن است که قلب از هرگونه دوگانگی و غیریت پاک شده و به وحدت حق متصل گردد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که ایمان بسیاری از مردم، حتی اهل سلوک، در بدو و میانه راه با شر ک آمیخته است و تنها با رسیدن به لسان یقین است که سالک از این آمیختگی رهایی می‌یابد.

طاعت و هماهنگی وجودی

سالک باید تمام شئون وجود ناسوتی خویش، از چشم و گوش و زبان گرفته تا سایر اعضا، را به مقام توحید و طاعت برساند. این طاعت، چونان رودی است که از سرچشمه قلب به سوی دریای بی‌کران حق جاری می‌شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که سالک باید تمامی وجود خود را با اراده الهی هماهنگ سازد تا به مقام عبودیت دست یابد. این هماهنگی، نشانه‌ای است از رهایی از تعلقات نفسانی و اتصال به وحدت الهی.

دشواری باب توحید

باب توحید، از دشوارترین ابواب سلوک است، زیرا نیازمند رهایی کامل از تعلقات نفسانی و شهود وحدت حق در تمامی امور است. این مقام، چونان صعودی است به قله‌ای رفیع که هر گام آن، سالک را از خودبینی دورتر و به حق نزدیک‌تر می‌سازد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این دشواری، از نیاز به پاکسازی قلب و جسم از هرگونه شائبه شر ک نشأت می‌گیرد.

پیوند توحید و تعظیم

تعظیم، میوه‌ای است که بر شاخسار توحید می‌روید. کسی به عظمت حق می‌رسد که به توحید حق دست یافته باشد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که وحدت حق، به عظمت حق منتهی می‌شود و این عظمت، متفرع بر معرفت و توحید حق است. این پیوند، چونان رشته‌ای است که قلب سالک را به آستان عظمت الهی متصل می‌سازد و او را از ظلمات غیریت به نور وحدت رهنمون می‌گردد.

تذلل و عبودیت

تعظیم، نیازمند تذلل و عبودیت در برابر حق و ظهورات اوست. تذلل، چونان خاکی است حاصلخیز که بذر معرفت در آن جوانه می‌زند و به بار عظمت می‌نشیند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که سالک تنها با تذلل نسبت به جناب حق و ظهورات او به مقام تعظیم دست می‌یابد. این تذلل، نشانه خلوص قلب است که سالک را از خودبینی پاک کرده و به عظمت الهی متصل می‌سازد.

جهاد و پیوند ایمان، علم و عمل

ایمان، علم و عمل، چونان سه نخ از یک رشته‌اند که در هم تنیده شده و سالک را به سوی حق رهنمون می‌سازند. قرآن کریم در این باره می‌فرماید:


﴿انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾


: سبکبار و سنگین‌بار بیرون روید و با اموال و جان‌هایتان در راه خدا جهاد کنید (سوره توبه، آیه ۴۱).

آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که ایمان بدون عمل صالح ناقص است، همان‌گونه که کفر با معصیت و فسق همراه است. عمل صالح، چونان آیینه‌ای است که نور ایمان را بازمی‌تاباند و قلب سالک را به حق نزدیک‌تر می‌سازد.

ثمره ایمان

ثمره ایمان، توحید و معرفت است. این ثمره، چونان میوه‌ای است که بر درخت ایمان می‌روید و سالک را به شهود وحدت حق و معرفت عمیق الهی رهنمون می‌سازد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که ایمان حقیقی، قلب را از ظلمات غیریت به سوی نور معرفت هدایت می‌کند.

مثمر بودن خلقت

هر موجودی در عالم، ثمره‌ای دارد. درختان، کوه‌ها و آب، هرکدام میوه‌ای معنوی چون نشاط، استواری و گوارایی به ارمغان می‌آورند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره با تمثیلی زیبا می‌فرمایند که درخت شمشاد، نشاط می‌آفریند و صنوبر، استقامت را به ارمغان می‌آورد. حتی کوه، استواری و آب، گوارایی را به انسان ارزانی می‌دارد. این دیدگاه، حکمت الهی در خلقت را آشکار می‌سازد که هر موجودی در خدمت خیر و کمال است.

بخش دوم: مراتب تعظیم و التزام به امر و نهی الهی

مراتب تعظیم

باب التعظیم، چونان درختی است که سه شاخسار دارد و هر شاخسار، میوه‌ای خاص به بار می‌آورد. این مراتب، مراحل تدریجی سلوک را نشان می‌دهند که سالک را به کمال تعظیم رهنمون می‌سازند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این مراتب، ظهورات گوناگونی از عظمت الهی‌اند که سالک را به سوی قرب رهنمون می‌سازند.

مرتبه اول: تعظیم امر و نهی

مرتبه نخست تعظیم، بزرگ‌داشت امر و نهی الهی است که در نظر سالک عظمت می‌یابد. این مرتبه، چونان پایه‌ای است که بنای سلوک بر آن استوار می‌گردد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که سالک باید امر و نهی پروردگار را با عظمت بنگرد و به آن التزام عملی داشته باشد. این التزام، چونان کلیدی است که درهای قرب الهی را به روی سالک می‌گشاید.

ویژگی‌های تعظیم امر و نهی

تعظیم امر و نهی، باید به حد استوا و اعتدال باشد، بدون ترخص جاف، تشدید غالی یا حمل بر علل موهن. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که سالک نباید با اهمال یا سخت‌گیری بیش از حد، از مسیر اعتدال خارج شود. این تعادل، چونان میزان دقیقی است که قلب سالک را از افراط و تفریط حفظ می‌کند.

پرهیز از ترخص جاف

سالک نباید با ترخص خشک و سرد، مانند بی‌توجهی به مستحبات، به امر و نهی الهی بی‌اعتنایی کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این ترخص، قلب را از عظمت احکام دور کرده و به اهمال در عبودیت منجر می‌شود. ترخص جاف، چونان سایه‌ای است که نور عظمت الهی را در قلب سالک کم‌فروغ می‌سازد.

پرهیز از تشدید غالی

سالک نباید امر و نهی را با شدت غلوآمیز اجرا کند که به تفریط منجر شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره نقل می‌کنند که گاه احتیاط در ترک احتیاط است، زیرا وسواس بیش از حد، سالک را به ناتوانی در عمل می‌کشاند. این تشدید، چونان باری است سنگین که سالک را از حرکت در مسیر سلوک بازمی‌دارد.

پرهیز از علل موهن

امر و نهی نباید به عللی حمل شوند که التزام به آن‌ها را سست کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که جست‌وجوی علل غیرتعبدی، مانند توجیه احکام بر اساس فهم شخصی، عظمت الهی را تضعیف می‌کند. این توجیهات، چونان غباری است که آینه قلب را تیره می‌سازد و سالک را از اطاعت خالصانه بازمی‌دارد.

واجب و مستحب در نگاه سالک

برای سالک، امر الهی، چه واجب و چه مستحب، فرقی ندارد؛ همه را باید با عظمت اجرا کرد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که تفاوت واجب و مستحب، از منظر حیوانیت مکلف است، نه از منظر عظمت الهی. سالک باید امر حق را به دیده عظمت بنگرد و با اطاعت بی‌چون‌وچرا، عبودیت خویش را به اثبات برساند.

احتياط و تعادل

احتیاط گاه در ترک احتیاط است تا سالک به تفریط یا اهمال نیفتد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که سالک باید امر حق را به دیده فرمان الهی بنگرد، نه به سبب منفعت یا علل ظاهری. این تعادل، چونان راهرویی است که سالک را از پرتگاه‌های افراط و تفریط حفظ می‌کند.

عبودیت و تذلل

سالک باید تکلیف را به‌عنوان فرمان حق ببیند، نه به‌خاطر منفعت یا علت. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که عبودیت، قلب را از انگیزه‌های نفسانی پاک کرده و به عظمت حق متصل می‌سازد. این تذلل، چونان کلیدی است که درهای قرب الهی را به روی سالک می‌گشاید.

جفای به حق

کسی که حدث پیدا کند و وضو نگیرد یا وضو بگیرد و دو رکعت نماز نخواند، به حق جفا کرده است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این جفا، نشانه بی‌توجهی به عظمت احکام الهی است و برای اهل سلوک، معصیت محسوب می‌شود. این جفا، چونان خاری است که در راه سلوک، قلب سالک را می‌آزارد.

تفاوت عوام و اهل سلوک

جفای به احکام برای عوام معصیت نیست، اما برای اهل سلوک گناه است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که اهل سلوک، به دلیل مقام عزیمت، ملزم به التزام کامل به احکام‌اند. این تفاوت، چونان خطی است که مسیر اهل سلوک را از عوام جدا می‌سازد.

مثال منصور و گل

پرتاب گل توسط شاگرد به سوی منصور، نشانه جفای کوچک اما دردناکی به حق است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره نقل می‌کنند که این گل، دل منصور را شکست، در حالی که سنگ‌ها او را نیازرد. این تمثیل، حساسیت اهل سلوک به هرگونه بی‌توجهی به حق را نشان می‌دهد.

خطر اهمال در عبادت

ترک نوافل، قرآن یا دعا، نشانه حرمان و بدبختی سالک است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این اهمال، قلب را از عظمت الهی دور کرده و به غفلت می‌کشاند. این ترک، چونان سایه‌ای است که نور معرفت را در قلب سالک کم‌فروغ می‌سازد.

وقت و مسئولیت

وقت سالک متعلق به حق است و نباید در امور غیرضروری، مانند تماشای تلویزیون، تلف شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که سالک باید وقت خویش را به علم و عبادت اختصاص دهد تا به قرب الهی نائل آید. این مسئولیت، چونان امانتی است که سالک باید آن را به درستی پاس دارد.

غفلت در زمانه

زمانه کنونی، استعداد غفلت را افزایش داده و سالک باید هوشیار باشد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره هشدار می‌دهند که وسوسه‌های نفسانی در این عصر، چونان دام‌هایی است که سالک را از مسیر سلوک منحرف می‌سازد. هوشیاری، چونان سپری است که سالک را از این دام‌ها حفظ می‌کند.

شأن عالم

عالم باید شأن علمش را حفظ کند و وقت خود را به علم و عبادت اختصاص دهد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که عالم، با هدر دادن وقت در امور غیرضروری، لباس علم را غصب می‌کند. این شأن، چونان تاجی است که عالم باید آن را با زحمت و التزام حفظ کند.

بخش سوم: شرح تعظیم امر و نهی

پذیرش امر و نهی با گوش جان

تعظیم امر و نهی، پذیرش آن‌ها با گوش جان و اجتهاد در امتثال با عزیمت است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که سالک باید امر و نهی را با خلوص قلب پذیرا شود و با جدیت در اجرای آن‌ها بکوشد. این پذیرش، چونان نسیمی است که قلب سالک را به سوی آستان حق می‌وزاند.

پرهیز از رخصت

سالک نباید به رخصت میل کند و عزیمت را ترک نماید. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که حتی در مواردی که رخصت از سوی شارع مجاز شمرده شده، سالک باید عزیمت را مقدم بدارد. این پرهیز، چونان سپری است که قلب را از سستی در برابر احکام حفظ می‌کند.

جفای ترخص

ترخص بیش از حد، به جفا و معصیت منجر می‌شود. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این ترخص، نشانه تفریط در سلوک است و سالک را از قرب الهی دور می‌سازد. این جفا، چونان زخمی است که قلب سالک را از نور عظمت الهی محروم می‌کند.

حدیث قدسی

حدیث قدسی می‌فرماید: «من أحدث ولم یتوضأ فقد جفانی، ومن توضأ ولم یصل ركعتین فقد جفانی». آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که این حدیث، بر اهمیت التزام به احکام، حتی در امور مستحب، برای اهل سلوک دلالت دارد. این التزام، چونان نوری است که مسیر سلوک را روشن می‌سازد.

احکام برای اهل سلوک

برای اهل سلوک، ترک مأموربه، حتی مستحب، معصیت است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که در سلوک، مباح وجود ندارد؛ هر فعل یا قربت است یا غربت. این دیدگاه، سالک را به نیت خالص در همه اعمال ملزم می‌سازد.

اثر وضو در سلوک

خواندن پنج نماز با یک وضو، اثر خاصی در سلوک دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این عمل، نشانه التزام به احکام و کسب کرامت معنوی است. این التزام، چونان پلی است که سالک را به سوی فراست و کرامت غیبی رهنمون می‌سازد.

مثال بی‌انصافی

بی‌انصافی در احکام، مانند جفای شمر به امام حسین علیه‌السلام است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره نقل می‌کنند که بی‌انصافی، نشانه بی‌اعتنایی به احکام الهی است و برای اهل سلوک، گناهی سنگین محسوب می‌شود.

تحیت مسجد

نخواندن نماز تحیت مسجد، جفا به عظمت مسجد است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که این جفا، نشانه بی‌توجهی به شأن اماکن مقدس است و سالک را از قرب الهی دور می‌سازد.

خطر ریا

ترک سنت به بهانه ریا، نشانه ضعف در التزام به احکام است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که تسبيح، شعار مؤمن است و ترک آن به بهانه ریا، قلب را از عمل به سنت محروم می‌سازد.

عدم تکلیف بیش از وسع

قرآن کریم می‌فرماید:


﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا﴾


: خدا هیچ‌کس را جز به اندازه توانش تکلیف نمی‌کند (سوره بقره، آیه ۲۸۶).

این آیه، بر عدالت الهی در تکلیف و ضرورت تعادل در عمل تأکید دارد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این تعادل، سالک را از افراط و تفریط حفظ می‌کند.

پرهیز از غلو

قرآن کریم می‌فرماید:


﴿لَا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ﴾


: در دین خود غلو نکنید جز به حق (سوره نساء، آیه ۱۷۱).

آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که غلو در دین، غیر حق است و سالک را از مسیر اعتدال دور می‌سازد.

حدیث حنیفة سمحة

پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «بعثت بالحنیفة السمحة السهلة». آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این حدیث، بر اعتدال و رحمت در دین تأکید دارد و افراط و تفریط را نفی می‌کند. این دین گوارا، چونان چشمه‌ای است که قلب سالک را سیراب می‌سازد.

رحمت الهی

قرآن کریم می‌فرماید:


﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾


: خدا برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما دشواری نمی‌خواهد (سوره بقره، آیه ۱۸۵).

آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که رحمت الهی، اقتضای اعتدال و یسر را دارد و سالک را به سوی سهولت در احکام رهنمون می‌سازد.

سخت‌گیری بر خود

سالک باید بر خود سخت گیرد، اما بر دیگران آسان گیرد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که این تعادل، نشانه حکمت و اخلاص در سلوک است و سالک را از خودبینی دور می‌کند.

علل و انقیاد

علت‌سازی برای احکام، انقیاد را تضعیف می‌کند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که توجیه حرمت خمر به اسکار یا وضو به نظافت، قلب را از عبودیت خالص دور می‌سازد. این توجیهات، چونان حجابی است که عظمت الهی را از دید سالک پنهان می‌کند.

مثال نادرست خمر

توجیه حرمت خمر به اسکار، اگرچه در شرع آمده، اما به معنای جواز مصرف آن نیست. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که خمر، حتی بدون اسکار، ممکن است نجاست یا خباثت داشته باشد و سالک باید از آن پرهیز کند.

مثال وضو

توجیه وضو به نظافت، انقیاد را تضعیف می‌کند و نماز بدون وضو را باطل می‌سازد. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که احکام، تعبدی‌اند و نباید به علل ظاهری مانند نظافت محدود شوند.

منع تعلیل احکام

سلف صالح، تعلیل احکام شرعی را منع کرده‌اند، زیرا احکام تعبدی‌اند. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که قیاس و عقل نباید در احکام دخالت کنند، بلکه سالک باید به اطاعت خالصانه از مولا پایبند باشد.

دعا و عمل

ترک دعاها، مانند دعای مشمول یا یستشیر، نشانه ضعف در سلوک است. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره می‌فرمایند که دعا، قلب را به حق متصل می‌کند و ترک آن، سالک را از خیر کثیر محروم می‌سازد.

طاعت عملی

طاعت عملی، اثبات قبول قلبی احکام است و اقرار زبانی کافی نیست. آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره تأکید دارند که عمل، نشانه صدق سالک در سلوک و التزام به عظمت الهی است.

جمع‌بندی

باب التعظیم در منازل السائرین، چونان منزلگاهی است که سالک را به آستان عظمت الهی رهنمون می‌سازد. این مقام، با پیوند عمیق با توحید، قلب سالک را از شر ک و غیریت پاک کرده و به وحدت حق متصل می‌سازد. مرتبه نخست تعظیم، بزرگ‌داشت امر و نهی الهی است که سالک را به التزام عملی به احکام ملزم می‌کند. آیات قرآن کریم، چونان مشعل‌هایی هستند که مسیر اعتدال را روشن می‌سازند: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا» بر عدالت الهی در تکلیف و «يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ» بر رحمت و سهولت در احکام تأکید دارند. حدیث قدسی «من أحدث ولم یتوضأ فقد جفانی» و حدیث «بعثت بالحنیفة السمحة السهلة» نیز ضرورت التزام به احکام و حفظ اعتدال را نشان می‌دهند.