متن درس

حقیقت سکینه: تبیین عرفانی مقام سوم در منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۴۸۰)

مقدمه

مفهوم سکینه، به‌عنوان یکی از منازل برجسته در مسیر سلوک عرفانی، جایگاهی ویژه در عرفان اسلامی دارد. این مقام، که در چارچوب تعالیم قرآنی و روایی تبیین شده، نمایانگر حالتی متعالی است که قلب سالک را به نور، قوت و روح الهی متصل می‌سازد. در این کتاب، بر اساس درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۴۸۰، حقیقت سکینت سوم، به‌عنوان مقام اصلی و متعالی این مفهوم، با دقتی علمی و زبانی فاخر بررسی می‌شود.

بخش اول: حقیقت سکینه سوم و ویژگی‌های آن

تعریف سکینه سوم

سکینت سوم، مقامی متعالی است که بر قلب پیامبر اکرم (ص) و مؤمنان نازل شده و ترکیبی از نور، قوت و روح را در خود جای داده است. این سکینت، آرامش‌بخش دل‌های هراسان، تسلای اندوهگینان و گنهکاران، و مایه تسلیم برای نافرمانان، جسوران و امتناع‌کنندگان از حق است. این مقام، فراتر از آرامش ظاهری، به تحول درونی انسان اشاره دارد و قلب را به مرتبه‌ای از یقین و معرفت ارتقا می‌دهد که در آن، خوف، حزن و نافرمانی رخت برمی‌بندد.

نور در این مقام، تجلی معرفت الهی است که تاریکی‌های جهل را می‌زداید؛ قوت، توان روحی در برابر وسوسه‌های نفسانی است؛ و روح، حیات معنوی است که جان را به سوی کمال سوق می‌دهد. این سه عنصر، سکینت را به مقامی عرفانی تبدیل می‌کنند که با تقوا و یقین پیوندی ناگسستنی دارد.

تمایز سکینت سوم از دو سکینت پیشین

سکینت سوم، حقیقت اصلی این مقام است، در حالی که دو سکینت پیشین، به‌ترتیب، مصداق (مانند تابوت) و وصف (مانند مقام تحدث) آن هستند. تابوت، به‌عنوان نمادی مادی، و تحدث، به‌عنوان یکی از آثار سکینت، مقدماتی برای درک حقیقت سکینت سوم به شمار می‌روند. این تمایز، سلسله‌مراتب معنوی را در مفهوم سکینت نشان می‌دهد، جایی که سکینت سوم، به دلیل ارتباط مستقیم با قلب پیامبر و مؤمنان، مقامی متعالی است که انسان را از تعلقات مادی و نفسانی رها می‌سازد.

جمع‌بندی بخش اول

سکینت سوم، به‌عنوان حقیقت اصلی این مقام، قلب را به نور، قوت و روح متصل کرده و آن را از خوف، حزن و نافرمانی مصون می‌دارد. این مقام، با تقوا و یقین ملازمت دارد و سالک را به سوی مراتب عالی معرفت رهنمون می‌شود. تمایز آن از دو سکینت پیشین، جایگاه متعالی آن را در سلوک عرفانی برجسته می‌سازد.

بخش دوم: پیوند سکینت با تقوا و یقین

سکینت و تقوا

سکینت سلوکی، نتیجه اطمینان و یقین معرفتی است که از اتصال به الهام، غیب و وحی الهی حاصل می‌شود. این مقام، مختص قلب پیامبر و مؤمنان است و با تقوا پیوندی ناگسستنی دارد. سالکی که به این مقام دست می‌یابد، از نافرمانی، جسارت به گناه و امتناع از حق به دور است، زیرا این صفات از ضعف نفسانی سرچشمه می‌گیرند. تقوا، به‌عنوان پرهیز از گناه و التزام به شریعت، طریق و حقیقت، لازمه این مقام است.

ضعف نفسانی و گریز از حق

نافرمانی، جسارت به گناه و امتناع از حق، همگی از ضعف نفسانی ناشی می‌شوند. قلب قوی که به یقین و معرفت دست یافته، از این صفات به دور است، زیرا ضعف، ریشه گریز از حق و ناتوانی در تحمل حضور الهی است. سکینت، با تقویت قلب، انسان را از لذت‌های گناه‌آلود رها کرده و او را به سوی انس با حق سوق می‌دهد.

مرتبه نازل یقین و ایمان

نازل‌ترین مرتبه یقین، حالتی است که انسان به آنچه نزد خداوند است، یقینی افزون‌تر از داشته‌های مادی خود داشته باشد. ایمان به قلب وارد نمی‌شود مگر آنکه یقین به وعده‌های الهی از یقین به دارایی‌های مادی پیشی گیرد. این یقین، پایه‌ای برای سکینت است، زیرا انسان را از تعلق به مادیات و ترس از فقدان آنها آزاد می‌کند.

تمثیل کبوتر و یقین انسانی

یقین انسان، به کبوتری می‌ماند که در اوج آسمان پرواز می‌کند و در تنهایی، به پشتک‌زدن می‌پردازد. این کبوتر، نماد نفس انسانی است که با یقین، از بندهای مادی رها شده و به آزادی معنوی دست می‌یابد. شاهین، نمایانگر تهدیدات نفسانی و مادی است که تنها کبوترهای ضعیف را شکار می‌کند، نه کبوتری که در اوج یقین پرواز می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

سکینت، به‌عنوان نتیجه یقین معرفتی و تقوا، قلب سالک را از ضعف‌های نفسانی مصون می‌دارد و او را به سوی مراتب عالی ایمان هدایت می‌کند. تمثیل کبوتر، این حقیقت را به زیبایی نشان می‌دهد که یقین، انسان را از قید مادیات رها کرده و به اوج معنوی می‌رساند.

بخش سوم: آثار و برکات سکینت

آرامش، تسلی و تسلیم

سکینت سوم، خوف را از میان برده، اندوهگین را تسلای خاطر می‌بخشد و نافرمانان، جسوران و امتناع‌کنندگان را تسلیم حق می‌سازد. این مقام، با نورانیت، قوت و روح همراه است و اثر آن، وقار است که به سالک هیبت و احترام می‌بخشد.

وقار، ضیاء سکینت

وقار، نور و تجلی سکینت است که در اولیای الهی مانند امام حسین (ع)، حضرت عباس (ع) و امام سجاد (ع) متجلی می‌شود. این وقار، حتی دشمنان را به احترام وا می‌دارد و نتیجه اتصال به حقیقت الهی است. هیبت این بزرگان، نه از ابزار مادی، بلکه از نورانیت قلب ناشی می‌شود.

استناد قرآنی به سکینت

﴿فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾ (سوره فتح، آیه ۲۶): «پس خدا آرامش خود را بر فرستاده‌اش و بر مؤمنان فرو فرستاد» ().

﴿هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ السَّكِينَةَ فِي قُلُوبِ الْمُؤْمِنِينَ لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا﴾ (سوره فتح، آیه ۴): «اوست که آرامش را در دل‌های مؤمنان نازل کرد تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند» ().

این آیات از قرآن کریم، سکینت را نعمتی الهی معرفی می‌کنند که ایمان را تقویت کرده و مؤمن را به تقوا ملزم می‌سازد. این نعمت، در مقابل حمّیت جاهلی کافران قرار دارد و نشانه‌ای از تفاوت بنیادین ایمان و کفر است.

تفاوت سکینت مؤمن و حمّیت کافر

سکینت، صفت مؤمن است، در حالی که حمّیت و عصبیت، صفت کافر. حب به حق، که دفاع متعادل از مقدسات را ایجاب می‌کند، با عصبیت جاهلی، که تعصبی بی‌مبنا و باطل است، متفاوت است. این تمایز، جایگاه متعالی سکینت را در برابر عصبیت نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش سوم

سکینت، با ایجاد آرامش، تسلی و تسلیم، قلب مؤمن را به نور و وقار متصل می‌کند. آیات قرآن کریم، این نعمت را به‌عنوان عاملی برای تقویت ایمان و تقوا معرفی کرده و آن را در مقابل حمّیت جاهلی قرار می‌دهند. وقار، به‌عنوان ضیاء سکینت، نشانه‌ای از عظمت معنوی مؤمن است.

بخش چهارم: نقش سکینت در سلوک معنوی

رفع مشکلات دنیوی

مشکلات دنیوی در نظر مؤمن دارای سکینت، مانند بادکنکی توخالی هستند که با سوزن یقین فرو می‌ریزند. این دیدگاه، مشکلات را در برابر عظمت حق ناچیز می‌سازد و قلب را از اضطراب رها می‌کند.

آسان شدن اطاعت و دشوار شدن معصیت

در مقام سکینت، اطاعت از حق آسان و معصیت دشوار می‌شود، زیرا قلب به نور و لذت معنوی متصل است. این تحول، نتیجه رفع ظلمت‌های نفسانی و نرم شدن قلب است.

﴿وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الْإِيمَانَ وَزَيَّنَهُ فِي قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ﴾ (سوره حجرات، آیه ۷): «ولی خدا ایمان را برای شما دوست‌داشتنی کرد و آن را در دل‌هایتان آراست و کفر و نافرمانی و سرکشی را در نظرتان زشت جلوه داد. اینانند که ره‌یافتگانند» ().

این آیه، اثر سکینت را در محبوب ساختن ایمان و منفور کردن معصیت نشان می‌دهد.

بازگشت به فطرت اصلی

سکینت، نفس را به فطرت اصلی (فطرة الله) بازمی‌گرداند و حجاب‌های جهل، سوءظن و شک را برمی‌دارد. این بازگشت، انسان را به نور حق متصل می‌کند و از تاریکی‌های ناسوت رها می‌سازد.

نقش ذکر و صفا در سلوک

تکرار ذکر نور، لایه‌های ناسوتی را کنار زده و قلب را به صفا و نورانیت می‌رساند. این صفا، نتیجه اتصال به حق و دوری از تعلقات مادی است.

جمع‌بندی بخش چهارم

سکینت، با آسان ساختن اطاعت، دشوار کردن معصیت و بازگرداندن نفس به فطرت اصلی، نقش محوری در سلوک معنوی ایفا می‌کند. ذکر، به‌عنوان ابزاری برای صیقل دادن قلب، این مسیر را هموار می‌سازد.

بخش پنجم: سکینت در زندگی اولیا و اهل علم

مثال عملی از سکینت

آرامش در شرایط دشوار، نشانه‌ای از یقین و سکینت است. این آرامش، نتیجه اتصال به حق و بی‌اعتنایی به تعلقات مادی است.

اهمیت قوت جسمانی در سلوک

اهل علم و سلوک باید به ورزش و تقویت جسم اهتمام ورزند تا بتوانند ریاضات شرعی را تحمل کنند. ضعف جسمانی، مانعی در مسیر سلوک است.

وقار و عظمت اهل علم

اهل علم، به دلیل انتساب به ایمان، رسالت و ولایت، از وقار و هیبتی برخوردارند که حتی دشمنان را به احترام وا می‌دارد. این وقار، موهبتی الهی برای حفظ آنها در زمان غیبت است.

رفتار و ظاهر اهل علم

اهل علم باید در رفتار، لباس و ظاهر خود متین و سنگین باشند تا ایمان مردم را تقویت کنند. رفتار جلف و نامتناسب، ایمان مردم را تضعیف می‌کند.

اسوه حسنه پیامبر (ص)

پیامبر اکرم (ص) در همه امور، از جمله لباس و رفتار، اسوه حسنه هستند. اهل علم باید در همه جنبه‌ها از ایشان الگو گیرند.

جمع‌بندی بخش پنجم

سکینت، در زندگی اولیا و اهل علم، به‌صورت آرامش، وقار و عظمت متجلی می‌شود. قوت جسمانی و رعایت متانت در رفتار و ظاهر، لازمه حفظ این مقام و تقویت ایمان مردم است.

نتیجه‌گیری کلی

سکینت، به‌عنوان یکی از منازل کلیدی سلوک عرفانی، با نور، قوت و روح، قلب مؤمن را به سوی کمال معنوی هدایت می‌کند. این مقام، با رفع خوف، حزن و نافرمانی، انسان را به تقوا و یقین رهنمون می‌شود و آثار آن، از جمله وقار و آرامش، در ابعاد فردی و اجتماعی متجلی می‌گردد. آیات قرآن کریم، این نعمت الهی را در مقابل حمّیت جاهلی قرار داده و بر نقش آن در تقویت ایمان و تقوا تأکید دارند. تمثیلات و مثال‌های عملی، مانند کبوتر یقین و آرامش انسان الهی، عمق این مقام را به زیبایی نشان می‌دهند. در نهایت، سکینت، پلی است به سوی فطرت اصلی انسان و اتصال به حق، که سالک را به مقام احسان و عیان می‌رساند.