متن درس

تبیین مقام غیرت در منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۰۱)

دیباچه

مقام غیرت، در سیر و سلوک عرفانی، منزلگاهی است که سالک را به آستان تقرب الهی رهنمون می‌سازد. این مقام، که در «منازل السائرین» خواجه عبدالله انصاری جایگاهی ویژه یافته، از محبت به حق تعالی سرچشمه گرفته و در مراتب عابد، مرید و عارف تجلی می‌یابد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با نگاهی ژرف و عالمانه، این مقام را به زیبایی هرچه تمام تر تبیین کرده و ابعاد نظری و عملی آن را در قالبی فاخر و معنوی ارائه داده‌اند.

بخش نخست: چیستی غیرت و پیوند آن با محبت

تعریف غیرت

غیرت، صفتی است که از شدت محبت به محبوب سرچشمه می‌گیرد و در عرفان اسلامی، به معنای دفاع از حریم حق تعالی و رفع هر آنچه غیر اوست از دل و جان سالک تعریف می‌شود. این صفت، که از مظاهر حرارت باطنی است، در قلب محب شعله‌ور می‌شود و او را به سوی حفظ حرمت الهی و دوری از غیریت‌ها سوق می‌دهد. محبت، به‌مثابه آتشی در دل، انسان را به جست‌وجوی محبوب می‌کشاند، و هنگامی که این دل به وصال محبوب نائل آید، غیرت چونان نگهبانی هوشیار، از حریم او پاسداری می‌کند.

فرآیند شکل‌گیری غیرت

شکل‌گیری غیرت، سیر تکاملی‌ای است که از گرمای دل آغاز می‌شود. هنگامی که دل از سردی غفلت رهایی یابد، محبت در آن جوانه می‌زند. این محبت، سالک را به جست‌وجوی محبوب هدایت می‌کند، و با یافتن او، غیرت به‌مثابه سپری معنوی، برای حفظ حرمت محبوب در وجودش پدیدار می‌شود. این فرآیند، چونان نهالی است که در خاک محبت کاشته شده و با آبیاری معرفت به بار می‌نشیند.

تمایز غیرت از عبادت ظاهری

عبادت عاری از محبت، که در مرتبه عوام جای دارد، فاقد غیرت است. کسی که نام خدا بر زبان آورد، اما دلش از محبت او تهی باشد، نمی‌تواند از غیریت‌ها هراس داشته باشد یا حریم الهی را پاس بدارد. چنین عبادتی، چونان پوسته‌ای بی‌جان، با امور غیرالهی سازگار است و نمی‌تواند سالک را به مقام اخلاص رهنمون سازد.

بخش دوم: مراتب غیرت در سلوک عرفانی

سلسله‌مراتب غیرت

غیرت در سلوک عرفانی، در سه مرتبه متجلی می‌شود: غیرت عابد، غیرت مرید و غیرت عارف. هر مرتبه، نمایانگر عمقی متفاوت از معرفت و اخلاص است. کمال غیرت، در مرتبه عارف تجلی می‌یابد، جایی که سالک، با رفع خودیت، در وحدت با حق تعالی مستغرق می‌شود.

غیرت عابد: التزام به شریعت

عابد، که در ظرف عمل سیر می‌کند، غیرتش در سه محور تعریف می‌شود: استدراک عمل، استرداد ضیاع و تدارک توعات. استدراک عمل، به انجام واجبات و ترک محرمات اشاره دارد. استرداد ضیاع، جبران اعمال فوت‌شده، مانند قضای نماز، است. تدارک توعات نیز پذیرش مکافات و کفاره برای رفع قصور را شامل می‌شود. عابد، چونان کشاورزی است که به کاشت و برداشت عمل صالح مشغول است و هرگاه محصولی از دست رود، با جبران و اصلاح، آن را بازمی‌ستاند.

مثال‌های غیرت عابد

اگر عابد عملی را فوت کند، چونان مادری که فرزندش را از دست داده، گریه و زاری می‌کند و به قضا و کفاره روی می‌آورد. برای نمونه، اگر روزه‌ای را عمداً ترک کند، قضای آن را به‌جا می‌آورد و کفاره‌اش را می‌پردازد. این غیرت، او را از بی‌تفاوتی باز می‌دارد و به اصلاح و جبران وا می‌دارد.

نظم پیشنهادی برای غیرت عابد

ترتیب منطقی غیرت عابد، نخست استدراک عمل، سپس استرداد ضیاع و در نهایت تدارک توعات است. این نظم، چونان نقشه‌ای دقیق، سالک را به انجام عمل، جبران کاستی‌ها و پذیرش مکافات هدایت می‌کند.

غیرت مرید: حسرت بر وقت فوت‌شده

مرید، که در ظرف حیات و وقت سیر می‌کند، غیرتش بر لحظه‌لحظه عمر متمرکز است. این غیرت، که قاتله نامیده شده، به‌دلیل غیرقابل‌جبران بودن وقت، سالک را به حسرتی عمیق دچار می‌کند. وقت، چونان حیوانی چموش، زود به غضب می‌آید و دیر آرام می‌شود. مرید، با درک این حقیقت، از غفلت نسبت به لحظه حال برحذر است.

تشبیه وقت در غیرت مرید

وقت، به حیوانی سرکش تشبیه شده که سریع‌الغضب، ابی‌الجانب و بطی‌الرجوع است. این تشبیه، شکنندگی و ارزش بی‌بدیل وقت را به زیبایی نشان می‌دهد. سالک، چونان سواری است که باید این اسب سرکش را رام کند، وگرنه از دستش خواهد رفت.

حدیث نبوی و غیرت مرید

بر اساس حدیث نبوی:
«خَيْرُكُمْ مَنْ بَطِيءُ [مطلب حذف شد] : بهترین شما کسی است که دیر خشمگین شود و زود آرام گیرد)، انسان باید برخلاف وقت، که زود خشمگین و دیر آرام می‌شود، به اصلاح خویش بشتابد. این تضاد، سالک را به درک عمیق‌تر ارزش وقت هدایت می‌کند.

غیرت عارف: کمال اخلاص

غیرت عارف، عالی‌ترین مرتبه غیرت است که در آن، سالک به اخلاص کامل و معرفت عمیق دست می‌یابد. در این مقام، او نه‌تنها غیریت‌ها را از حریم محبوب دور می‌کند، بلکه خود را نیز در برابر حق تعالی فانی می‌بیند. این غیرت، چونان دریایی است که سالک را در خود غرق می‌کند و به وحدت با محبوب می‌رساند.

بخش سوم: غیرت و پاسداری از حقوق الهی و انسانی

غیرت و رد مظالم

عابد، در رد مظالم، اعم از حق‌الله و حق‌الناس، غیرت دارد. ظلم به نفس، نیز نوعی ظلم به عباد است، زیرا کسی که به خود ظلم کند، به دیگران نیز تعدی خواهد کرد. این غیرت، چونان نوری است که تاریکی ظلم را از وجود سالک می‌زداید.

مثال‌های ظلم و غیرت

کسی که شراب می‌نوشد، نه‌تنها به خود، بلکه به دیگران نیز ظلم می‌کند. حتی شکستن گل یا لگد زدن به کلوخ، نشانه‌ای از فقدان غیرت نسبت به مخلوقات است. سالک، در مرتبه کمال، نه گلی می‌شکند و نه دلی می‌آزارد.

تفاوت قضا و کفاره

اعمال فوت‌شده، مراتب مختلفی از جبران دارند. برخی، تنها قضا می‌طلبند، مانند نمازی که به‌دلیل خواب فوت شده است. برخی، قضا و استغفار نیاز دارند، مانند نمازی که عمداً ترک شده. برخی دیگر، قضا، استغفار و کفاره را توأمان می‌طلبند، مانند روزه‌ای که عمداً خورده شده. این تمایز، چونان شاخه‌های درختی است که هر یک به فراخور خویش، میوه جبران می‌دهند.

بخش چهارم: نقد و تحلیل تعریف غیرت عابد

تعریف غیرت عابد به‌عنوان «على ضایع» ناقص است، زیرا غیرت او نه‌تنها بر عمل فوت‌شده، بلکه بر کل عمل، اعم از انجام‌شده، فوت‌شده یا نیازمند جبران، متمرکز است. این نقد، چونان چراغی است که مسیر تعریف دقیق‌تر را روشن می‌سازد.

نتیجه‌گیری و جمع‌بندی

مقام غیرت، در «منازل السائرین»، منزلگاهی است که سالک را از محبت به اخلاص و از اخلاص به فنا در حق تعالی رهنمون می‌سازد. غیرت عابد، در التزام به شریعت و جبران کاستی‌ها تجلی می‌یابد. غیرت مرید، با حسرت بر وقت فوت‌شده، او را به درک ارزش حیات وا می‌دارد. غیرت عارف، چونان قله‌ای است که سالک را به وحدت با محبوب می‌رساند. این مراتب، چونان نردبانی است که سالک را به سوی کمال معنوی هدایت می‌کند. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تبیین این مقام، نوری بر مسیر سلوک عرفانی افکنده و راه را برای پژوهشگران و سالکان روشن ساخته است.