متن درس

تمکین در قله ولایت: تبیین مقام استقرار در منازل السائرین

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۶۵)

مقدمه: سفری به سوی ثبات و تصرف الهی

مقام تمکین، چونان قله‌ای رفیع در سلسله‌مراتب سلوک عرفانی، سالک را به اوج ولایت رهنمون می‌سازد، جایی که استقرار کامل در اراده الهی و تصرف در موجودات، نشانه کمال اوست. این مقام، که در نوار نخست باب التمکین از منازل السائرین تبیین شده، منزلگاهی است که سالک در آن از هرگونه سستی، اضطراب و تلون رهایی یافته و در بحر استقامت الهی غوطه‌ور می‌گردد. درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، با تمرکز بر آیه شریفه «وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ» و پیوند آن با وعده ظهور حضرت مهدی (عج)، این مقام را به‌عنوان غایت ولایت معرفی می‌کند.

بخش اول: ماهیت باب تمکین و جایگاه آن در ولایت

باب تمکین، مرتبه نهایی مقام ولایت است که سالک در آن به کمال استقامت و ثبات نائل می‌گردد. این مقام، چونان قلعه‌ای استوار در برابر طوفان‌های باطل، سالک را از هرگونه سستی و تأثیرپذیری از غیر مصون می‌دارد. تمکین، استقرار کامل در اراده الهی است که ولی را به تصرف در موجودات و اتحاد با حق رهنمون می‌سازد. در این منزلگاه، سالک نه‌تنها از حق تمکین می‌کند، بلکه موجودات نیز از او تمکین می‌نمایند، گویی که عالم در برابر اراده او سر تسلیم فرود می‌آورد.

بخش دوم: آیه محوری تمکین و دلالت‌های آن

آیه شریفه «وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ» (قرآن کریم، سوره روم، آیه ۶۰)، چونان چراغی هدایتگر، راه تمکین را برای ولی روشن می‌سازد. این آیه، به پیامبر اکرم (ص) دستور می‌دهد که از سستی و تأثیرپذیری از کافران و کسانی که یقین ندارند، اجتناب ورزد. در مقام تمکین، ولی از هرگونه خفت، اضطراب و تلون مصون است و با استقامت کامل در مسیر حق گام برمی‌دارد.

وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ (قرآن کریم، سوره روم، آیه ۶۰)
: و مبادا کسانی که یقین ندارند، تو را به سبکسری وادارند.
این آیه، بر ضرورت استقامت در برابر باطل و حفظ ثبات در مقام ولایت تأکید دارد، گویی که ولی را به صخره‌ای استوار در برابر امواج کفر و نفاق تشبیه می‌کند.

بخش سوم: سوره روم و پیوند آن با تمکین

سوره روم، چونان آیینه‌ای که تقابل حق و باطل را بازمی‌تاباند، به غلبه حق و تحقق وعده الهی اشاره دارد. این سوره، با تأکید بر عظمت حق در برابر باطل، برای قرائت در شب‌های احیا توصیه شده و زمینه‌ساز تأمل در مقام تمکین است. آیاتی چون «لَا يَسْتَخِفَّنَّكَ» و مضامین مربوط به لقاء و غلبه حق، این سوره را به منبعی عرفانی برای درک استقامت و ثبات در سلوک تبدیل کرده است.

بخش چهارم: مراتب سلوک تا رسیدن به تمکین

سلوک عرفانی، مانند نردبانی است که سالک را از مراتب پایین به قله تمکین می‌رساند. این مراتب شامل مؤمن عامه، زاهد، مرید، سالک، عارف و نهایتاً فقیر در مقام فناء و بقاء است. هر مرحله، نیازمند تخلیه از تعلقات نفسانی و تحلیه به صفات الهی است. تمکین، در مرتبه فقر بقایی محقق می‌شود، جایی که سالک از خود بریده و در حق باقی است.

از مؤمن عامه تا زاهد

مؤمن عامه، با ایمان ظاهری، درگاه سلوک را می‌گشاید، اما با زهد، از تعلقات دنیوی فاصله می‌گیرد و دل به حق می‌سپارد. این مرحله، مانند پاکسازی آیینه دل از غبار کثرت است.

از مرید تا سالک

مرید، با ارادت به اولیا، در مسیر حق گام برمی‌دارد، و با سلوک، به راهی عمیق‌تر هدایت می‌شود. سالک، چون مسافری خستگی‌ناپذیر، در این مسیر با استقامت پیش می‌رود.

از عارف تا فقیر

عارف، با معرفت به حق، به شهود می‌رسد، اما در مقام فقر، از خود می‌برد و در حق باقی می‌ماند. این فناء و بقاء، زمینه‌ساز تمکین است، گویی که سالک به بحر وحدت الهی غرق شده است.

بخش پنجم: تمکین و تصرف ولی

در مقام تمکین، ولی نه‌تن‌ها از حق تمکین می‌کند، بلکه موجودات نیز از او تمکین می‌نمایند. این تصرف، شامل اطاعت تکوینی و تشریعی است، چنان‌که موجودات بی‌جان، مانند سنگ و درخت، در برابر ولی سر تسلیم فرو می‌آورند. روایتی از امیرالمؤمنین (ع) درباره پیامبر اکرم (ص) نقل شده که در نخلستان‌ها، هر چیز، از ریگ تا برگ، به ایشان سلام می‌گفت: «السلام علیک یا رسول الله». این امر، نشانه‌ای از عظمت ولایت و تصرف تکوینی ولی است.

بخش ششم: صبر و وعده الهی در برابر ارتداد

آیه «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ» (قرآن کریم، سوره روم، آیه ۶۰)، سالک را به صبر در برابر ارتداد و سستی امت دعوت می‌کند. این صبر، صبری تاریخی است که حتی پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین (ع) را در بر می‌گیرد. وعده الهی، تحقق عدالت و ظهور حضرت مهدی (عج) است که جهان را از باطل و ظلم پاک خواهد کرد.

فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ (قرآن کریم، سوره روم، آیه ۶۰)
: پس صبر کن که وعده خدا به‌حق است.
این آیه، صبر تاریخی اولیا در برابر ارتداد و امید به وعده ظهور را نشان می‌دهد، گویی که صبر، کلیدی است برای گشودن درهای عدالت الهی.

بخش هفتم: شجاعت واقعی در صبر اولیا

شجاعت واقعی اولیا، نه در کشیدن شمشیر، بلکه در صبر و تحمل مصائب در راستای اراده الهی است. شجاعت امیرالمؤمنین (ع) در تحمل هجوم به خانه، دفاع از حضرت زهرا (س)، و حفظ وحدت امت، نمونه‌ای بی‌نظیر از تمکین است. این صبر، که سنگین‌تر از کوه‌هاست، نشانه‌ای از اتحاد ولی با حق و بی‌اعتنایی به سستی و خفتان است.

بخش هشتم: ارتداد امت و استقامت اولیا

پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، بسیاری از امت مرتد شدند، جز تعداد اندکی از وفاداران. روایات نقل می‌کنند که تنها سه، پنج یا هفت نفر وفادار ماندند. این ارتداد، سختی مقام ولایت را نشان می‌دهد، اما صبر اولیا در برابر آن، نشانه تمکین و ثبات آن‌هاست. این صبر، چونان صخره‌ای در برابر سیلاب باطل، اولیا را در مسیر حق استوار نگه می‌دارد.

بخش نهم: وعده الهی و ظهور حضرت مهدی

آیه «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ»، به ظهور حضرت مهدی (عج) اشاره دارد که وعده‌ی الهی برای تحقق عدالت، صفا و عشق در جهان است. این وعده، صبر تاریخی اولیا را توجیه می‌کند و امیدی است که شیعه را به انتظار ظهور هدایت می‌کند. ظهور، چون طلوع خورشید، تاریکی باطل را می‌زداید و جهان را به نور حق آراسته می‌سازد.

بخش دهم: تمکین و انتفای خفت و اضطراب

تمکین، مرتبی فراتر از طمأنینه است که در آن، خفت، اضطراب و تلون کاملاً منتفی می‌شوند. این مقام، غایت استقرار است که سالک را از هرگونه سستی و تأثیرپذیری از غیر مصون می‌دارد. تمکین، چونان قلعه‌ای است که هیچ طوفانی نمی‌تواند آن را به لرزه درآورد، و ولی را در ثبات کامل قرار می‌دهد.

بخش یازدهم: شجاعت در تحمل مصائب

شجاعت واقعی مؤمن، در حب و بغض برای خدا و تحمل مصائب در راستای اوست. صبر امیرالمؤمنین (ع) در برابر ظلم به حضرت زهرا (س) و امام حسین (ع) در کربلا، نمونه‌هایی از این شجاعت است. این صبر، که از شمشیر برنده‌تر است، نشانه تمکین و اتحاد با اراده الهی است.

بخش دوازدهم: نقد ماتن و شارح

ماتن و شارح، آیه «وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ» را به‌طور کامل تبیین نکرده‌اند و ارتباط آن با ظهور حضرت مهدی (عج) را مورد توجه قرار نداده‌اند. شارح، با وجود شیعه بودن، این آیه را به مقام تمکین و انتفای خفت و اضطراب مرتبط دانسته، اما از دلالت آن بر وعده ظهور غفلت ورزیده است. این نوشتار، با تبیین دقیق این ارتباط، خلأ موجود را پر کرده و آیه را در چارچوب ولایت و تمکین تفسیر می‌کند.

جمع‌بندی: تمکین، قله ولایت و صبر

مقام تمکین، اوج سلوک عرفانی است که سالک را به استقرار در اراده و تصرف، در موجود و رهایی از سستی و اضطراب می‌رساند.
آیه «وَلَالَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَالَا يُوقِنُونَ» و «فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ»، سالک را به استقامت و صبر در برابر باطل و ارتداد دعوت می‌کند، با وعده ظهور حضرت مهدی (عج) که عدالت و صفا را محقق خواهد ساخت. صبر اولیا، مانند امیرالمؤمنین (ع) و حضرت زهرا (س)، نمونه‌ای عملی از تمکین است که شجاعت باطنی را در تحمل مصائب نشان می‌دهد. این نوشتار، با تبیین دقیق مفاهیم عرفانی و پیوند آن‌ها با روایات و آیات قرآنی، سالک را به تأمل در این مقام والا دعوت می‌کند، مشروط بر آنکه با صبر، استقامت و حب برای خدا در این مسیر گام بردارد.