متن درس

باب البسط: انبساط رحمت الهی در هدایت خلق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۸۸)

دیباچه

کتاب حاضر، بازنویسی و تبیینی علمی از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در باب «البسط» از منازل السائرین است که در جلسه ۵۸۸ ارائه شده است. این اثر، با نگاهی عمیق و عرفانی، به بررسی مرتبه بسط در سلوک عرفانی می‌پردازد، مقامی که سالک در آن با انبساط رحمت الهی، به دستگیری و هدایت خلق همت می‌گمارد.

باب البسط، چونان نسیمی روح‌افزا، دل‌های خلق را به سوی رحمت واسعه الهی رهنمون می‌سازد و سالک را به مظهر نور و هدایت در میان مردم تبدیل می‌کند.

باب نخست: تبیین مفهوم بسط و جایگاه آن در سلوک عرفانی

مقدمه‌ای بر مقام بسط

باب البسط، یکی از مراتب والای سلوک عرفانی است که پس از مقام قبض، سالک را به انبساط معنوی و دستگیری خلق هدایت می‌کند. این مقام، با گشایش وجودی و رحمت الهی، سالک را به منبعی از نور و برکت برای جامعه تبدیل می‌سازد. برخلاف قبض، که با تنگنا و انزوای معنوی همراه است، بسط با حضور فعال در میان خلق و هدایت آن‌ها به سوی سعادت دنیا و آخرت تعریف می‌شود.

مفهوم بسط و نقش آن در هدایت خلق

بسط، به انبساط رحمت الهی برای خلق اشاره دارد، جایی که سالک از طریق مصاحبت و مخالطه با مردم، سعادت دنیا و آخرت آن‌ها را تأمین می‌کند. اولیاء بسط، با انبساط و بدون تحاش، خلق را به سوی نور هدایت می‌کنند، به‌گونه‌ای که حضورشان، چونان چشمه‌ای زلال، تشنگی معنوی خلق را فرو می‌نشاند.

این انبساط، سالک را به واسطه‌ای برای انتقال رحمت الهی تبدیل می‌کند. او با رفتار و گفتار خود، خلق را به یاد حق می‌آورد و آن‌ها را به تخلق به اخلاق الهی سوق می‌دهد. این مقام، بازتابی از رحمت واسعه الهی است که سالک را به مظهر خیر و برکت در میان جامعه قرار می‌دهد.

تمایز ظرف قبض و بسط

ظرف قبض و بسط، گاه از یکدیگر جدا و گاه با هم همراه‌اند. در ظرف قبض، سالک ممکن است به تنگنا و حتی شطحیات گرفتار شود، جایی که سینه‌اش تنگ شده و از فشار معنوی به کلام یا رفتارهای غیرمتعارف روی آورد. اما در ظرف بسط، سالک به گشایش وجودی می‌رسد و با حضور در میان خلق، به دستگیری و حیات‌بخشی به آن‌ها می‌پردازد.

این تمایز، چونان تفاوت شب و روز، حالات متفاوتی را در سلوک سالک نشان می‌دهد. قبض، با انزوای معنوی و کتمان همراه است، در حالی که بسط، چونان گلی شکفته، با تعامل سازنده و هدایت خلق تعریف می‌شود. این دو مقام، مکمل یکدیگرند و سالک را از تنگنای نفسانی به سوی گشایش الهی رهنمون می‌سازند.

رهایی از خوف و یأس در مقام بسط

اولیاء بسط، با تکیه بر سعة رحمت الهی، خلق را از استیلای خوف ناشی از وعید الهی و غلبه رجاء نجات می‌دهند. آیه شریفه قرآن کریم:

﴿إِنَّهُ لَا يَيْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ﴾

بر این حقیقت تأکید دارد که یأس از رحمت الهی، تنها ویژگی کافران است. اولیاء بسط، با جایگزینی رجاء به جای خوف، خلق را از ناامیدی و طغیان رهایی می‌بخشند و آن‌ها را به سوی محبت و امید الهی هدایت می‌کنند.

این ویژگی، برتری رجاء بر خوف را در سلوک نشان می‌دهد، زیرا رجاء، چونان کلیدی طلایی، درهای نجات و کمال را می‌گشاید، در حالی که خوف بیش از حد، به یأس و انحراف می‌انجامد.

جمع‌بندی باب نخست

باب البسط، مقامی است که سالک را به انبساط رحمت الهی و هدایت خلق رهنمون می‌سازد. این مقام، با گشایش وجودی، جایگزینی رجاء به جای خوف، و تمایز از ظرف قبض، سالک را به مظهر خیر و برکت برای جامعه تبدیل می‌کند. اولیاء بسط، با مصاحبت و رفتار خود، خلق را به سوی سعادت دنیا و آخرت هدایت می‌نمایند.

باب دوم: مراتب اولیاء بسط و ویژگی‌های آن‌ها

تقسیم‌بندی اولیاء بسط به سه طایفه

اولیاء بسط، بر اساس مراتب وجودی و نقششان در هدایت خلق، به سه طایفه تقسیم می‌شوند:

• طایفه اول: ارباب الحیل، که با باطنی صافی در میان خلق حضور دارند، اما ظاهری عادی را حفظ می‌کنند.
• طایفه دوم: اولیاء جمع خلوت و جلوت، که جلوت خلقی مانع خلوت باطنی آن‌ها نمی‌شود و کثرات ظاهری به باطن آن‌ها آسیب نمی‌رساند.
• طایفه سوم: کاملین، که به عنوان اعلام الخلائق و پناه خلق، با دعا یا مداخله، مشکلات مردم را برطرف می‌کنند.

این تقسیم‌بندی، چونان نردبانی سه‌پله، مراتب اولیاء بسط را از انطباق ظاهری با خلق تا هدایتگری کامل در جامعه نشان می‌دهد.

طایفه اول: ارباب الحیل

ارباب الحیل، اولیائی هستند که با باطنی صافی و نورانی در میان خلق حضور دارند، اما با تلبس به لباس عادی، باطن حقانی خود را از دیدگان مردم پنهان می‌دارند. این گروه، چونان ستارگانی در روز، نور خود را در پس ظاهر عادی نهان می‌کنند، اما همچنان با رفتار و حضورشان، خلق را به سوی خیر هدایت می‌نمایند.

این ویژگی، حکمت عرفانی آن‌ها را در حفظ باطن و تعامل با خلق نشان می‌دهد. آن‌ها با مهارت در انطباق با عادات مردم، از افشای مقام معنوی خود جلوگیری می‌کنند، اما تأثیر معنوی‌شان بر خلق انکارناپذیر است.

طایفه دوم: اولیاء جمع خلوت و جلوت

این گروه، در مرتبه‌ای والاتر قرار دارند و قادرند میان جلوت خلقی و خلوت باطنی تعادل برقرار کنند. کثرات ظاهری، چونان امواجی بر ساحل، به باطن نورانی آن‌ها آسیب نمی‌رساند. آن‌ها در میان مردم حضور دارند، اما باطن حقانی خود را حفظ می‌کنند و از تشتت و پراکندگی مصون‌اند.

این مقام، نشانه تمکن در جمع است، جایی که سالک میان ظواهر خلقی و باطن الهی تعادل برقرار می‌کند و از تأثیرات منفی کثرات در امان می‌ماند.

طایفه سوم: کاملین و اعلام الخلائق

کاملین، در بالاترین مرتبه بسط قرار دارند و به عنوان پناه خلق و فضای سبز جامعه شناخته می‌شوند. آن‌ها، چونان درختی تناور، سایه رحمت خود را بر خلق گسترانده و با دعا، نظر، یا مداخله ظاهری، مشکلات مردم را برطرف می‌کنند. گاه حضورشان آشکار است و گاه با دعایی در خلوت، گره از کار خلق می‌گشایند.

این گروه، به عنوان حجت‌های الهی، منشأ خیر و برکت برای جامعه‌اند و نقششان فراتر از تعاملات ظاهری، به تأثیرات باطنی و معنوی امتداد می‌یابد.

ویژگی‌های بسط: انبساط و عدم آزردگی

اولیاء بسط، با وسعت وجودی، از آزردگی و پریشانی در برابر رفتار خلق مصون‌اند. آن‌ها از غیبت، بی‌احترامی، یا آزار مردم نالان نمی‌شوند و وجودشان، چونان دریایی آرام، از طوفان‌های نفسانی خلق متأثر نمی‌گردد.

این انبساط، نشانه‌ای از رحمت و محبت الهی است که اولیاء را به مظهر رحمت واسعه در میان خلق تبدیل می‌کند. آن‌ها با صبر و گشاده‌رویی، خلق را به سوی صفا و صداقت هدایت می‌نمایند.

جمع‌بندی باب دوم

اولیاء بسط، در سه مرتبه ارباب الحیل، اولیاء جمع خلوت و جلوت، و کاملین، هر یک با ویژگی‌های خاص خود، خلق را به سوی سعادت هدایت می‌کنند. انبساط وجودی، حفظ باطن در میان کثرات، و نقش پناه‌گاهی کاملین، از برجسته‌ترین ویژگی‌های این مقام است که اولیاء را به مظاهر رحمت الهی تبدیل می‌سازد.

باب سوم: آثار و تجلیات مقام بسط

نقش مصاحبت و مخالطه در سعادت خلق

اولیاء بسط، از طریق مصاحبت و مخالطه با خلق، سعادت دنیا و آخرت آن‌ها را تأمین می‌کنند. مردم با دیدن آن‌ها به یاد حق می‌افتند و ناخودآگاه به اخلاقشان اقتدا می‌کنند. این تأثیر، چونان عطری خوشبو، در دل‌های خلق نفوذ کرده و آن‌ها را به سوی تخلق به اخلاق الهی سوق می‌دهد.

حضور اولیاء بسط، خلق را به انس با حق و محبت الهی رهنمون می‌سازد. آن‌ها با رفتار و گفتار خود، الگویی از صفا و صداقت ارائه می‌دهند که خلق را به سوی کمال وجودی هدایت می‌کند.

جایگزینی رجاء به جای خوف

اولیاء بسط، با تأکید بر محبت و صفا، خلق را از استیلای خوف رهایی می‌دهند و رجاء را در دل آن‌ها می‌نشانند. آن‌ها به جای آیات وعید و عذاب، از آیات صفا و عشق سخن می‌گویند و خلق را به سوی امید و شوق الهی هدایت می‌کنند.

این جایگزینی، خلق را از یأس و طغیان نجات داده و به سوی محبت و صداقت سوق می‌دهد. رجاء، چونان بذری در دل خلق کاشته می‌شود که ثمره‌اش، حرکت به سوی کمال و نجات است.

نقد غلبه خوف در هدایت خلق

تأکید بیش از حد بر آیات عذاب و خوف، خلق را به سوی یأس و طغیان سوق می‌دهد. اولیاء بسط، با تکیه بر محبت و انبساط، این آسیب را جبران کرده و خلق را به سوی امید هدایت می‌کنند. تأکید بر محبت و شوق، نمونه‌ای عملی از این رویکرد است که خلق را به حرکت جمعی و پیروزی رهنمون ساخت.

این نقد، نشان‌دهنده ضرورت تعادل در هدایت خلق است. خوف بیش از حد، چونان باری سنگین، خلق را از رحمت الهی دور می‌کند، در حالی که رجاء، آن‌ها را به سوی نور حقیقت می‌کشاند.

انبساط و دوری از معصیت

اولیاء بسط، با انبساط و انس با خلق، از معصیت دورند. مرز انبساط آن‌ها، احکام الهی است و هرگز به گناه آلوده نمی‌شوند. این انبساط، چونان آزادی پرنده‌ای در آسمان حقیقت، با رعایت حدود شرعی همراه است و اولیاء را از انحراف حفظ می‌کند.

نور ظواهر و بواطن اولیاء بسط

اولیاء بسط، با نور ظواهر خود، خلق را به سوی هدایت ظاهری، و با نور بواطن خود، نفوس خلق را از طریق معارف و حقایق نورانی می‌کنند. این دوگانگی نور، چونان خورشیدی در روز و ماهی در شب، خلق را در هر دو ساحت ظاهری و باطنی به سوی کمال هدایت می‌کند.

نور بواطن، از طریق مصاحبت، تخلق به اخلاق الهی، و محبت اولیاء، نفوس خلق را نورانی می‌سازد و آن‌ها را به سوی سعادت ابدی رهنمون می‌کند.

حشر خلق با اولیاء بسط

خلق، به دلیل محبت به اولیاء بسط، در آخرت با آن‌ها محشور می‌شوند. حدیث «القوم لا یشقی بهم جلاسوهم» بر این حقیقت تأکید دارد که مصاحبت با اولیاء بسط، منشأ سعادت خلق است. این اولیاء، چونان کشتی‌های نجات، خلق را از شقاوت رهایی بخشیده و به سوی ساحل سعادت هدایت می‌کنند.

جمع‌بندی باب سوم

مقام بسط، با آثار و تجلیات خود، خلق را به سوی سعادت دنیا و آخرت هدایت می‌کند. مصاحبت با اولیاء بسط، جایگزینی رجاء به جای خوف، نورانیت ظواهر و بواطن، و حشر با اولیاء، از برجسته‌ترین ویژگی‌های این مقام است که خلق را به سوی کمال وجودی رهنمون می‌سازد.

باب چهارم: تمکن و حفظ باطن در مقام بسط

تمکن در مقام جمع

اولیاء بسط، در مقام جمع قرار دارند و با وجود مخالطه با خلق، از تشتت و پراکندگی مصون‌اند. آن‌ها خلق را به عنوان ظهورات حق می‌بینند و از ریا و حواس‌پرتی دورند. این تمکن، چونان لنگر کشتی در طوفان، اولیاء را در حضور دائم با حق نگه می‌دارد و از تأثیرات منفی کثرات حفظ می‌کند.

حفظ سرائر در مقام بسط

سرائر اولیاء بسط، در مخالطه با خلق محفوظ است و آن‌ها از اظهار آنچه جایز نیست خودداری می‌کنند. باطن آن‌ها با انطباق به عادات خلق تغییر نمی‌یابد و از شطح، جرأت، و تفرقه دور می‌مانند. این حفظ سرائر، چونان گنجی در صندوق، باطن اولیاء را از دسترس کثرات حفظ می‌کند.

این ویژگی، نشانه قوت تمکن و استقامت اولیاء است که آن‌ها را از انحرافات احتمالی در مقام بسط محافظت می‌نماید.

تمایز اولیاء بسط از جمعین

اولیاء بسط، برخلاف اولیاء جمع، شقی‌ساز نیستند و همه خلق از مصاحبت آن‌ها بهره‌مند می‌شوند. اولیاء جمع، به دلیل مقامشان، هم سعادت‌سازند و هم شقی‌ساز، اما اولیاء بسط، چونان چشمه‌ای زلال، تنها خیر و سعادت به خلق می‌رسانند.

این تمایز، نقش اختصاصی اولیاء بسط را در هدایت عام خلق نشان می‌دهد که بدون ایجاد تفرقه، همه را به سوی سعادت رهنمون می‌سازند.

نقش اولیاء بسط در اصلاح نیات و هدایت خلق

اولیاء بسط، با دعا، نظر، و حتی نفرین، نیات خلق را تصحیح کرده و آن‌ها را به سوی هدایت سوق می‌دهند. این تأثیر، چونان نسیمی که غبار از آینه دل می‌زداید، نفوس خلق را نورانی کرده و به سوی کمال هدایت می‌کند.

این نقش، فراتر از تعاملات ظاهری، به تأثیرات باطنی اولیاء بسط امتداد می‌یابد و خلق را به سوی سعادت ابدی رهنمون می‌سازد.

جمع‌بندی باب چهارم

تمکن در مقام جمع، حفظ سرائر، و تمایز از اولیاء جمع، اولیاء بسط را به مظاهر رحمت الهی تبدیل می‌کند که بدون شقی‌سازی، خلق را به سوی سعادت هدایت می‌نمایند. اصلاح نیات و هدایت باطنی خلق، از برجسته‌ترین آثار این مقام است که اولیاء را به حجت‌های الهی در میان مردم تبدیل می‌سازد.

خاتمه

کتاب «باب البسط: انبساط رحمت الهی در هدایت خلق»، با بازنویسی درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به تبیین یکی از والاترین مقامات سلوک عرفانی پرداخته است. بسط، چونان دری گشوده به سوی رحمت واسعه، سالک را از تنگنای قبض به گشایش وجودی می‌رساند و او را به مظهر خیر و برکت برای جامعه تبدیل می‌کند.

اولیاء بسط، در سه مرتبه ارباب الحیل، اولیاء جمع خلوت و جلوت، و کاملین، با مصاحبت و مخالطه، خلق را به سوی سعادت دنیا و آخرت هدایت می‌کنند. جایگزینی رجاء به جای خوف، تمکن در مقام جمع، و حفظ سرائر، این اولیاء را به حجت‌های الهی در میان خلق تبدیل می‌سازد که بدون شقی‌سازی، همه را به سوی نور حقیقت رهنمون می‌کنند. آیات قرآن کریم و احادیث نبوی، چونان مشعل‌هایی فروزان، این مسیر را روشن ساخته و سالک را به درک عمیق‌تر رحمت الهی هدایت می‌نمایند.