متن درس
منازل السائرین: تأملاتی در باب سکر
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۵۹۳)
مقدمه: درآمدی بر سکر در عرفان اسلامی
سکر، در ادبیات عرفانی، به حالتی اطلاق می‌شود که سالک در اثر شدت محبت، تجلیات الهی، یا تأثیرات نفسانی، خویشتن‌داری خود را از دست می‌دهد. این مفهوم، چونان دریایی مواج، انسان را در مراحل مختلف حیات، از سلوک معنوی تا غفلت دنیوی، در برمی‌گیرد. در درس‌گفتار حاضر، آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، در جلسه‌ای عمیق و پربار (نوار شماره ۵۹۳)، به تبیین مراتب سکر، ویژگی‌های آن، و جایگاهش در سیر و سلوک عرفانی پرداخته‌اند.
بخش اول: تبیین مفهوم سکر و مراتب آن
مفهوم‌شناسی سکر
سکر، در اصطلاح عرفانی، حالتی است که سالک، به دلیل شدت محبت به حق، تجلیات الهی، یا تأثیرات نفسانی، تمالک خویش را از دست می‌دهد. این حالت، چونان شرابی معنوی، روح را در جذبه‌ای عمیق فرومی‌برد، گاه به سوی کمال و گاه به سوی غفلت. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، سکر را به «عدم تمالک طربا» تعریف می‌کنند، حالتی که سالک در آن، از خویشتن‌داری محروم می‌شود، اما در مرتبه عالی، این عدم تمالک با حفظ وظایف و توجه همراه است.
| درنگ: سکر، حالتی است که سالک در اثر شدت محبت یا تجلیات الهی، تمالک خویش را از دست می‌دهد، اما در سکر حقیقی، این عدم تمالک با تمکن (حفظ وظایف و توجه) همراه است. |
مراتب سه‌گانه سکر
سکر، بر اساس منشأ و آثارش، به سه مرتبه تقسیم می‌شود:
- سکر حقیقی (باب الحقایق): این سکر، مختص محبوبین است و از رویت حق و قرب به محبوب نشأت می‌گیرد. سالک در این حالت، تمالک خویش را از دست می‌دهد، اما با حفظ تمکن، وظایف شرعی و عرفانی خود را ادا می‌کند. این مرتبه، عالی‌ترین نوع سکر و نشانه کمال سلوک است.
- سکر احوالی (باب الاحوال): این سکر، مختص محبین است و از بروق (جلوه‌های ناگهانی حق) و شهود ناشی می‌شود. شامل حالاتی چون حیرت، دهشت، و حیمان است که با عدم تمالک و اهمال (بی‌توجهی به وظایف) همراه‌اند. این سکر، گرچه محمود است، اما به دلیل فقدان تمکن، ناقص شمرده می‌شود.
- سکر مذموم (اهل دنیا): این سکر، از حظوظ نفسانی نظیر حرص، شهوت، طمع، سلطه، و جوانی سرچشمه می‌گیرد. با غفلت، جهل، و انحراف همراه است و نقيض بصيرت و عقل محسوب می‌شود.
تحلیل مراتب سکر
این تقسیم‌بندی، سیر سکر را از قله‌های کمال سلوکی تا حضیض غفلت دنیوی نشان می‌دهد. سکر حقیقی، چونان قصری نورانی، سالک را در حضوری طربناک با حق قرار می‌دهد، در حالی که سکر احوالی، چونان جرعه‌ای ناتمام، تنها طعمی از حقیقت را به او می‌چشاند. سکر مذموم، اما، چونان زهری فریبنده، انسان را در تاریکی جهل و غفلت فرومی‌برد.
بخش دوم: ویژگی‌های سکر حقیقی
علامات سه‌گانه سکر حقیقی
آیت‌الله نکونام قدس‌سره، برای سکر حقیقی سه علامت برمی‌شمرند:
- غرق شدن در سرور و لذت: سالک در این حالت، در بحر لذت و سرور الهی غوطه‌ور می‌شود.
- عدم اشتغال به اخبار: توجه سالک از غیر حق منقطع شده و به جز حق، به چیزی مشغول نمی‌شود.
- حفظ وظایف و توجه (تمکن): با وجود عدم تمالک، سالک وظایف شرعی و عرفانی خود را با دقت ادا می‌کند.
| درنگ: سکر حقیقی، با غرق شدن در سرور، بی‌توجهی به غیر حق، و حفظ تمکن مشخص می‌شود، که آن را از دیگر سکرها متمایز می‌کند. |
تمکن: رکن تمایز سکر حقیقی
تمکن، چونان ستونی استوار، سکر حقیقی را از دیگر مراتب متمایز می‌کند. سالک در این حالت، گرچه در جذبه الهی تمالک خود را از دست می‌دهد، اما هوشیاری معنوی‌اش را حفظ کرده و وظایف خود را به جا می‌آورد. این ویژگی، سکر حقیقی را به نشانه‌ای از کمال سلوک تبدیل می‌کند.
جمع‌بندی بخش دوم
سکر حقیقی، با علامات سه‌گانه‌اش، منزلگاهی است که سالک در آن، میان جذبه الهی و هوشیاری معنوی توازن برقرار می‌کند. تمکن، چونان چراغی در شب، راهنمای سالک در این حالت طربناک است.
بخش سوم: سکر احوالی و تفاوت آن با سکر حقیقی
مفهوم سکر احوالی
سکر احوالی، در باب محبین رخ می‌دهد و از بروق (جلوه‌های ناگهانی حق) و شهود سرچشمه می‌گیرد. این سکر، شامل سه حالت است:
- حیرت: حالتی ناگهانی که سالک را در شگفتی فرومی‌برد.
- دهشت: حالتی سریع‌الزوال که با شدت و شگفتی همراه است.
- حیمان: حالتی طولانی‌تر که با عدم تمالک و اهمال همراه است.
تفاوت‌های سکر احوالی با سکر حقیقی
سکر احوالی، برخلاف سکر حقیقی، فاقد تمکن است. سالک در این حالت، گرچه در جذبه الهی است، اما به دلیل اهمال، وظایف خود را به طور کامل ادا نمی‌کند. منشأ سکر احوالی، بروق است، در حالی که سکر حقیقی از رویت حق نشأت می‌گیرد.
| درنگ: سکر احوالی، از بروق ناشی شده و با اهمال همراه است، در حالی که سکر حقیقی، از رویت حق سرچشمه گرفته و با تمکن مشخص می‌شود. |
جمع‌بندی بخش سوم
سکر احوالی، چونان نسیمی گذرا، سالک را به سوی حقیقت می‌برد، اما به دلیل فقدان تمکن، او را در میانه راه نگه می‌دارد. این سکر، گرچه محمود است، اما در مقایسه با سکر حقیقی، ناقص و گذراست.
بخش چهارم: سکر مذموم و نقائض بصایر
ماهیت سکر مذموم
سکر مذموم، از حظوظ نفسانی نظیر حرص، شهوت، طمع، سلطه، جوانی، مال، و علم سرچشمه می‌گیرد. این سکر، با غفلت، جهل، و انحراف همراه است و نقيض بصيرت و عقل محسوب می‌شود. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، این سکر را به زهری تشبیه می‌کنند که انسان را در تاریکی فرومی‌برد.
مصادیق سکر مذموم
مصادیق سکر مذموم، گسترده و متنوع‌اند:
- حرص: چونان زالویی که خون می‌مکد، انسان را در طلب بی‌پایان گرفتار می‌کند.
- شهوت: چونان آتشی که عقل و بصیرت را می‌سوزاند.
- جهل علمی: نوعی استکبار که علم را به ابزار غفلت تبدیل می‌کند.
- سلطه و جوانی: حالاتی که انسان را در غرور و بی‌توجهی به حق فرومی‌برند.
| درنگ: سکر مذموم، از حظوظ نفسانی سرچشمه گرفته و با غفلت و جهل، انسان را از بصیرت و عقل محروم می‌کند. |
جمع‌بندی بخش چهارم
سکر مذموم، چونان باتلاقی تاریک، انسان را در غفلت و انحراف فرومی‌برد. این سکر، نقيض بصيرت است و انسان را از مسیر حقیقت دور می‌کند.
بخش پنجم: نقش اراده در تبدیل درد به شیرینی
اراده: کلید کمال سلوکی
اراده، چونان شمشیری برنده، درد را به شیرینی تبدیل می‌کند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تمثیلاتی چون زایمان و زفاف، نشان می‌دهند که درد، در پرتو اراده، به لذتی معنوی بدل می‌شود. سالک در سکر حقیقی، با اراده، عدم تمالک را با تمکن همراه می‌کند و درد را به کمال می‌رساند.
مصادیق اراده در تاریخ و سلوک
مصادیق اراده، در تاریخ و سلوک، فراوان‌اند:
- لطفعلی‌خان: با اراده‌ای پولادین، در برابر دردهای جسمانی مقاومت کرد.
- رزمندگان جبهه: با اراده‌ای معنوی، دردهای شدید را تحمل کرده و به کمال رسیدند.
| درنگ: اراده، درد را به شیرینی تبدیل کرده و در سکر حقیقی، سالک را به حفظ تمکن و کمال سلوکی هدایت می‌کند. |
جمع‌بندی بخش پنجم
اراده، چونان کلیدی زرین، درهای کمال را به روی سالک می‌گشاید. این نیروی معنوی، درد را به شیرینی و سکر را به منزلگاهی الهی تبدیل می‌کند.
بخش ششم: سکرات موت و عوالم دیگر
گستردگی سکرات
سکرات، تنها به سلوک و دنیا محدود نمی‌شود، بلکه در موت، برزخ، و قیامت نیز ادامه می‌یابد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، این سکرات را خارج از بحث سکرات دنیوی می‌دانند، زیرا در ظرف ناسوت و سلوک رخ نمی‌دهند.
| درنگ: سکرات، از طفولیت تا قیامت، انسان را در برمی‌گیرد و تنها به سلوک و دنیا محدود نمی‌شود. |
جمع‌بندی بخش ششم
سکرات، چونان سایه‌ای گسترده، در تمامی مراحل حیات انسان حضور دارند. این گستردگی، ضرورت هوشیاری و پناه بردن به حق را دوچندان می‌کند.
بخش هفتم: ضرورت پناه بردن به خدا
پناه‌جویی در برابر سکرات
انسان، در برابر سکرات گوناگون (سلوکی، احوالی، نفسانی، و موتی)، باید به خدا پناه ببرد. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با اشاره به دعای
اللَّهُمَّ لَا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَدًا
(: خدایا مرا لحظه‌ای به خودم وامگذار)، بر وابستگی مطلق انسان به عنایت الهی تأکید می‌کنند.
| درنگ: پناه بردن به خدا، تنها راه عبور از سکرات و حفظ هوشیاری معنوی است. |
جمع‌بندی بخش هفتم
پناه‌جویی به حق، چونان سپری الهی، انسان را در برابر سکرات حفظ می‌کند. این دعا، نشانه‌ای از توکل و وابستگی به ذات باری‌تعالی است.
بخش هشتم: نقد جهل علمی و استکبار
جهل علمی: سکر مذموم
جهل علمی، نوعی سکر مذموم است که با استکبار همراه بوده و علم را به ابزار غفلت تبدیل می‌کند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، با تمثیل طلبه‌ای که به دلیل جهل علمی تحمل نقد را ندارد، این خطر را گوشزد می‌کنند.
| درنگ: جهل علمی، با استکبار، انسان را از معرفت حقیقی دور کرده و علم را به نقيض بصيرت تبدیل می‌کند. |
جمع‌بندی بخش هشتم
جهل علمی، چونان آتشی پنهان، عقل و بصیرت را می‌سوزاند. پرهیز از استکبار و تواضع، راه نجات از این سکر مذموم است.
بخش نهم: اخلاص اولیای الهی
تواضع و اخلاص اولیا
اولیای الهی، با وجود مراتب بالای سلوکی، به بندگان خدا سخت نمی‌گیرند و با تواضع و اخلاص، به هدایت خلق می‌پردازند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، این ویژگی را نشانه کمال اولیا می‌دانند.
| درنگ: اولیای الهی، با تواضع و اخلاص، به خلق سخت نمی‌گیرند و هدایت‌گرند. |
جمع‌بندی بخش نهم
اخلاص اولیا، چونان نوری الهی، راه خلق را روشن می‌کند. این تواضع، نشانه‌ای از کمال سلوکی آن‌هاست.
بخش دهم: خطر غرور و فخر
غرور: سکر مذموم
غرور، ناشی از علم، تقوا، یا مال، نوعی سکر مذموم است که انسان را از خدا و خلق دور می‌کند. آیت‌الله نکونام قدس‌سره، مومن حقیقی را کسی می‌دانند که به بندگان خدا احترام گذاشته و از فخر پرهیز می‌کند.
| درنگ: غرور، انسان را از خدا و خلق دور کرده و تواضع، راه نجات از این سکر مذموم است. |
جمع‌بندی بخش دهم
غرور، چونان حجابی تاریک، انسان را از حقیقت محروم می‌کند. تواضع و اخلاص، راه رسیدن به کمال است.
نتیجه‌گیری نهایی
درس‌گفتار «باب السکر» (جلسه ۵۹۳)، چونان گوهری درخشان، مراتب سکر، نقش اراده، و ضرورت پناه بردن به خدا را تبیین می‌کند. این متن، با تبیین سکر حقیقی، احوالی، و مذموم، راهنمای سالکان در مسیر سلوک است. تأکید بر تمکن، اخلاص اولیا، و پرهیز از غرور، این اثر را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران عرفان اسلامی تبدیل کرده است. امید است این بازنویسی، با حفظ امانت و شرح تفصیلی، گامی در راستای ترویج معارف الهی باشد.
| با نظارت صادق خادمی |
