متن درس

باب التحقیق: تثبیت بقاء و شهود حقیقت الهی

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۲۲)

مقدمه: جایگاه تحقیق در سلوک عرفانی

تحقیق، چونان قله‌ای رفیع در مسیر سلوک عرفانی، منزلگاهی است که سالک پس از گذر از فناء و بقاء، به تثبیت شهود حقیقت الهی نائل می‌شود. این مقام، که در «منازل السائرین» به‌عنوان یکی از مراحل کلیدی سلوک معرفی شده، تجلی کامل توحید و اطمئنان قلبی است. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۲۲، با استناد به آیات قرآنی و تمرکز بر مقام والای حضرت ابراهیم (ع)، به تبیین مراتب تحقیق و نقش بی‌بدیل آن در تحقق توحید ناب می‌پردازد.

بخش نخست: مفهوم تحقیق و مراتب آن

تحقیق به مثابه تثبیت بقاء

تحقیق، در نگاه عرفانی، مرحله‌ای است که پس از فناء (محو شدن در ذات الهی) و بقاء (تداوم وجود بالله) فرا می‌رسد. این مقام، تثبیت بقاء است؛ جایی که سالک جز خدا نمی‌بیند و این شهود، نه از طریق ایمان صرف، بلکه از طریق اطمئنان قلبی و تحقق کامل توحید به دست می‌آید. این مقام، چونان ساحلی است که سالک پس از سفری پرتلاطم در دریای فناء و بقاء، به آن می‌رسد و در آن، حقیقت الهی را با تمامی وجود خویش درک می‌کند.

مراتب سه‌گانه تحقیق

تحقیق، در سه مرتبه متجلی می‌شود: من الحق، بالحق، و فی الحق. این مراتب، چونان پله‌هایی به سوی اوج سلوک، سالک را از آغاز شهود حقیقت به استغراق کامل در آن هدایت می‌کنند.

• من الحق: این مرتبه، ظرف ابتداء است که سالک سلوک خود را با حقیقت آغاز می‌کند. در این مقام، سالک هنوز در حال جدایی از غیرحق است و با حقیقت همراه می‌شود.
• بالحق: این مرتبه، ظرف قیام است که سالک در حقیقت تثبیت می‌یابد. در این مقام، او با حقیقت همراه شده و از هرگونه شائبه غیرحق پاک می‌شود.
• فی الحق: این مرتبه، ظرف اوج است که سالک به‌طور کامل در حقیقت الهی مستغرق می‌شود و هیچ چیز جز حق در برابر دیدگانش باقی نمی‌ماند.

جمع‌بندی بخش نخست

تحقیق، چونان مقصدی است که سالک را از فناء و بقاء به سوی تثبیت در حقیقت الهی می‌برد. مراتب سه‌گانه آن، نقشه‌ای دقیق برای سلوک عرفانی ارائه می‌دهند که سالک را از آغاز همراهی با حق به استغراق کامل در او هدایت می‌کند. این بخش، بنیان‌های نظری تحقیق را تبیین کرده و راه را برای بررسی جایگاه حضرت ابراهیم (ع) در این مقام هموار می‌سازد.

بخش دوم: جایگاه حضرت ابراهیم (ع) در مقام تحقیق

آیه محوری باب تحقیق

آیه محوری این باب، که در سوره بقره و پس از آیه الکرسی آمده، به درخواست حضرت ابراهیم (ع) برای مشاهده کیفیت احیای موتی اشاره دارد:

﴿أَوَلَمْ تُؤْمِنْ قَالَ بَلَىٰ وَلَٰكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبِي﴾ (البقرة: 260)
: «[خدا] گفت: آیا ایمان نیاورده‌ای؟ گفت: چرا، ولی برای اینکه قلبم آرام گیرد.»

این آیه، نه از سر شک، بلکه از سر اطمئنان قلبی و تمایل به شهود مستقیم حقیقت الهی نازل شده است. درخواست ابراهیم (ع)، چونان درخشش نوری در تاریکی، نشان‌دهنده مقام والای او در توحید و تحقیق است.

تمایز درخواست ابراهیم (ع) از عزیر نبی

قرآن کریم، در کنار داستان Saint ابراهیم (ع)، به داستان عزیر نبی اشاره دارد که بر شهری مرده گذر کرد و از چگونگی احیای آن پرسید:

﴿أَوْ كَالَّذِي مَرَّ عَلَىٰ قَرْيَةٍ وَهِيَ خَاوِيَةٌ عَلَىٰ عُرُوشِهَا قَالَ أَنَّىٰ يُحْيِي هَٰذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِهَا فَأَمَاتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عَامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ﴾ (البقرة: 259)
: «یا مانند آن کسی که بر شهری گذر کرد که دیوارهایش بر سقف‌هایش فرو ریخته بود، گفت: خدا چگونه این [شهر] را پس از مرگش زنده می‌کند؟ پس خدا او را صد سال میراند، سپس برانگیخت.»

در حالی که عزیر نبی به چگونگی احیای شهر توجه دارد، ابراهیم (ع) به کیفیت فاعلیت الهی در احیای موتی نظر دارد. این تمایز، چونان تفاوت میان نگاه به سطح و ژرفای حقیقت، مرتبه بالاتر ابراهیم (ع) را در مقام تحقیق نشان می‌دهد.

تجربه عملی ابراهیم (ع)

قرآن کریم، به دستور الهی به ابراهیم (ع) برای تجربه عملی احیای پرندگان اشاره دارد:

﴿فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلَىٰ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءًا ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتِينَكَ سَعْيًا وَاعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾ (البقرة: 260)
: «پس چهار پرنده بگیر و آن‌ها را به سوی خود متمایل کن، سپس بر هر کوهی بخشی از آن‌ها را قرار ده، آن‌گاه آن‌ها را بخوان، به سوی تو شتابان آیند و بدان که خدا عزیز و حکیم است.»

این تجربه، چونان کلیدی است که درهای شهود حقیقت را به روی ابراهیم (ع) می‌گشاید. انتخاب پرندگان، به دلیل سهولت و سرعت در اجرا، نشان‌دهنده حکمت الهی در تسهیل شهود برای سالک است.

ارائه به جای شهود

درخواست ابراهیم (ع) برای «ارنی» (به من نشان بده)، به ارائه حقیقت الهی اشاره دارد که فراتر از شهود است. شهود، به ادراک سالک وابسته است، اما ارائه، ظهور مستقیم حقیقت به فعل الهی است. این مقام، چونان آفتابی است که بی‌واسطه بر سالک می‌تابد و او را از هرگونه حجاب رها می‌سازد.

جمع‌بندی بخش دوم

حضرت ابراهیم (ع)، با درخواست شهود کیفیت فاعلیت الهی و تجربه عملی احیای پرندگان، در مقام تحقیق به اوج توحید می‌رسد. تمایز او از عزیر نبی و تأکید بر ارائه به جای شهود، جایگاه بی‌نظیر او را در این مقام نشان می‌دهد. این بخش، با تبیین نقش ابراهیم (ع) در تحقیق، بنیان‌های توحیدی این منزل را استوار می‌سازد.

بخش سوم: جایگاه توحید ابراهیمی و سنت جاودان آن

تقدم ایمانی و زمانی ابراهیم (ع)

حضرت ابراهیم (ع)، نه تنها در زمان، بلکه در مقام ایمانی نیز بر دیگر انبیاء، چون موسی و عیسی (ع)، تقدم دارد. این تقدم، به دلیل شدت ولایت و توحید اوست که او را در میان انبیاء ممتاز ساخته است.

سنت ابراهیمی و ثبات توحید

سنت ابراهیمی، به دلیل ریشه در توحید ناب، غیرقابل نسخ و تغییر است. این سنت، مبنای دین پیامبر اکرم (ص) قرار گرفته و از سنت‌های یهود و نصاری، که قابل نسخ‌اند، متمایز است. این ثبات، چونان صخره‌ای استوار است که در برابر امواج تغییر و نسخ پابرجا می‌ماند.

مقام فی الحق و استغراق در توحید

ابراهیم (ع)، در مقام فی الحق، به استغراق کامل در حقیقت الهی می‌رسد، چنان‌که حتی به ملائکه توجه ندارد و جز خدا نمی‌بیند. این مقام، چونان اوج قله‌ای است که سالک در آن، از هرگونه حجاب و واسطه رها شده و در ذات الهی مستغرق می‌گردد.

جمع‌بندی بخش سوم

سنت ابراهیمی، با تکیه بر توحید ناب، چونان مشعلی فروزان، راه سلوک را روشن می‌سازد. تقدم ایمانی و زمانی ابراهیم (ع) و مقام فی الحق او، او را به‌عنوان الگویی بی‌نظیر در توحید معرفی می‌کند. این بخش، با تبیین جایگاه والای ابراهیم (ع) و جاودانگی سنت او، نقش توحید در سلوک عرفانی را برجسته می‌سازد.

نتیجه‌گیری کلی

باب التحقیق، چونان دریچه‌ای به سوی بی‌کرانگی حقیقت، سالک را از فناء و بقاء به سوی تثبیت شهود الهی هدایت می‌کند. مراتب سه‌گانه تحقیق (من الحق، بالحق، فی الحق)، مراحل تکامل سلوک را نشان می‌دهند که در آن، سالک به استغراق کامل در ذات الهی می‌رسد. جایگاه ممتاز حضرت ابراهیم (ع) در این مقام، با درخواست شهود کیفیت فاعلیت الهی و تجربه عملی احیای پرندگان، تجلی می‌یابد. سنت ابراهیمی، به دلیل ریشه در توحید ناب، جاودانه و غیرقابل نسخ است و مبنای دین اسلام قرار گرفته است. این درس‌گفتار، با تبیین دقیق و عمیق مفاهیم، سالک را به سوی فهم ژرف‌تر تحقیق و توحید رهنمون می‌سازد.