متن درس

منازل السائرین: تبیین مقام تلبيس

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۲۵)

دیباچه

در ساحت عرفان اسلامی، مقام تلبيس چونان دری گران‌بها در مسیر سلوک معنوی می‌درخشد که حقیقت الهی را در جامه‌ی خلقی متجلی می‌سازد. این مقام، که در چارچوب منازل السائرین جایگاهی ویژه دارد، به فرآیند پنهان‌سازی حقیقت متعالی در قالب‌های بشری می‌پردازد تا امکان ارتباط و هدایت خلق فراهم آید. تلبيس، نه‌تنها ابزاری برای ابلاغ رسالت الهی، بلکه راهی است برای فهم عمیق‌تر وحدت وجودی میان حق و خلق.

بخش نخست: مفهوم‌شناسی تلبيس

تلبيس: تجلی حق در قالب خلق

تلبيس، در اصطلاح عرفانی، به معنای پوشاندن حقیقت الهی در جامه‌ی بشری است تا امکان تعامل و هدایت خلق فراهم شود. خداوند، برای ارتباط با انسان‌ها، حقیقت متعالی را در قالب‌هایی متجلی می‌سازد که برای ذهن و ادراک بشری قابل‌فهم باشد. این فرآیند، چونان نقابی است که نور بی‌کران الهی را در قالبی محدود و ملموس می‌پوشاند. به تعبیر آیت‌الله نکونام، خداوند فرشتگان یا حقیقت الهی را در صورت انسانی می‌فرستد تا رسالت خویش را به خلق ابلاغ کند. این مفهوم در قرآن کریم نیز بازتاب یافته است:

وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلًا مِنْ قَبْلِكَ مِنْهُمْ مَنْ قَصَصْنَا عَلَيْكَ وَمِنْهُمْ مَنْ لَمْ نَقْصُصْ عَلَيْكَ (سوره غافر، آیه ۷۸). ترجمه‌ی : «و به یقین، پیش از تو پیامبرانی فرستادیم؛ برخی از آنان را برای تو شرح دادیم و برخی را برای تو شرح ندادیم.»

این آیه، بر ارسال رسولان در قالب‌های بشری دلالت دارد، چنان‌که حقیقت ملکوتی انبیاء در جامه‌ی انسانی پنهان می‌شود تا برای خلق قابل‌تحمل و فهم باشد.

برتری انبیاء و اولیاء بر ملائکه

انبیاء و اولیاء، به دلیل مقام متعالی خویش، از ملائکه برترند، اما این برتری در قالب بشری پنهان می‌شود تا امکان حضور در میان خلق و تعامل اجتماعی فراهم گردد. آیت‌الله نکونام تأکید دارند که اگر انبیاء در صورت ملکوتی خویش ظاهر می‌شدند، نمی‌توانستند در بازارها راه روند و با مردم هم‌نشین شوند. این پنهان‌سازی، چونان پوششی است که نور حقیقت را در قالبی خاکی می‌آراید تا خلق از آن بهره‌مند شوند.

تلبيس و ابلاغ رسالت

تلبيس، ابزاری است برای ابلاغ رسالت الهی. حقیقت الهی یا فرشتگان در قالب انسانی ظاهر می‌شوند تا پیام خداوند را به خلق برسانند. این فرآیند، چونان پلی است میان ساحت قدسی حق و عالم خاکی خلق، که بدون آن، ارتباط مستقیم ممکن نبود. آیت‌الله نکونام تلبيس را به‌عنوان لباسی برای حقیقت الهی توصیف می‌کنند که امکان تحقق رسالت را فراهم می‌سازد.

بخش دوم: تلبيس در آیات قرآنی

مثال تلبيس در رسالت پیامبر (ص)

یکی از بارزترین نمونه‌های تلبيس در قرآن کریم، در ماجرای پرتاب خاک توسط پیامبر اکرم (ص) به سوی دشمنان نمود می‌یابد. این عمل، در ظاهر بشری است، اما در حقیقت، فعل الهی است که از طریق پیامبر متجلی شده است:

وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ (سوره الأنفال، آیه ۱۷). ترجمه‌ی : «و تو هنگامی که تیر انداختی، تو نبودی که تیر انداختی، بلکه خدا بود که تیر انداخت.»

فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ (سوره الأنفال، آیه ۱۷). ترجمه‌ی : «شما آنان را نکشتید، بلکه خدا آنان را کشت.»

این آیات، تلبيس را به زیبایی نشان می‌دهند: عمل ظاهری پیامبر (پرتاب خاک) به‌عنوان شاهد معار، به حقیقت الهی (شکست دشمنان توسط خداوند) اشاره دارد. آیت‌الله نکونام تأکید دارند که حق در وجود پیامبر پنهان شد و به بهانه‌ی ریگ، اراده‌ی الهی تحقق یافت.

نیت پیامبر در تلبيس

پرسشی عرفانی در درس‌گفتار مطرح می‌شود: آیا پیامبر (ص) گمان می‌کرد که خود خاک را پرتاب کرده است؟ پاسخ در آیه‌ی وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ نهفته است که نشان می‌دهد پیامبر، هرچند در ظاهر عمل را انجام داده، از حقیقت الهی آن آگاه بود. این آگاهی، نشانه‌ی فنای او در اراده‌ی الهی است، چنان‌که عمل بشری او تنها جلوه‌ای از فعل خداوند بود.

بخش سوم: تمایز تلبيس و مفاهیم مرتبط

تلبيس در برابر تورية

تلبيس و تورية، هرچند هر دو به پنهان‌سازی اشاره دارند، اما در ماهیت تفاوت دارند. تورية، پنهان‌سازی خلقی است که در آن، معنای ظاهری، معنای باطنی را مخفی می‌کند. اما تلبيس، پنهان‌سازی حقیقت الهی در قالب خلقی است که در مسیر سلوک عرفانی رخ می‌دهد. آیت‌الله نکونام تأکید دارند که تلبيس، عمیق‌تر از تورية است، زیرا به تجلی حق در خلق می‌پردازد.

تورية، تکنیه و تعویض

تلبيس، به‌عنوان نوعی تورية، با تکنیه (کنایه) و تعویض مرتبط است. تکنیه، اشاره‌ی غیرمستقیم به حقیقت از طریق قالب ظاهری است، و تعویض، جایگزینی حقیقت الهی با قالب بشری. آیت‌الله نکونام تلبيس را به‌عنوان کنایه‌ای توصیف می‌کنند که شاهد وجود معار (قالب بشری) به موجود قائم (حقیقت الهی) اشاره دارد. تورية، هرچند با کنایه تفاوت دارد، اما پنهان‌کاری آن به کنایه منجر می‌شود، چنان‌که سخنی به‌گونه‌ای بیان می‌شود که مخاطب معنای دیگری برداشت کند.

بخش چهارم: درجات تلبيس

تلبيس، دارای سه مرتبه یا درجه است، اما به دلیل نقص فنی در ضبط درس‌گفتار، این درجات به‌تفصیل شرح داده نشده‌اند. با این حال، می‌توان استنباط کرد که این مراتب به مراحل مختلف تجلی حقیقت الهی در قالب خلقی اشاره دارند، از ظاهر تا باطن، که هر یک در سلوک عرفانی جایگاه ویژه‌ای دارند. آیت‌الله نکونام این مراتب را به‌عنوان ساختاری برای فهم عمیق‌تر تلبيس معرفی می‌کنند، هرچند جزئیات آن در نوار بعدی (186) تا حدی تکرار شده است.

بخش پنجم: جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

مقام تلبيس در منازل السائرین، یکی از منازل کلیدی سلوک عرفانی است که به تجلی حقیقت الهی در قالب خلقی می‌پردازد. این مقام، چونان آینه‌ای است که نور حق را در جامه‌ی بشری بازمی‌تاباند تا خلق از آن بهره‌مند شوند. آیات قرآنی مانند وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ و فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ به زیبایی این مفهوم را نشان می‌دهند، جایی که فعل بشری پیامبر (ص) جلوه‌ای از اراده‌ی الهی است. تمایز تلبيس از تورية، و ارتباط آن با تکنیه و تعویض، عمق این مقام را آشکار می‌سازد. تلبيس، نه‌تنها ابزاری برای ابلاغ رسالت، بلکه راهی است برای فهم وحدت وجودی میان حق و خلق. این درس‌گفتار، با تبیین دقیق و علمی، راهنمایی ارزشمند برای طالبان معرفت و پژوهشگران حوزه عرفان ارائه می‌دهد.