متن درس

باب التلبيس: اخفای حقیقت در راستای هدایت خلق

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۲۸)

مقدمه: تلبيس، پرده‌ای بر حقیقت برای هدایت خلق

تلبيس، چونان پرده‌ای ظریف بر چهره حقیقت، در عرفان اسلامی منزلگاهی است که در آن، حقیقت الهی در قالب اسباب ظاهری متجلی می‌شود تا خلق، که از شهود عریان حق ناتوان‌اند، به سوی او هدایت شوند. این مقام، که در «منازل السائرین» جایگاه ویژه‌ای دارد، نه تنها اخفای حقیقت را برای حفظ نظم عالم به تصویر می‌کشد، بلکه نقش انبیاء، ائمه ربانین، و علماء محققین را در این فرآیند تبیین می‌کند. درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۲۸، با تمرکز بر مرتبه سوم تلبيس، به تشریح این مقام و مراتب آن پرداخته و با زبانی ژرف، راه را برای فهمی عمیق‌تر از نقش تلبيس در سلوک عرفانی هموار می‌سازد.

بخش نخست: مراتب سه‌گانه تلبيس

تلبيس، اخفای حقیقت در قالب اسباب

تلبيس، در نگاه عرفانی، به معنای پنهان‌سازی حقیقت الهی در چهره اسباب ظاهری است تا خلق، که از شهود مستقیم حق عاجزند، بتوانند از طریق اسباب با حقیقت ارتباط برقرار کنند. این مقام، در سه مرتبه متجلی می‌شود که هر یک، گامی در مسیر هدایت خلق و حفظ نظم عالم است.

مرتبه اول: تلبيس الحق

در مرتبه نخست، خداوند افعال خود را به اسباب ظاهری نسبت می‌دهد. سالک در این مقام، فاعل حقیقی را حق می‌بیند، اما به خلق، که از درک این حقیقت غافل‌اند، اسباب را نشان می‌دهد. این تلبيس، چونان نقابی است که حقیقت الهی را در پس اسباب ظاهری پنهان می‌کند تا خلق را به سوی حق رهنمون سازد بدون آنکه از حقیقت عریان گریزان شوند.

مرتبه دوم: تلبيس اهل غيرت

مرتبه دوم، تلبيس اهل غيرت است که در آن، سالک به مقام مشاهده حقانی و کرامات نفسانی دست یافته و از سر غیرت، این اوقات و کرامات را از غیر پنهان می‌دارد. این پنهان‌سازی، نه از سر خودخواهی، بلکه برای حفظ جمعيت عباد و جلوگیری از تفرق آن‌هاست. سالک، چونان نگهبانی است که گنج حقیقت را از دیدگان غافلان حفظ می‌کند تا نظم الهی خلل نیابد.

مرتبه سوم: تلبيس اهل تمکین

مرتبه سوم، تلبيس اهل تمکین است که مختص انبیاء، ائمه ربانین، و علماء محققین است. در این مقام، سالک به مقام جمع کامل رسیده و قادر است هم مسبب حقیقی (حق) و هم اسباب ظاهری را اظهار کند. این تلبيس، با ترحم بر خلق و برای وسعت‌بخشی به آن‌ها انجام می‌شود، نه از سر خودخواهی. اهل تمکین، چونان معمارانی هستند که با حکمت الهی، نظم و انضباط را در عالم برقرار می‌کنند.

جمع‌بندی بخش نخست

مراتب سه‌گانه تلبيس، چونان پلی است که خلق را از ظواهر به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد. از تلبيس الحق که افعال الهی را در قالب اسباب متجلی می‌کند، تا تلبيس اهل غيرت که حقیقت را از غیر حفظ می‌دارد، و سرانجام تلبيس اهل تمکین که با حکمت الهی نظم عالم را برقرار می‌سازد، هر مرتبه گامی در مسیر هدایت خلق است. این بخش، با تبیین این مراتب، بنیان‌های نظری تلبيس را روشن می‌سازد.

بخش دوم: نقش اهل تمکین در تلبيس

ترحم و توسعة بر خلق

اهل تمکین، با تلبيس، حقیقت الهی را در قالب اسباب ظاهری متجلی می‌کنند تا خلق، که از تحمل حقیقت عریان عاجزند، بتوانند از طریق اسباب به سوی حق حرکت کنند. این عمل، چونان پوشاندن گنجی گران‌بها در جامه‌ای ساده است تا خلق، بدون هراس، به آن نزدیک شوند.

﴿لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا [مطلب حذف شد] : «خداوند هیچ‌کس را جز به اندازه وسعش تکلیف نمی‌کند.»

این آیه از قرآن کریم، به حکمت الهی در تلبيس اشاره دارد که با توجه به ظرفیت محدود خلق، حقیقت را در قالبی قابل‌فهم ارائه می‌کند.

بی‌نیازی اهل تمکین از اسباب

اهل تمکین، به دلیل شهود مسبب حقیقی (حق)، از اسباب بی‌نیازند و می‌دانند که اسباب، فاقد اثر مستقل‌اند. با این حال، برای ترحم بر خلق، با اسباب کار می‌کنند تا خلق را در مسیر هدایت نگه دارند. این بی‌نیازی، چونان آزادی پرنده‌ای است که در آسمان حقیقت پرواز می‌کند، اما برای همراهی با خلق، بر زمین اسباب گام می‌نهد.

نقش انبیاء و ائمه ربانین

مرتبه سوم تلبيس، مختص انبیاء، ائمه ربانین، و علماء محققین است که با تعلیق افعال الهی به اسباب، خلق را به سوی حقیقت هدایت می‌کنند. انبیاء، چونان مشعل‌دارانی هستند که با نور حکمت الهی، مسیر هدایت را برای خلق روشن می‌سازند.

تمایز علماء محققین و ائمه معصومین

میان علماء محققین، که با سلوک به مقام تحقق رسیده‌اند، و ائمه معصومین، که محبوبین الهی و دارای عصمت ذاتی‌اند، تمایز وجود دارد. ائمه معصومین، به دلیل محبوبیتی که از پیش از خلقت به آن‌ها عطا شده، در مرتبه‌ای متعالی‌تر قرار دارند. این تمایز، چونان تفاوت میان ستارگانی است که با تلاش به درخشش رسیده‌اند و خورشیدی که ذاتاً فروزان است.

جمع‌بندی بخش دوم

اهل تمکین، با تلبيس، چونان معمارانی حکیم، نظم و انضباط را در عالم برقرار می‌کنند. آن‌ها، با ترحم بر خلق و بی‌نیازی از اسباب، حقیقت را در قالبی قابل‌فهم ارائه می‌دهند تا خلق را به سوی حق هدایت کنند. جایگاه انبیاء و ائمه ربانین، و تمایز آن‌ها با ائمه معصومین، نقش محوری این گروه را در سلوک عرفانی نشان می‌دهد.

بخش سوم: صدور از وادی جمع و هدایت خلق

صدور از وادی جمع

صادرین از وادی جمع، کسانی‌اند که پس از فنای فی‌الله به مقام بقاء رسیده‌اند و تمامی افعال و اقوالشان به حق مستند است. این گروه، چونان رودهایی هستند که از سرچشمه حقیقت جاری شده و خلق را به سوی او سوق می‌دهند.

اشاره به عين الجمع

مشیرین به عين الجمع، کسانی‌اند که اشاراتشان به حضور حق (حضرة الحق) بازمی‌گردد. آن‌ها، به‌عنوان خلفای حق، خلق را به سوی حقیقت دعوت می‌کنند. این اشارات، چونان نشانه‌هایی است که در تاریکی جهل، راه حقیقت را روشن می‌سازد.

عجز خلق از شهود حقیقت

خلق، به دلیل حجاب، از شهود افعال الهی و انقطاع به سوی حق عاجزند. اهل تمکین، با آگاهی از این عجز، حقیقت را در قالب اسباب ارائه می‌کنند تا خلق بتوانند به سوی حق حرکت کنند. این عمل، چونان پلی است که خلق را از ظواهر به سوی حقیقت رهنمون می‌سازد.

نقد عدم ذکر ائمه معصومین

عدم ذکر صریح ائمه معصومین (ع) در بحث تلبيس، ممکن است به حرمان منجر شود، مگر اینکه دلیلی خاص برای این عدم ذکر وجود داشته باشد. ائمه معصومین، به‌عنوان مصادیق عینی عصمت و خلفای حق، در مرتبه‌ای متعالی قرار دارند و ذکر آن‌ها جامعیت بحث را افزون می‌کند.

جمع‌بندی بخش سوم

صادرین از وادی جمع و مشیرین به عين الجمع، با افعال و اشارات مستند به حق، خلق را به سوی حقیقت هدایت می‌کنند. عجز خلق از شهود حقیقت، اهل تمکین را به تلبيس واداشته تا با حکمت الهی، خلق را در مسیر هدایت نگه دارند. نقد عدم ذکر ائمه معصومین، بر اهمیت جایگاه آن‌ها در عرفان اسلامی تأکید دارد.

نتیجه‌گیری کلی

باب التلبيس، چونان دریچه‌ای به سوی حکمت الهی، اخفای حقیقت در قالب اسباب را به تصویر می‌کشد تا خلق، که از شهود عریان حق عاجزند، به سوی او هدایت شوند. مراتب سه‌گانه تلبيس، از تلبيس الحق تا تلبيس اهل تمکین، مراحل این فرآیند را روشن می‌سازد. اهل تمکین، با ترحم بر خلق و بی‌نیازی از اسباب، نظم و انضباط را در عالم برقرار کرده و خلق را از طریق اسباب به سوی حق رهنمون می‌شوند. جایگاه انبیاء، ائمه ربانین، و علماء محققین، و تمایز آن‌ها با ائمه معصومین، نقش محوری این گروه را در سلوک عرفانی نشان می‌دهد. این درس‌گفتار، با تبیین دقیق و عمیق مفاهیم، راه را برای فهمی ژرف‌تر از تلبيس و نقش آن در هدایت خلق هموار می‌سازد.