متن درس

منازل السائرین: باب الجمع

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۴۱)

مقدمه: شهود وحدت در مقام جمع

باب الجمع، منزلگاهی والا در سلوک عرفانی، عارف را به آستانه شهود وحدت افعال الهی رهنمون می‌سازد، جایی که تعینات خلقی محو شده و همه افعال به مبدأ هستی بازمی‌گردد. این مقام، چونان قله‌ای رفیع در مسیر سالک، نیازمند گذر از ظواهر کثرت و رسیدن به وحدت باطنی است. در این نوشتار، با استناد به درس‌گفتار آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه ۶۴۱، به تبیین و تحلیل این مقام پرداخته و با نقد تفاسیر قرآن کریم، به‌ویژه آیه ۱۷ سوره انفال، و بررسی مفاهیم فرق، جمع و جمع الجمع، تلاش می‌شود تا عمق این مقام عرفانی با زبانی علمی روشن گردد. این متن، چونان آیینه‌ای، بازتاب‌دهنده وحدت افعال الهی است که در آن، هر فعل خلقی چون جلوه‌ای از فعل حق دیده می‌شود.

بخش یکم: نقد تناسب آیه انفال با مقام جمع

ماهیت امتنانی آیه و محدودیت آن

آیه ۱۷ سوره انفال، که به واقعه جنگ بدر اشاره دارد، در سیاقی امتنانی و معجزه‌گونه نازل شده است:
﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ ۚ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ رَمَىٰ ۚ وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا ۚ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ (: پس شما آنان را نکشتید، بلکه خدا آنان را کشت، و چون [تو خاک و ریگ به سوی دشمنان] افکندی، تو نیفکندی، بلکه خدا افکند، تا مؤمنان را به آزمونی نیکو از جانب خود بیازماید، که خدا شنوای داناست).
این آیه، پیروزی در جنگ بدر را به امداد الهی و معجزه نسبت می‌دهد، که ماهیتی غیرطبیعی دارد. مقام جمع، اما، به دنبال نسبت دادن همه افعال، اعم از طبیعی و روزمره، به مبدأ الهی است. از این‌رو، سیاق خاص و امتنانی این آیه، آن را برای تبیین مقام جمع، که نیازمند اطلاق و شمولیت است، ناکافی می‌سازد.

نقد تفاسیر تجزیه‌محور

تفاسیر سنتی، مانند تفسیر المیزان، آیه مزبور را به‌گونه‌ای تجزیه‌محور تفسیر کرده‌اند. در این تفاسیر، رمي پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به پرتاب حصاة (ریگ) و رمي الهی به ایجاد رعب در قلوب کفار نسبت داده شده است. این رویکرد، با تقسیم فعل به ظاهری (منسوب به پیامبر) و باطنی (منسوب به خدا)، از وحدت افعال که جوهره مقام جمع است، فاصله می‌گیرد. در مقام جمع، هیچ تفکیکی میان ظاهر و باطن وجود ندارد و همه افعال، چونان شعاع‌های نور از یک مبدأ، به خدا بازمی‌گردند.

تنبیه و ابتلا در آیه

آیه با اشاره به «لِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا» (تا مؤمنان را به آزمونی نیکو بیازماید)، به نوعی تنبیه و امتحان الهی برای مؤمنان و پیامبر اشاره دارد. این ابتلا، به منظور بازداشتن مؤمنان از فخر و خودبینی در پی پیروزی بدر است. خداوند با نفي قتل از اصحاب و رمي از پیامبر، تأکید می‌کند که فعل حقیقی از اوست، نه از خلق. این نکته، اگرچه با مقام جمع هم‌خوانی دارد، اما به دلیل سیاق خاص و غیرطبیعی آیه، کاربرد آن را در تبیین مقام جمع محدود می‌سازد.

تفاوت خطاب به پیامبر و اصحاب

آیه در خطاب به اصحاب، قتل را به‌طور کامل نفي می‌کند («فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ») اما در مورد پیامبر، رمي را هم اثبات و هم نفي می‌کند («وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ»). این تفاوت در لسان آیه، به جایگاه ویژه پیامبر به‌عنوان واسطه فیض الهی اشاره دارد. رمي ظاهری (پرتاب ریگ) به پیامبر نسبت داده شده، اما حقیقت آن به خدا بازمی‌گردد، که نشان‌دهنده مرتبه بالاتر پیامبر در مقام جمع است.

بخش دوم: تبیین مقامات فرق، جمع و جمع الجمع

فرق: دیدن خلق بدون حق

مقام فرق، چونان غفلت در کثرت، عالم را به‌صورت مستقل از حق می‌بیند. در این مرتبه، افعال به خلق نسبت داده می‌شود و خدا از منظر فاعلیت غایب است. این دیدگاه، به تفرقه و جدایی منجر می‌شود و سالک را از وحدت الهی دور می‌سازد.

جمع: دیدن حق بدون خلق

در مقام جمع، عارف به شهود حق می‌رسد و تعینات خلقی محو می‌شود. در این مرتبه، همه افعال، اعم از طبیعی و غیرطبیعی، به خدا نسبت داده می‌شود. این مقام، چونان دریایی بی‌کران، خلق را در خود محو می‌کند و تنها حق را به‌عنوان فاعل حقیقی می‌بیند.

جمع الجمع: دیدن حق با ظهورات خلقی

جمع الجمع، افضل‌ترین مرتبه سلوک، جایی است که عارف حق را همراه با ظهورات خلقی می‌بیند. در این مقام، خلق نه به‌عنوان فاعل مستقل، بلکه به‌عنوان مظهر فعل حق دیده می‌شود. این دیدگاه، چونان آیینه‌ای که هم نور را بازمی‌تاباند و هم تصاویر را حفظ می‌کند، وحدت را با کثرت ظاهری آشتی می‌دهد.

اختلاف عرفا در تعریف جمع و جمع الجمع

در میان عرفا، اختلافاتی در تعریف مقامات جمع و جمع الجمع وجود دارد. برخی، جمع را دیدن حق بدون خلق و جمع الجمع را دیدن خلق به‌عنوان ظهور حق می‌دانند، در حالی که گروهی دیگر، جمع را دیدن حق با خلق و جمع الجمع را محو کامل خلق می‌شمارند. دیدگاه نخست، که با آرای ابن‌عربی و قشیری هم‌خوانی دارد، جمع الجمع را افضل می‌داند، زیرا وحدت را با حفظ ظهورات خلقی در بر می‌گیرد.

بخش سوم: وحدت افعال و چالش‌های تصور و تصدیق

وحدت افعال در مقام جمع

در مقام جمع، عارف به شهودی می‌رسد که همه افعال عالم، چونان امواجی بر سطح اقیانوس الهی، فعل خداست. این شهود، فراتر از تفکیک قريب و بعيد، همه افعال را به مبدأ هستی نسبت می‌دهد. مثال «بِحَوْلِ اللَّهِ أَقُومُ وَأَقْعُدُ» (به نیروی خدا برمی‌خیزم و می‌نشینم) این حقیقت را روشن می‌سازد که حتی افعال روزمره، چون قیام و قعود، جلوه‌ای از فعل الهی است.

چالش تصور و تصدیق مقام جمع

تصور و تصدیق این که یک فعل واحد به‌طور هم‌زمان به خدا و خلق نسبت داده شود، چونان حل پارادوکسی عظیم، دشوار است. این چالش، نیازمند شهود عرفانی است که فراتر از استدلال عقلی و مبتنی بر تجربه حضوری است. عارف باید به یقینی دست یابد که در آن، فعل خلق و فعل حق یکی شوند، بدون آنکه به دوگانگی فاعلیت گرفتار آید.

بخش چهارم: مشارکت جمعی و عدالت مشائی

مشارکت جمعی در افعال

هیچ فعلی در عالم به‌تنهایی توسط خلق انجام نمی‌شود، بلکه همه موجودات در آن شریک‌اند. این مفهوم، چونان شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از عوامل، نشان می‌دهد که هر فعل نتیجه مشارکت خلقیات، محیط، تاریخ و دیگر موجودات است. حتی کافر نیز نمی‌تواند ادعا کند که فعلی را به‌تنهایی انجام داده، زیرا همه افعال در بستری از عوامل به‌هم‌پیوسته شکل می‌گیرند.

عدالت مشائی در قیامت

در قیامت، حسابرسی به‌صورت مشائی و جمعی است، نه تفکیکی و فردی. برخلاف دنیا که قضاوت‌ها اغلب مباشری است، در قیامت، خداوند با در نظر گرفتن همه عوامل فاعلی و غایی به حسابرسی می‌پردازد. این دیدگاه، با آیه ﴿وَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَ الْعِبَادِ﴾ (: و خدا میان بندگان داوری می‌کند) هم‌خوانی دارد و بر جامعیت عدالت الهی تأکید می‌ورزد.

بخش پنجم: شهود عارف در مقام جمع

عارف در مقام جمع، چونان پرنده‌ای که بر فراز آسمان وحدت پرواز می‌کند، همه هستی و افعال را به‌عنوان فعل خدا می‌بیند. این شهود، فراتر از تقسیم‌بندی‌های ظاهری و باطنی، همه افعال را به‌عنوان ظهورات فعل الهی می‌نگرد. در این مقام، عارف به درک این حقیقت می‌رسد که هیچ فعلی مستقل از خدا نیست و همه چیز، از قیام و قعود تا افعال عظیم، جلوه‌ای از اراده الهی است.

جمع‌بندی

باب الجمع، به‌عنوان یکی از عالی‌ترین مراتب سلوک عرفانی، عارف را به شهود وحدت افعال الهی رهنمون می‌سازد. نقد آیه ۱۷ سوره انفال نشان داد که سیاق امتنانی و معجزه‌گونه آن، برای تبیین مقام جمع که نیازمند اطلاق و شمولیت است، ناکافی است. تمایز میان فرق، جمع و جمع الجمع، و افضلیت جمع الجمع، از نکات کلیدی این بحث است که عارف را به درک جامعی از وحدت وجود و افعال رهنمون می‌سازد. مشارکت جمعی در افعال و عدالت مشائی در قیامت، نشان‌دهنده شبکه‌ای به‌هم‌پیوسته از عوامل است که هیچ فعلی را به خلق به‌تنهایی نسبت نمی‌دهد. این نوشتار، با تبیین این مفاهیم، دریچه‌ای به سوی فهم عمیق‌تر مقام جمع گشوده و سالک را به تأمل در وحدت افعال الهی دعوت می‌کند.