متن درس
تحلیل مقام جمع در منازل السائرین
برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۴۴)
بخش نخست: تبیین مقام جمع و قطع اشاره
مقام جمع، یکی از عالی‌ترین مراتب سلوک عرفانی در مسیر منازل السائرین است که سالک را به وحدت شهود و رهایی از تفرقه و غیریت هدایت می‌کند. این مقام، نقطه‌ای است که در آن، سالک از هرگونه دوگانگی و تثنیه رها شده و جز حق نمی‌بیند. در این بخش، به تحلیل مفهوم قطع اشاره و زوال تفرقه پرداخته می‌شود که از بنیادی‌ترین ارکان مقام جمع به‌شمار می‌روند.
قطع اشاره: رهایی از دوگانگی مشیر و مشارٌالیه
مقام جمع با قطع اشاره تعریف می‌شود، مفهومی که بیانگر زوال هرگونه دوگانگی میان مشیر (اشاره‌کننده) و مشارٌالیه (مشارٌالیه) است. اشاره، به‌عنوان عملی که نیازمند وجود دو طرف متمایز است، در مقام جمع منتفی می‌شود، زیرا سالک در این مرتبه، جز وحدت حق نمی‌بیند. این رهایی از اشاره، به معنای محو تفرقه و غیریت است، چنان‌که در بیان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره آمده: «و قطع الاشاره لاقتضاد الاشاره مسيرا و مشارا اليه… فانقطعت الاشاره». این سخن به روشنی نشان می‌دهد که در مقام جمع، به دلیل زوال تفرقه، دیگر اثری از مشیر و مشارٌالیه باقی نمی‌ماند.
این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
﴿قُلْ إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾
(انعام: ۱۶۲، : «بگو: همانا نمازم و عبادتم و زندگیم و مرگم برای خداوند، پروردگار جهانیان است»). این آیه، وحدت در همه حالات را متجلی می‌سازد، گویی سالک در مقام جمع، همه شئون وجودی خویش را در وجه الهی مشاهده می‌کند.
زوال تفرقه: شهود وحدت در همه موجودات
یکی دیگر از ویژگی‌های مقام جمع، زوال تفرقه است که در آن، تعدد، تکثر و غیریت از دل سالک برداشته می‌شود. در این مقام، سالک خلق را نه به‌صورت موجوداتی مستقل، بلکه به‌صورت مظاهر الهی می‌بیند. این شهود وحدت، با اصل وحدت وجود هم‌سو است، چنان‌که در بیان اصلی آمده: «اسقط التفرقة… تعدد، تکثر و غیریت از دلش برداشته می‌شود». این رهایی از تفرقه، سالک را به مرتبه‌ای می‌رساند که در آن، هیچ موجودی جز به‌عنوان مظهر حق متجلی نمی‌گردد.
این مفهوم، به‌سان آینه‌ای است که در آن، هر نقش و نگار، تنها بازتاب نور واحد حقیقت است. سالک در این مقام، دیگر میان خلق و حق تفکیک قائل نمی‌شود، بلکه همه را در ظرف وحدت الهی مشاهده می‌کند.
جمع‌بندی بخش نخست
بخش نخست، به تبیین مقام جمع از منظر قطع اشاره و زوال تفرقه پرداخت. این دو مفهوم، به‌سان دو بال پرواز سالک در مسیر وحدت‌اند که او را از بند دوگانگی و تفرقه رها می‌سازند. سالک در این مقام، با شهود وحدت حق، از هرگونه اشاره و تفرقه عبور کرده و به وحدت کامل می‌رسد.
بخش دوم: تمکین و ثبات در شهود وحدت
تمکین، به‌عنوان یکی از ارکان اصلی مقام جمع، نشانه‌ای از ثبات و استقرار سالک در شهود وحدت است. این بخش به بررسی مفهوم تمکین در برابر تلوین و تلاشی، و نیز شهود خلق به‌صورت مظهر حق می‌پردازد.
تمکین: ثبات در برابر تلوین و تلاشی
تمکین، به معنای استقرار و ثبات در شهود وحدت است که سالک را از تلوین (دوگانگی در شهود خلق و حق) و تلاشی (اضمحلال و سوختن کامل) حفظ می‌کند. در بیان آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره آمده: «تمکین باید بماند… تلوین این است که گاهی به خلق می‌افتد و گاهی به حق». تلوین، به‌سان نوسان میان دو رنگ است که سالک را از ثبات در شهود بازمی‌دارد، اما تمکین، او را در مرتبه‌ای قرار می‌دهد که خلق را تنها به‌صورت مظهر حق می‌بیند.
تمکین، گویی قلبی است که در طوفان تلوین آرام می‌ماند و جز نور حق در آن متجلی نمی‌شود. سالک در این مقام، با ثبات در شهود، از دوگانگی و رنگارنگی رها شده و به وحدت می‌رسد.
شهود خلق به‌صورت مظهر حق
در مقام جمع، سالک خلق را به‌صورت مظهر حق و حق را به‌صورت ظاهر در خلق می‌بیند: «خلق را سالک می‌بیند دائما ظهورا، حق را می‌بیند دائما ظاهرا». این شهود، با اصل وحدت وجود هم‌خوانی دارد، که در آن، خلق تنها تعینات و مظاهر حق‌اند. سالک در این مرتبه، از استقلال خلقی رها شده و همه موجودات را به‌سان آیینه‌هایی می‌بیند که نور حقیقت در آن‌ها متجلی است.
جمع‌بندی بخش دوم
بخش دوم، به تبیین تمکین و شهود مظهر حق پرداخت. تمکین، سالک را از نوسانات تلوین و اضمحلال تلاشی حفظ کرده و او را به ثبات در شهود وحدت هدایت می‌کند. این ثبات، به‌سان ستونی است که بنای عرفان سالک را استوار می‌سازد.
بخش سوم: رهایی از ناسوت و شهود وحدت در همه صور
مقام جمع، سالک را از تعلقات ناسوتی و دوگانگی‌های ظاهری رها ساخته و به شهود وحدت در همه صور و مراتب هدایت می‌کند. این بخش، به بررسی رهایی از ناسوت و شهود حق در همه صور می‌پردازد.
رهایی از ناسوت و مخلوقیت
سالک در مقام جمع، از تعلقات ناسوتی و مخلوقیت رها شده و در ظرف حق قرار می‌گیرد: «سالک در مقام جمع دیگر بر گل نمی‌نشیند و بر دل می‌نشیند… از رتبه‌ی آب و گل می‌رود». این رهایی، به معنای علو درجه و تشخص عمودی است که سالک را از محدودیت‌های ناسوتی به سوی وحدت الهی هدایت می‌کند. این مفهوم، با فناء فی الحق و بقاء بالحق هم‌خوانی دارد.
این رهایی، به‌سان پرنده‌ای است که از قفس خاکی آزاد شده و در آسمان بی‌کران حقیقت پرواز می‌کند.
شهود حق در همه صور و مراتب
تمکین صحیح، به معنای شهود حق در همه صور و مراتب است: «صحة التمکین… بشهود الحق فی جمیع الصور و المراتب». سالک در این مقام، از خلق محجوب نمی‌شود، زیرا رسوم خلقی در شهود او فانی شده و جز حق متجلی در صور اَکوان نمی‌بیند. این شهود، با مقام بقاء بعد الفناء هم‌سو است، که در آن، همه موجودات به‌صورت قائم بالحق مشاهده می‌شوند.
جمع‌بندی بخش سوم
بخش سوم، به تبیین رهایی از ناسوت و شهود وحدت در همه صور پرداخت. این مقام، سالک را از محدودیت‌های مخلوقیت آزاد کرده و او را به مرتبه‌ای می‌رساند که همه موجودات را به‌صورت مظاهر الهی می‌بیند.
بخش چهارم: وحدت شهود و رهایی از تلوین و تثنیه
وحدت شهود، جوهره مقام جمع است که سالک را از تلوین (دوگانگی در شهود) و تثنیه (دوگانگی خلق و حق) رها می‌سازد. این بخش، به بررسی این مفاهیم و پیوند آن‌ها با نظرة واحدة می‌پردازد.
رهایی از تلوین: ثبات در نگاه واحد
تلوین، به معنای دوگانگی در شهود است که سالک را میان خلق و حق در نوسان نگه می‌دارد: «فلا یقع برؤیتها بالتلوین… تلوین یعنی دورنگی». سالک در مقام جمع، با نظرة واحدة (نگاه واحد)، همه‌چیز را به‌صورت مظهر حق می‌بیند. این ثبات، با آیه شریفه قرآن کریم هم‌خوانی دارد:
﴿كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ﴾
(قصص: ۸۸، : «هر چیزی نابودشدنی است، جز وجه او»).
نظرة واحدة: ظرف ظهور حق
سالک در مقام جمع، با نگاه واحد، همه موجودات را به‌صورت ظرف ظهور حق می‌بیند: «ینظر إلیها بنظرة واحدة و هی ظرف الظهور». این نگاه، نه به وجود مستقل و نه به عدم، بلکه به ظهور حق معطوف است. این اصل، بر وحدت شهود و رهایی از دوگانگی وجود و عدم تأکید دارد.
رهایی از تثنیه: وحدت در شهود حق
در مقام جمع، سالک جز واحد (حق) در شهود خود نمی‌بیند: «فلا موجود فی شهوده بالحقیقة إلا واحد». این رهایی از تثنیه، نتیجه محو مفاهیمی چون کل، ذات، عدم و غیر است. سالک در این مرتبه، همه موجودات را به‌صورت مظهر حق می‌بیند و از هرگونه غیریت رها می‌شود.
جمع‌بندی بخش چهارم
بخش چهارم، به تبیین وحدت شهود و رهایی از تلوین و تثنیه پرداخت. این مفاهیم، سالک را به مرتبه‌ای هدایت می‌کنند که با نگاهی واحد، همه موجودات را در ظرف ظهور حق می‌بیند، گویی جهان، آینه‌ای است که جز نور حق در آن بازتاب ندارد.
نتیجه‌گیری
مقام جمع، به‌سان قله‌ای رفیع در سلوک عرفانی است که سالک را به وحدت شهود و رهایی از تفرقه، تلوین و تثنیه هدایت می‌کند. در این مقام، سالک با قطع اشاره، تمکین در برابر تلوین، و شهود همه موجودات به‌صورت مظاهر الهی، به وحدت کامل می‌رسد. آیات قرآن کریم، به‌ویژه آیه
﴿إِنَّ صَلَاتِي وَنُسُكِي وَمَحْيَايَ وَمَمَاتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾
، این وحدت را با بیانی رسا و بی‌نقص متجلی می‌سازد. این بیان قرآنی، به‌سان مشعلی است که مسیر وحدت را برای سالک روشن می‌کند و او را از تاریکی تفرقه و تثنیه نجات می‌دهد.
با نظارت صادق خادمی
