متن درس

منازل السائرین: مراتب الجمع

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۴۶)

مقدمه: سیر در مراتب جمع

مبحث مراتب الجمع در منازل السائرین، یکی از بنیادی‌ترین مباحث عرفان اسلامی است که به سیر و سلوک سالک در مسیر معرفت و قرب الهی می‌پردازد. این مراتب، چونان نردبانی معنوی، سالک را از معرفت ظاهری به سوی وحدت شهودی با حق هدایت می‌کنند. در این بخش، که برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره است، مراتب جمع به سه سطح تقسیم شده‌اند: جمع علم، جمع وجود، و جمع عین. هر یک از این مراتب، چونان دریچه‌ای به سوی حقیقت، سالک را به مرتبه‌ای والاتر از ادراک رهنمون می‌سازد.

بخش نخست: تقسیم‌بندی مراتب الجمع

ساختار و اهمیت مراتب

مراتب الجمع به سه سطح متمایز تقسیم می‌شوند: جمع علم، جمع وجود، و جمع عین. این تقسیم‌بندی با واژه «ثم» (سپس) در متن اصلی مشخص شده است که بر سلسله‌مراتب و تقاعد این مراحل دلالت دارد. واژه «ثم»، چونان نشانه‌ای از ترتیب و عظمت، نشان‌دهنده سیر تدریجی سالک از معرفت مفهومی به شهود وجودی و نهایتاً وحدت شهودی است. جمع علم، به معرفت استدلالی و مفهومی اشاره دارد که سالک در آن با ابزار عقل و منطق به حقیقت نزدیک می‌شود. جمع وجود، مرتبه‌ای است که سالک از مفاهیم کلی فراتر رفته و به شهود وجودی دست می‌یابد. جمع عین، اوج این سیر است که در آن، سالک به وحدت بی‌واسطه با حق نائل می‌شود.

تبیین مراتب

جمع علم، چونان دروازه‌ای است که سالک را به سوی علوم استدلالی و مفهومی رهنمون می‌سازد. این مرتبه، با تکیه بر منطق و استدلال، به مفاهیم کلی و عناوین ذهنی می‌پردازد. جمع وجود، چونان پلی است که سالک را از مفاهیم به مصادیق و حقایق خارجی هدایت می‌کند، جایی که شهود و مشاهده جایگزین استدلال‌های ذهنی می‌شود. جمع عین، چونان قله‌ای رفیع، مرتبه‌ای است که سالک در آن از هرگونه واسطه رها شده و به ادراک بی‌واسطه حق می‌رسد. این سلسله‌مراتب، چونان سفری است از ظلمت جهل به نور معرفت، که هر گام آن سالک را به حقیقت نزدیک‌تر می‌سازد.

بخش دوم: معرفت، جوهره سلوک

اولویت معرفت بر عمل

سلوک عرفانی، در بنیاد خود، سلوک معرفت است، نه عمل. عمل، چونان قالبی است که معرفت در آن متجلی می‌شود، اما ارزش اصلی سلوک در معرفت نهفته است. این اصل، ریشه در آیات قرآن کریم دارد، آنجا که فرموده است: إِنَّ ٱلَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا ٱلصَّالِحَاتِ (: «کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته کردند»). ایمان، که همان یقین و معرفت است، مقدم بر عمل صالح است، و عمل، ظهور و تجلی این معرفت است.

معرفت، چونان روحی است که به قالب عمل جان می‌بخشد. بدون معرفت، عمل چونان جسدی بی‌جان است که هیچ ارزشی در سلوک ندارد. اگر سالکی ادعای معرفت کند اما عمل صالح نداشته باشد، این فقدان عمل، کاشف از نبود معرفت است، زیرا معرفت حقیقی به‌طور طبیعی عمل‌زاست. این رابطه دیالکتیکی بین معرفت و عمل، چونان آینه‌ای است که حقیقت باطن سالک را بازمی‌تاباند.

نیت، معیار ارزش عمل

ارزش عمل، نه در کمیت آن، بلکه در نیت نهفته است. حدیث شریف إِنَّمَا ٱلْأَعْمَالُ بِٱلنِّيَّاتِ (ترجمه: «اعمال به نیت‌هاست») بر این حقیقت تأکید دارد که نیت، که ریشه در معرفت دارد، کیفیت و ارزش عمل را تعیین می‌کند. عملی که فاقد نیت خالص باشد، چونان پوسته‌ای توخالی است که هیچ ثمره‌ای در سلوک ندارد. به عنوان مثال، اگر سالکی ده رکعت نماز بخواند اما نیت و معرفت او ناقص باشد، این عمل در برابر یک رکعت نماز با معرفت کامل، ارزشی ندارد.

عمل بدون معرفت، بی‌ارزش است

عملی که از معرفت نشأت نگیرد، چونان عمل حیوانی است و در سلوک عرفانی جایگاهی ندارد. سالکی که به عمل می‌پردازد اما فاقد معرفت است، چونان حیوانی است که حرکتی مکانیکی انجام می‌دهد، بی‌آنکه به حقیقت نزدیک شود. این نکته، بر تفاوت بنیادین بین عمل ظاهری و عمل مبتنی بر معرفت تأکید دارد.

بخش سوم: مراتب علم در سلوک

تقسیم‌بندی علم

علم در سلوک عرفانی به سه مرتبه تقسیم می‌شود: علم ظاهری (استدلالی)، علم شهودی (مشاهده و مصادیق)، و علم لدنی (بی‌واسطه). علم ظاهری، مبتنی بر مفاهیم کلی و استدلال منطقی است و سالک را در مرتبه ابتدایی معرفت قرار می‌دهد. علم شهودی، به مصادیق و حقایق خارجی می‌پردازد و سالک را به سوی شهود و مشاهده هدایت می‌کند. علم لدنی، اوج معرفت است که سالک در آن از هرگونه واسطه رها شده و به ادراک بی‌واسطه حق نائل می‌شود.

اهل ظاهر و محجوبین

اهل ظاهر، کسانی هستند که با ابزار استدلال و منطق به معرفت می‌رسند. اینان در مرتبه ابتدایی علم قرار دارند و با مفاهیم کلی و عناوین ذهنی سروکار دارند. در مقابل، محجوبین، به دلیل حجاب جهل، حتی از این مرتبه نیز محروم‌اند و در سلوک جایگاهی ندارند. محجوبین، چونان آینه‌ای غبارگرفته‌اند که هیچ نوری را بازنمی‌تابانند، و علوم آنها، چونان پارچه‌ای چرب و آلوده، نه تنها پاک نمی‌کند، بلکه بر غبار جهل می‌افزاید.

اهل شهود و استدلال به مصادیق

اهل شهود، با استدلال به مصادیق و حقایق خارجی، از مفاهیم کلی فراتر می‌روند. اینان، چونان کسی که از دود به وجود آتش پی می‌برد یا از پوست کندن پیاز به گریه می‌افتد، با مشاهده مصادیق به معرفت می‌رسند. این مرتبه، تفاوت بنیادین بین فلسفه (مفاهیم کلی) و عرفان (مصادیق جزئی) را نشان می‌دهد. عرفان، چونان چشمه‌ای است که سالک را به سوی حقایق خارجی هدایت می‌کند، در حالی که فلسفه، در دایره مفاهیم ذهنی باقی می‌ماند.

علم لدنی، معرفت بی‌واسطه

علم لدنی، معرفتی است که بدون واسطه از حق دریافت می‌شود. این علم، چونان نوری خالص است که از منبع الهی سرچشمه می‌گیرد و سالک را از هرگونه ابزار استدلالی یا شهودی بی‌نیاز می‌سازد. علم لدنی، به تعبیر سیوطی، «علم لدنّی مشدّد» است که هیچ نامحرمی در آن راه ندارد و مستقیماً از حق به سالک می‌رسد.

بخش چهارم: تلاشی علوم شواهد

تلاشی، رهایی از علوم واسطه‌دار

در مرتبه جمع علم، علوم شواهد، اعم از استدلالی و شهودی، متلاشی می‌شوند و تنها علم لدنی باقی می‌ماند. این تلاشی، چونان دور انداختن کاغذ آدرس پس از رسیدن به مقصد است. علوم شواهد، مانند کاغذی هستند که سالک را به سوی حق هدایت می‌کنند، اما پس از وصول، دیگر نیازی به آنها نیست. علم لدنی، چونان نانی تازه از تنور، خالص و بی‌واسطه است، در حالی که علوم شواهد، مانند نان یخ‌زده، فاقد طراوت و اصالت‌اند.

مثال کاغذ آدرس

علوم شواهد، چونان کاغذ آدرسی هستند که سالک را به مقصد می‌رسانند، اما پس از رسیدن به حق، این علوم کنار گذاشته می‌شوند. این تمثیل، فرآیند تلاشی را به‌زیبایی نشان می‌دهد: سالک، پس از وصول به حقیقت، از ابزارهای واسطه‌دار بی‌نیاز می‌شود و تنها علم لدنی، که خالص و بی‌واسطه است، در او متجلی می‌گردد.

نقد علوم غیرلدنی

علوم غیرلدنی، که از منابع مختلف جمع‌آوری شده‌اند، چونان گدایی علمی هستند که فاقد اصالت‌اند. این علوم، مانند نان یخ‌زده یا پارچه‌ای دستمالی‌شده، تکه‌تکه و پراکنده‌اند و ارزشی در برابر علم لدنی ندارند. عالمی که علم خود را از دیگران گردآوری کرده، چونان گدایی است که تکه‌های علم را از این‌سو و آن‌سو جمع کرده است.

مثال ادب نیشابوری

ادب نیشابوری، علوم غیرلدنی را به گدایی تشبیه کرده و آنها را فاقد ارزش حقیقی دانسته است. این دیدگاه، بر اهمیت اصالت در علم تأکید دارد: عالم حقیقی، کسی است که علم او از اتصال مستقیم به حق سرچشمه می‌گیرد، نه از جمع‌آوری پراکنده از منابع دیگر.

مثال شعر و حدیث دوست

شاعر می‌فرماید: «هرچه خوانده‌ام همه از یادم رفت، إلا حدیث دوست که تکرار می‌کنم». این بیت، فرآیند تلاشی علوم شواهد را نشان می‌دهد: سالک با وصول به حق، از علوم غیرلدنی بی‌نیاز شده و تنها حدیث دوست (حق) را تکرار می‌کند. اما حتی این حدیث نیز در حضور دوست متلاشی می‌شود، زیرا وصول به حق، گفتار را زایل می‌سازد.

بخش پنجم: علم لدنی و وحدت باطنی

علم لدنی، چشمه معرفت

علم لدنی، چونان چشمه‌ای زلال است که مستقیماً از حق سرچشمه می‌گیرد و سالک را از کثرت‌های ظاهری رها می‌سازد. این علم، نه با ترک علوم دیگر، بلکه با درک باطن لدنی آنها حاصل می‌شود. سالک، چونان کسی که به چشمه می‌رسد، درمی‌یابد که هر آبی که نوشیده، از این چشمه بوده است.

مثال امیرمؤمنان (ع)

امیرمؤمنان (ع)، چونان الگویی بی‌بدیل از عالم لدنی، علمی خالص و بی‌واسطه از حق دریافت می‌کنند. این علم، که از هرگونه گدایی علمی مبراست، چونان نوری است که مستقیماً از منبع الهی به قلب سالک می‌تابد.

رهایی از خودبینی

سالک باید از خودبینی و تکیه بر علوم غیرلدنی رها شود و به حقیقت وجودی خود، که ظهور حق است، توجه کند. این رهایی، چونان گسستن از بندهای کثرت است که سالک را به وحدت باطنی هدایت می‌کند.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

مراتب الجمع در منازل السائرین، چونان سفری معنوی است که سالک را از معرفت ظاهری به وحدت شهودی با حق رهنمون می‌سازد. جمع علم، دروازه‌ای به سوی استدلال و مفاهیم کلی است؛ جمع وجود، پلی به سوی شهود و مصادیق خارجی؛ و جمع عین، قله‌ای است که سالک در آن از هر واسطه‌ای رها می‌شود. معرفت، جوهره سلوک است و عمل، قالبی برای تجلی آن. علم لدنی، اوج این سیر است که سالک را به ادراک بی‌واسطه حق می‌رساند. مثال‌هایی چون کاغذ آدرس، نان یخ‌زده، و حدیث دوست، این فرآیند را به‌زیبایی نشان می‌دهند. این نوشتار، با تبیین دقیق و تفصیلی این مراتب، راهنمایی جامع برای طالبان معرفت و پژوهشگران عرفان اسلامی فراهم آورده است.