متن درس

نور و ظهور در منازل السائرین: تحلیل و بازنویسی دعای نور

برگرفته از درس‌گفتارهای آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۶۶۳)

مقدمه: تبیین دعای نور در چارچوب توحید و امامت

دعای «اللّهم اعطنا نوراً، واجعل لنا نوراً، واعظم لنا نوراً، وزدنا نوراً» به مثابه نگینی درخشان در منظومه معارف عرفانی «منازل السائرین» می‌درخشد. این دعا، که در بخش نهایات توحید این اثر عظیم جای گرفته، نه‌تنها مراتب سلوک سالک را به سوی حق ترسیم می‌کند، بلکه به سان نقشه‌ای جامع، سیر تکاملی کل عالم را در مسیر ظهور نور الهی و استقرار دولت حقه امام زمان (عج) به تصویر می‌کشد. این دعا، با چهار فراز خود، اسفار اربعه هستی را بازنمایی می‌کند: از ظهور حقیقت توحید تا تجلی جمال و کمال الهی در عالم.

بخش نخست: مراتب ظهور نور در دعای نور

فراز اول: اعطنا نوراً – ظهور حقیقت توحید و ولایت

نخستین فراز دعای نور، «اللّهم اعطنا نوراً»، به اعطای نور حقیقت توحید و ولایت اشاره دارد. این نور، چونان مشعلی فروزان، باطن وجود سالک را روشن می‌سازد و او را به سوی شهود حقیقت الهی هدایت می‌کند. این منزل، نقطه آغاز سلوک هستی است که عالم را از تاریکی جهل به روشنایی معرفت رهنمون می‌شود. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم هم‌خوانی دارد: ﴿ٱللَّهُ نُورُ ٱلسَّمَٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ﴾ (نور: ۳۵، : «خدا نور آسمان‌ها و زمین است»). نور الهی، مبدأ هستی است که وجود را از ظلمت عدم به روشنایی وجود می‌آورد.

این منزل، به مثابه طلوع سپیده‌دم در عالم وجود است که سالک را به سوی فهم حقیقت هستی و پیوند با مبدأ نور رهنمون می‌سازد. نور توحید، چونان کلیدی است که درهای معرفت را می‌گشاید و زمینه‌ساز مراتب بعدی سلوک می‌شود.

فراز دوم: واجعل لنا نوراً – کسوت امامت و ظرف معصومین

فراز دوم، «واجعل لنا نوراً»، به جعل کسوت امامت در ظرف معصومین، به‌ویژه امام زمان (عج)، اشاره دارد. جعل، برخلاف اعطا، به استقرار و تجلی نور در ظرفی خاص دلالت می‌کند. این ظرف، وجود مقدس معصومین است که کسوت امامت را به خود گرفته و نور ولایت الهی را در عالم متجلی می‌سازند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم پیوند دارد: ﴿وَجَعَلْنَٰهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا﴾ (انبیاء: ۷۳، : «و آنان را پیشوایانی قرار دادیم که به امر ما هدایت می‌کردند»).

امامت، چونان جامه‌ای نورانی است که بر قامت معصومین دوخته شده و نور ولایت را در عالم پراکنده می‌سازد. این منزل، مرحله‌ای است که نور الهی در ظرف وجودی معصومین تجلی می‌یابد و هدایت خلق را به سوی حق عهده‌دار می‌شود.

فراز سوم: واعظم لنا نوراً – هیبت و تفوق دولت حقه

فراز سوم، «واعظم لنا نوراً»، به بزرگ‌داشت نور امامت و استقراریافتن هیبت و اقتدار دولت حقه امام زمان (عج) اشاره دارد. این مرحله، تجلی عظمت و تفوق ولایت الهی است که هیچ نیرویی در برابر آن تاب مقاومت ندارد. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم هم‌سو است: ﴿وَلِلَّهِ ٱلْعِزَّةُ جَمِيعًا﴾ (فاطر: ۱۰، : «عزت همه از آن خداست»).

این منزل، چونان قله‌ای رفیع است که عالم را از پراکندگی و آشوب به سوی وحدت و نظم الهی هدایت می‌کند. هیبت امامت، چونان تاجی از نور است که بر سر دولت حقه نهاده شده و عزت الهی را در عالم آشکار می‌سازد.

فراز چهارم: وزدنا نوراً – ظهور حقایق و جمال هستی

فراز چهارم، «وزدنا نوراً»، به افزایش نور و ظهور حقایق، خیرات و جمال هستی در دولت امام زمان (عج) اشاره دارد. در این مرحله، عالم از خماری و جهالت رها شده و به نورانیت کامل دست می‌یابد، به گونه‌ای که همه موجودات، حقیقت و جمال الهی را درک می‌کنند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم هم‌خوانی دارد: ﴿إِذَا زُلْزِلَتِ ٱلْأَرْضُ زِلْزَالَهَا﴾ (زلزال: ۱، : «آنگاه که زمین به لرزه‌ی شدیدش لرزانیده شود»).

این منزل، چونان باغی پرشکوه است که غنچه‌های ناسوت در آن شکوفا شده و جمال الهی در همه‌چیز هویدا می‌گردد. عالم، در این مرحله، به مثابه آینه‌ای است که نور حق را در تمامی زوایای خود بازمی‌تاباند.

جمع‌بندی بخش نخست

دعای نور، با چهار فراز خود، مراتب سلوک هستی را به تصویر می‌کشد: از اعطای نور توحید تا ظهور حقایق و جمال الهی. این دعا، نه‌تنها سلوک فردی سالک را تبیین می‌کند، بلکه سیر جمعی عالم را به سوی نور و وحدت الهی ترسیم می‌نماید. هر فراز، چونان منزلگاهی در مسیر این سفر عظیم، عالم را به سوی کمال و جمال رهنمون می‌سازد.

بخش دوم: اسفار اربعه و تحول عالم در دولت امام زمان (عج)

اسفار اربعه در دعای نور

دعای نور، به مثابه نقشه‌ای جامع، چهار منزل سلوک هستی را ترسیم می‌کند: ۱) اعطنا نوراً (ظهور حقیقت)، ۲) واجعل لنا نوراً (ظهور امامت)، ۳) واعظم لنا نوراً (هیبت امامت)، ۴) وزدنا نوراً (ظهور حقایق). این مراتب، با اسفار اربعه عرفانی (من الخلق إلی الحق، فی الحق بالحق، إلی الخلق بالحق، فی الخلق بالحق) مطابقت دارد، اما در مقیاسی جمعی و در راستای تکامل کل عالم مطرح می‌شود. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم پیوند دارد: ﴿وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنتُمْ﴾ (حدید: ۴، : «و او با شماست هر کجا که باشید»).

این اسفار، چونان سفری عظیم در پهنه هستی است که عالم را از ظلمت کثرت به نور وحدت رهنمون می‌سازد. هر منزل، گامی است به سوی کمال عالم که در نهایت، در دولت حقه به اوج خود می‌رسد.

جهان در ظهور امام زمان: جلای هستی

در دولت امام زمان (عج)، عالم از تاریکی و نکبت رها شده و جلای الهی می‌یابد. این تحول، چونان برافروختن مشعلی در تاریکی است که عقل‌های پراکنده بندگان را جمع کرده و حقایق را بر همگان آشکار می‌سازد. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم هم‌سو است: ﴿وَأَشْرَقَتِ ٱلْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا﴾ (زمر: ۶۹، : «و زمین به نور پروردگارش روشن شد»).

جهان در این دوران، چونان گلی شکوفا شده که عطر و زیبایی آن، همگان را مسحور می‌کند. این تحول، نه‌تنها ناسوت را نورانی می‌سازد، بلکه عالم را به بهشتی از صفا و عشق تبدیل می‌کند.

نکبت کنونی عالم و نیاز به نور

عالم کنونی، به دلیل غیبت نور امامت و نبوت، در خماری و نکبت غرق است. این تاریکی، مانع از ظهور جمال و حقیقت هستی می‌شود. دعای نور، چونان کلیدی است که این قفل ظلمت را می‌گشاید و عالم را به سوی نورانیت هدایت می‌کند. این مفهوم با آیه شریفه قرآن کریم پیوند دارد: ﴿أَوَمَن كَانَ مَيْتًا فَأَحْيَيْنَٰهُ وَجَعَلْنَا لَهُۥ نُورًا يَمْشِى بِهِۦ فِى ٱلنَّاسِ﴾ (انعام: ۱۲۲، : «آیا کسی که مرده بود و او را زنده کردیم و برایش نوری قرار دادیم که با آن در میان مردم راه رود»).

این وضعیت، چونان شبی تاریک است که در انتظار طلوع خورشید ولایت به سر می‌برد. ظهور نور، عالم را از این تاریکی رهایی بخشیده و آن را به سوی روشنایی ابدی هدایت می‌کند.

شهود زیبایی هستی در نگاه اولیا

اولیای الهی، چون امیرمؤمنان (ع)، دنیا را در حقیقت و جمال الهی آن می‌بینند. در دولت امام زمان (عج)، این شهود برای همگان ممکن می‌شود و دنیا به سان بهشتی نورانی ظهور می‌کند. این مفهوم با حدیث شریف «إن الله جمیل و یحب الجمال» (خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد) پیوند دارد.

این شهود، چونان گشوده شدن دریچه‌ای به سوی بهشت است که عالم را در پرتو نور ولایت، به منظره‌ای از زیبایی و کمال تبدیل می‌کند. دنیا در این نگاه، نه‌تنها نکبت‌بار نیست، بلکه آینه‌ای است از جمال حق.

جمع‌بندی بخش دوم

دعای نور، با ترسیم اسفار اربعه، سیر تکاملی عالم را از ظلمت به نور و از نکبت به جمال به تصویر می‌کشد. این سیر، که در دولت امام زمان (عج) به اوج خود می‌رسد، عالم را به بهشتی از صفا و زیبایی تبدیل می‌کند. اولیای الهی، که پیش‌تر این جمال را شهود کرده‌اند، الگویی برای این تحول عظیم‌اند که در نهایت، همه خلق را به سوی فهم حقیقت و زیبایی هستی رهنمون می‌سازد.

بخش سوم: چالش‌های نسخه‌شناسی و تکمیل شرح منازل السائرین

چالش‌های نسخه‌شناسی شرح کاشانی

شارح کاشانی در فرآیند نگارش شرح «منازل السائرین» با چالش نسخه‌های متخالف و پراکنده روبه‌رو شد. این نسخه‌ها، که گاه دچار خطا و ابهام بودند، فرآیند تصحیف متن را دشوار ساخته بودند. اما با عنایت الهی، نسخه‌ای معتبر از سال ۴۷۵ هجری، مورد تأیید شیخ، به دست آمد که اساس شرح او قرار گرفت. این فرآیند با آیه شریفه قرآن کریم هم‌خوانی دارد: ﴿وَٱلَّذِينَ جَٰهَدُوا۟ فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا﴾ (عنکبوت: ۶۹، : «و کسانی که در راه ما کوشیدند، به‌یقین آنها را به راه‌های خود هدایت می‌کنیم»).

این چالش، چونان سفری در میان تاریکی‌های ابهام بود که با یافتن نسخه‌ای معتبر، به روشنایی دانش و معرفت منتهی شد. این فرآیند، نشان‌دهنده اهتمام شارح به حفظ اصالت و امانت متن است.

تکمیل شرح و کرامت شیخ

شارح کاشانی شرح «منازل السائرین» را در سال ۷۳۱ هجری در خانقاهی مبارکه به پایان برد و آن را کرامتی از شیخ و نشانه‌ای از امداد الهی دانست. این فرآیند با آیه شریفه قرآن کریم پیوند دارد: ﴿وَمَا تَوْفِيقِىٓ إِلَّا بِٱللَّهِ﴾ (هود: ۸۸، : «و توفیق من جز به [یاری] خدا نیست»).

این تکمیل، چونان فرجام سفری عظیم در مسیر معرفت بود که با اخلاص و امداد الهی به سرانجام رسید. خانقاه، به مثابه پناهگاهی برای عارفان، بستری برای این توفیق الهی فراهم آورد.

جمع‌بندی بخش سوم

فرآیند شرح «منازل السائرین» توسط شارح کاشانی، نمونه‌ای از تلاش علمی و معنوی در حفظ و انتقال معارف عرفانی است. غلبه بر چالش‌های نسخه‌شناسی و تکمیل شرح در محیطی ساده، نشان‌دهنده اخلاص و توفیق الهی است که این اثر را به منبعی بی‌بدیل در عرفان اسلامی تبدیل کرده است.

نتیجه‌گیری: نور ولایت، مقصد نهایی سلوک هستی

دعای «اللّهم اعطنا نوراً، واجعل لنا نوراً، واعظم لنا نوراً، وزدنا نوراً» در «منازل السائرین»، چونان مشعلی است که مسیر سلوک هستی را روشن می‌سازد. این دعا، با ترسیم چهار منزل ظهور حقیقت، امامت، هیبت امامت و ظهور حقایق، عالم را از تاریکی و نکبت به سوی نورانیت و جمال الهی هدایت می‌کند. در دولت امام زمان (عج)، این نور به اوج خود می‌رسد و عالم به بهشتی از صفا و زیبایی تبدیل می‌شود. شرح کاشانی بر این اثر، با غلبه بر چالش‌های نسخه‌شناسی و با امداد الهی، معارفی ژرف را به مخاطبان عرضه کرده است.