متن درس
تحلیل و تبیین تخصصی مدخل فلسفه: اعمیت وجود
برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه سی)
دیباچه
فلسفه، چونان دریایی ژرف و بی‌کران، در پی حقیقت وجود و هستی است که در اعماق آن، پرسش‌های بنیادین بشری نهفته است. درس‌گفتار سی‌ام از مجموعه گران‌سنگ استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره، به کاوش در یکی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفه اسلامی، یعنی تعیین مدخل فلسفه، پرداخته است. این اثر، با نگاهی عمیق و روشمند، اعمیت وجود را به‌عنوان نقطه عزیمت فلسفه پیشنهاد می‌دهد و با نقد مدخل‌های دیگر، از جمله بداهت و اعرفیت، به بازسازی روش‌شناسی فلسفی می‌پردازد. در این کتاب، محتوای درس‌گفتار با تحلیل‌های تفصیلی و تمثیلات ادبی درهم‌آمیخته و به زبانی فاخر و آکادمیک بازنویسی شده تا اثری جامع و شایسته برای پژوهشگران و دانش‌پژوهان حوزه فلسفه و الهیات ارائه گردد. این نوشتار، با حفظ تمامی جزئیات درس‌گفتار و تحلیل‌های مرتبط، ساختاری علمی و نظام‌مند یافته و با استعارات و تلویحات فاخر، مفاهیم پیچیده را به‌گونه‌ای روشن و دل‌انگیز تبیین کرده است.
بخش یکم: ضرورت تعیین مدخل فلسفه
فلسفه، چونان بنایی رفیع، نیازمند پایه‌ای استوار است که کل نظام فکری بر آن استوار گردد. استاد فرزانه در این درس‌گفتار، بر لزوم تعیین مدخلی تأکید دارند که به‌منزله درگاه ورود به فلسفه، پیش‌نیاز هر بحث و استدلال باشد. این مدخل، باید چنان بنیادی باشد که امکان پیش‌روی از آن به سوی مفاهیم پیشین وجود نداشته باشد، مانند نقطه‌ای که همه خطوط اندیشه از آن آغاز می‌شوند.
درنگ: مدخل فلسفه، چونان ریشه درختی تنومند، باید بنیادی‌ترین مفهوم باشد که پیش‌نیاز هر استدلال فلسفی است و امکان تقدم بر آن متصور نیست.
تحلیل و تبیین
تعیین مدخل فلسفه، به‌منزله انتخاب مبدأ در سفری معرفتی است که مسیر کل نظام فلسفی را تعیین می‌کند. این دیدگاه، ریشه در روش‌شناسی فلسفه اسلامی دارد که موضوع علم را مفروض و بدیهی می‌انگارد. مدخل، باید مفهومی باشد که هم جامع باشد و هم غیرقابل انکار، تا پایه‌ای محکم برای استدلال‌های بعدی فراهم آورد.
بخش دوم: تنوع مدخل‌های فلسفی
فیلسوفان بزرگ اسلامی، هرکدام با توجه به مبانی فکری خویش، مدخلی خاص برای ورود به فلسفه برگزیده‌اند. ابن‌سینا از وجود جسم آغاز کرده، میرداماد حدوث و قدم را نقطه عزیمت قرار داده، و ملاصدرا با تأکید بر اعرفیت و بداهت وجود، راهی متافیزیکی‌تر پیموده است.
تحلیل و تبیین
این تنوع، چونان شاخه‌های درختی واحد، نشان‌دهنده غنای روش‌شناسی در فلسفه اسلامی است. هر فیلسوف، با توجه به نظام فکری خود، نقطه‌ای را برای ورود به فلسفه برگزیده که بازتاب‌دهنده پیش‌فرض‌ها و اولویت‌های اوست. با این حال، استاد فرزانه بر این باورند که مدخل فلسفه باید از هرگونه نزاع و اختلاف مبرا باشد، تا بتواند پایه‌ای استوار برای کل نظام فلسفی فراهم کند.
بخش سوم: اعمیت وجود، مدخل پیشنهادی فلسفه
استاد فرزانه، اعمیت وجود را به‌عنوان مدخل فلسفه پیشنهاد می‌دهند، زیرا وجود، عام‌ترین مفهوم و مصداق است که در هر چارچوب فلسفی، از مادی تا مجرد، از ذهنی تا خارجی، و از مطلق تا مقید، پذیرفته شده و غیرقابل انکار است.
درنگ: اعمیت وجود، چونان خورشیدی که همه چیز را در پرتو خود روشن می‌سازد، عام‌ترین و غیرقابل تردید مفهوم است که شایسته‌ترین مدخل برای فلسفه است.
تحلیل و تبیین
اعمیت، به معنای شمول وجود بر همه موجودات و مفاهیم، آن را از هرگونه اختلاف و نزاع مبرا می‌سازد. برخلاف اعرفیت که به ادراک ذهنی وابسته است و محل اختلاف فیلسوفان قرار گرفته، اعمیت ذاتی و غیرقابل تعلیل است. این دیدگاه، با فلسفه ابن‌سینا و ملاصدرا هم‌خوانی دارد که وجود را موضوع فلسفه و عام‌ترین حقیقت می‌دانند.
بخش چهارم: نقد اعرفیت و بداهت به‌عنوان مدخل
استاد فرزانه، اعرفیت و بداهت را به‌عنوان مدخل فلسفه نقد می‌کنند، زیرا این مفاهیم محل اختلاف‌اند. برخی وجود را اعرف و بدیهی می‌دانند، برخی خیر؛ برخی آن را متصور می‌انگارند، برخی اکتسابی. این اختلافات، اعرفیت را از جایگاه مدخل فلسفه ساقط می‌کند.
تحلیل و تبیین
اعرفیت، به دلیل وابستگی به ادراک ذهنی، نمی‌تواند مدخلی استوار باشد. اگر اعرفیت را مدخل قرار دهیم، پرسش از چرایی اعرف بودن پیش می‌آید، و پاسخ آن به اعمیت بازمی‌گردد. پس اعمیت، مقدم بر اعرفیت است و شایسته‌تر برای نقطه آغاز فلسفه.
درنگ: اعمیت، چونان بنیادی استوار، مقدم بر اعرفیت است، زیرا اعرفیت معلول اعمیت بوده و خود دلیل‌بردار است.
بخش پنجم: اعمیت وجود، حقیقتی غیرقابل انکار
استاد فرزانه تأکید دارند که اعمیت وجود، نه قابل شک است، نه قابل انکار، و نه چیزی اعم از آن متصور است. وجود، اعم‌الموجودات و المفاهیم است، چه در ساحت مادی باشد یا مجرد، ذهنی یا خارجی، مطلق یا مقید.
تحلیل و تبیین
این دیدگاه، وجود را چونان اقیانوسی بی‌کران معرفی می‌کند که همه موجودات و مفاهیم را در خود جای داده است. اعمیت، صفتی ذاتی و خودبسنده است که نیازی به اثبات یا تعلیل ندارد، و این ویژگی، آن را به مدخلی ایده‌آل برای فلسفه تبدیل می‌کند.
بخش ششم: نقد مدخل‌های کلامی و میرداماد
استاد فرزانه، مدخل‌های کلامی، مانند آنچه در شرح مواقف آمده، را به دلیل فقدان ترتیب فنی و منطقی نقد می‌کنند. همچنین، مدخل میرداماد (حدوث و قدم) را مورد انتقاد قرار می‌دهند، زیرا این‌ها صفاتی هستند که فرع بر موصوف (وجود) بوده و نمی‌توانند مدخل فلسفه باشند.
تحلیل و تبیین
کلام، به دلیل ماهیت جدلی خود، کمتر به نظام‌مندی منطقی پایبند است، اما فلسفه نیازمند مدخلی است که تقدم موصوف بر وصف را رعایت کند. حدوث و قدم، چونان شاخه‌هایی فرعی، نمی‌توانند جای ریشه اصلی، یعنی وجود، را بگیرند.
بخش هفتم: تمهید القواعد و جایگاه اعمیت
استاد فرزانه به تمهید القواعد ارجاع می‌دهند که علم الهی را اعلی‌العلوم می‌داند، زیرا موضوع آن (وجود) اعم‌الموضوعات است. اعمیت، دلیل اعلی و اعرف بودن علم الهی است، اما خود غیرقابل تعلیل است.
تحلیل و تبیین
این دیدگاه، وجود را چونان قله‌ای رفیع معرفی می‌کند که علم الهی بر آن استوار است. اعمیت، به‌عنوان مبنای برتری فلسفه، در هر دو ساحت مفهومی و مصداقی، عام‌ترین حقیقت است.
درنگ: اعمیت وجود، چونان ستونی استوار، پایه برتری علم الهی است، زیرا هیچ چیزی اعم از آن متصور نیست.
بخش هشتم: مفهوم و مصداق وجود
استاد فرزانه تأکید دارند که مفهوم وجود، تنها از آن حیث که حکایت از مصداق می‌کند، معتبر است. تقسیم‌بندی وجود به ذهنی و خارجی نسبی است، زیرا وجود ذهنی نیز در خارج (در ذهن انسان) تحقق دارد.
تحلیل و تبیین
مفهوم وجود، چونان آینه‌ای است که حقیقت عینی را بازمی‌تاباند. این دیدگاه، به روش‌شناسی فلسفه اسلامی اشاره دارد که حقیقت وجود را مقدم بر مفاهیم ذهنی می‌داند و تقسیم‌بندی‌های ذهنی و خارجی را نسبی می‌انگارد.
بخش نهم: نهایة الحکمة و وحدت وجود
استاد فرزانه به نهایة الحکمة علامه طباطبایی ارجاع می‌دهند که فلسفه را اعم‌العلوم می‌داند، زیرا موضوع آن (وجود) اعم‌الموضوعات است. وجود، واحدی است که کثرت بدون آن تحقق نمی‌یابد.
تحلیل و تبیین
وحدت وجود، چونان ریشه‌ای است که کثرت از آن تغذیه می‌کند. این دیدگاه، با نظام صدرایی هم‌خوانی دارد که وجود را حقیقتی واحد و بالفعل می‌داند، و کثرت را فرع بر وحدت می‌انگارد.
بخش دهم: تمثیل پول برای تبیین اعمیت
استاد فرزانه با تمثیلی زیبا، اعمیت وجود را توضیح می‌دهند: همان‌گونه که در پول، چه صد تومان باشد، چه هزار تومان یا یک میلیون، اصل وجود پول مشترک است، وجود نیز در همه مراتب خود اعم است.
تحلیل و تبیین
این تمثیل، چونان چراغی روشنگر، وجه مشترک اعمیت را در میان تفاوت‌های ظاهری نشان می‌دهد. وجود، مانند اصل پول، حقیقتی عام است که در همه مصادیق و مراتب، حضور دارد.
درنگ: اعمیت وجود، چونان اصل مشترکی است که در همه مراتب هستی، از مادی تا مجرد، حضور دارد و غیرقابل انکار است.
جمع‌بندی
درس‌گفتار سی‌ام، چونان گوهری درخشان در گنجینه فلسفه اسلامی، به یکی از بنیادی‌ترین مسائل فلسفی، یعنی تعیین مدخل فلسفه، پرداخته است. استاد فرزانه، با نقد مدخل‌های مختلف، از جمله جسم، حدوث و قدم، و بداهت، اعمیت وجود را به‌عنوان مدخل پیشنهادی معرفی می‌کنند. اعمیت، به دلیل غیرقابل انکار بودن و شمول بر همه مفاهیم و مصادیق، شایسته‌ترین نقطه آغاز برای فلسفه است. این نوشتار، با تلفیق درس‌گفتار و تحلیل‌های تفصیلی، اثری جامع و آکادمیک ارائه داده که هم روش‌شناسی فلسفه اسلامی را غنی‌تر می‌سازد و هم راه را برای پژوهش‌های آتی هموار می‌کند.
با نظارت صادق خادمی