متن درس

اشتراک، تشکیک و وحدت وجود: تأملات فلسفی در پرتو حکمت صدرایی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره (جلسه ۹۷)

دیباچه: درآمدی بر مباحث وجودشناسی در حکمت صدرایی

در سپهر اندیشه اسلامی، مباحث وجودشناسی، چونان ستارگانی درخشان، محور تأملات عمیق فلسفی و عرفانی بوده‌اند. از میان این مباحث، موضوعات اصالت وجود، اشتراک وجود، تشکیک وجود و وحدت وجود، به‌سان قله‌های رفیع حکمت متعالیه، جایگاه ویژه‌ای دارند. این مسائل، که از بنیادین‌ترین پرسش‌های فلسفه صدرایی‌اند، به چگونگی رابطه میان حقیقت وجود و مظاهر آن می‌پردازند. چگونه وجود، که حقیقتی یگانه و بسیط است، می‌تواند در عین وحدت، اشتراک و مراتب گوناگون داشته باشد؟ این پرسش، چونان موجی که بر ساحل معرفت می‌کوبد، ذهن فیلسوفان و عارفان را به خود مشغول داشته است. این کتاب، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه نود و هفتم، با نگاهی نظام‌مند و علمی، به تبیین این مسائل می‌پردازد.

بخش نخست: نقد و تبیین مبانی اشتراک و وحدت وجود

نقد دیدگاه استاد مطهری در تفکیک اشتراک و وحدت

یکی از مسائل بنیادین در وجودشناسی صدرایی، تمایز میان اشتراک و وحدت وجود است. استاد مطهری، اشتراک را به‌عنوان بحثی مفهومی و پیش از اصالت وجود، و وحدت را به‌عنوان بحثی مصداقی و پس از اصالت وجود مطرح کرده‌اند. این دیدگاه، چونان ساختمانی که بر پایه‌ای سست بنا شده باشد، از منظر فلسفی مورد نقد قرار گرفته است. اشتراک و وحدت، هر دو متفرع بر اصالت وجودند و نمی‌توان یکی را پیش از اصالت و دیگری را پس از آن طرح کرد. این نقد، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، به ضرورت یکپارچگی مباحث وجودشناسی اشاره دارد و بر این نکته تأکید می‌ورزد که اشتراک و وحدت، هر دو در قلمرو حقیقت وجود و نه صرفاً مفهوم آن جای دارند.

وابستگی منطقی اشتراک و وحدت به اصالت وجود

اصالت وجود، چونان ریشه‌ای استوار، بنیان سایر مباحث وجودشناسی را تشکیل می‌دهد. پس از اثبات اصالت وجود، پرسش‌هایی بنیادین پدیدار می‌شوند: آیا وجود مشترک است، متباین است، متخالف است یا واحد؟ این پرسش‌ها، مانند شاخه‌های درختی که از یک تنه سر برمی‌آورند، همگی از اصالت وجود سرچشمه می‌گیرند. طرح اشتراک پیش از اصالت، مانند کاشتن بذری پیش از آماده‌سازی زمین، ناسازگار با روش‌شناسی فلسفی است. این دیدگاه، به اهمیت ترتیب منطقی در مباحث وجودشناسی تأکید می‌ورزد و نشان می‌دهد که اشتراک و وحدت، هر دو در پرتو اصالت وجود معنا می‌یابند.

اشتراک به‌عنوان بحثی فلسفی و حقیقی

برخلاف دیدگاه استاد مطهری که اشتراک را مفهومی می‌داند، اشتراک وجود در فلسفه صدرایی، بحثی فلسفی و حقیقی است. این بحث، مانند آینه‌ای که حقیقت را بازتاب می‌دهد، به ویژگی‌های مشترک حقیقت وجود در میان موجودات می‌پردازد، نه صرفاً به مفهوم وجود. اشتراک، چونان جریانی که از سرچشمه وجود برمی‌خیزد، از امهات مسائل حکمیه است و نمی‌توان آن را به تحلیل ادبی یا مفهومی فروکاست. این دیدگاه، مانند پلی که دو ساحل معرفت را به هم پیوند می‌دهد، اشتراک را در قلمرو حقیقت وجود جای می‌دهد و از خلط آن با مباحث ادبی پرهیز می‌کند.

جمع‌بندی بخش نخست

در این بخش، با نقد دیدگاه استاد مطهری، نشان داده شد که اشتراک و وحدت وجود، هر دو متفرع بر اصالت وجودند و نمی‌توان آنها را به ترتیب مفهومی و مصداقی تفکیک کرد. این نقد، مانند چراغی که مسیر را روشن می‌کند، بر اهمیت روش‌شناسی دقیق در فلسفه صدرایی تأکید دارد. اشتراک، به‌عنوان بحثی فلسفی و حقیقی، از امهات مسائل حکمیه است و در کنار اصالت وجود، بنیان تبیین وحدت را فراهم می‌آورد. این بخش، زمینه را برای بررسی چیدمان منطقی حکیم سبزواری در بخش بعدی فراهم می‌کند.

بخش دوم: چیدمان منطقی حکیم سبزواری در وجودشناسی

ترتیب نظام‌مند حکیم سبزواری

حکیم سبزواری، در منظومه حکمت خود، چیدمانی نظام‌مند و زیبا برای مباحث وجودشناسی ارائه داده است: نخست اصالت وجود، سپس اشتراک وجود و در نهایت وحدت وجود. این ترتیب، مانند نقشه‌ای که راه را برای کاوشگران معرفت هموار می‌کند، از انسجام منطقی برخوردار است. حکیم سبزواری، با طرح اصالت وجود به‌عنوان بنیاد، سپس اشتراک به‌عنوان ویژگی‌های مشترک وجودات و در نهایت وحدت به‌عنوان احدیت وجود، ساختمانی استوار در وجودشناسی بنا کرده است. این چیدمان، مانند نردبانی که به سوی قله معرفت صعود می‌کند، مخاطب را به فهمی عمیق‌تر از حقیقت وجود هدایت می‌کند.

اهمیت اشتراک وجود در منظومه

حکیم سبزواری، اشتراک وجود را با عبارت «قرّر فی اشتراک الوجود» از امهات مسائل حکمیه می‌داند. این مسئله، مانند ستونی استوار، در کنار اصالت وجود قرار دارد و مبنایی برای استنباط وحدت وجود فراهم می‌آورد. اشتراک، چونان جریانی که از سرچشمه حقیقت وجود برمی‌خیزد، ویژگی‌های مشترک میان موجودات را نشان می‌دهد. حکیم سبزواری با تأکید بر این‌که اشتراک، مانند اصالت، از مسائل بنیادین حکمت است، آن را از تحلیل‌های مفهومی متمایز می‌کند. این دیدگاه، مانند آینه‌ای که حقیقت را بازتاب می‌دهد، اشتراک را در قلمرو حقیقت وجود جای می‌دهد.

استنباط وحدت از اشتراک

حکیم سبزواری تأکید می‌کند که از اشتراک وجود، وحدت وجود استنباط می‌شود. این استنباط، مانند پلی که دو ساحل را به هم پیوند می‌دهد، نشان‌دهنده رابطه منطقی میان این دو مفهوم است. اشتراک، با نشان دادن خصوصیات مشترک وجودات، زمینه را برای فهم وحدت به‌عنوان احدیت وجود فراهم می‌کند. این دیدگاه، مانند مشعلی که در تاریکی می‌درخشد، بر فلسفی بودن هر دو بحث تأکید دارد و از تقلیل آنها به تحلیل‌های مفهومی پرهیز می‌کند.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، چیدمان منطقی حکیم سبزواری را در تبیین مباحث وجودشناسی بررسی کرد. ترتیب اصالت، اشتراک و وحدت، مانند نردبانی که به سوی قله معرفت صعود می‌کند، از انسجام و زیبایی برخوردار است. اشتراک وجود، به‌عنوان یکی از امهات مسائل حکمیه، مبنایی برای استنباط وحدت فراهم می‌آورد و هر دو بحث، در قلمرو حقیقت وجود جای دارند. این چیدمان، زمینه را برای بررسی تمایز اشتراک، تشکیک و وحدت در بخش بعدی فراهم می‌کند.

بخش سوم: تمایز اشتراک، تشکیک و وحدت وجود

تمایز مفهومی و کارکردی اشتراک، تشکیک و وحدت

یکی از چالش‌های بنیادین در وجودشناسی صدرایی، تمایز میان اشتراک، تشکیک و وحدت وجود است. اشتراک، مانند آینه‌ای که ویژگی‌های مشترک را بازتاب می‌دهد، به خصوصیات مشترک وجودات بدون توجه به ترتیب مراتب آنها می‌پردازد. تشکیک، مانند نردبانی که مراتب وجود را نشان می‌دهد، به ترتیب و تفاوت در شدت و ضعف وجودات توجه دارد. وحدت، مانند خورشیدی که همه پرتوها از آن سرچشمه می‌گیرند، به احدیت وجود و یگانگی حقیقت آن اشاره دارد. خلط این مفاهیم، چونان درهم‌آمیختن رنگ‌ها بر بوم نقاشی، به ابهامات فلسفی منجر می‌شود.

اشتراک وجود: خصوصیات بدون ترتیب

اشتراک وجود، مانند جویبارهایی که از یک سرچشمه واحد جاری‌اند، به ویژگی‌های مشترک میان موجودات می‌پردازد. برای مثال، خدا و زید هر دو موجودند، اما در اشتراک، ترتیب مراتب آنها مورد توجه نیست. این دیدگاه، مانند نقشی که بدون توجه به عمق بر بوم کشیده می‌شود، تنها به اشتراک در حقیقت وجود اکتفا می‌کند. اشتراک، لزوماً به وحدت منجر نمی‌شود، زیرا ممکن است موجودات خصوصیات مشترک داشته باشند، اما واحد نباشند، مانند زید و خالد که هر دو انسان‌اند، اما هویت واحدی ندارند.

تشکیک وجود: مراتب و ترتیب

تشکیک وجود، مانند پلکانی که مراتب مختلف را نشان می‌دهد، به تفاوت در شدت و ضعف وجودات توجه دارد. برای مثال، اعداد دو، چهار و شش، همگی عددند، اما در تشکیک، چهار از دو بیشتر و شش از چهار بیشتر است. این ترتیب، مانند سایه‌روشن‌های یک تابلوی نقاشی، تفاوت مراتب وجود را نمایان می‌سازد. تشکیک، خصوصیات مشترک را در بر دارد، اما با افزودن بعد ترتیب، از اشتراک متمایز می‌شود. با این حال، تشکیک لزوماً به وحدت منتهی نمی‌شود، زیرا مراتب می‌توانند بدون احدیت وجود باشند.

وحدت وجود: احدیت حقیقت

وحدت وجود، مانند خورشیدی که همه پرتوها را در خود جمع می‌کند، به احدیت حقیقت وجود اشاره دارد. در این دیدگاه، همه موجودات، مانند اعداد که همگی عددند، در حقیقت وجود اشتراک دارند. وحدت، مانند آینه‌ای که یک حقیقت واحد را بازتاب می‌دهد، کثرت ظاهری را به وحدت ذاتی بازمی‌گرداند. این وحدت، از اشتراک و تشکیک استنباط می‌شود، اما خود مبحثی مستقل است که به یگانگی حقیقت وجود می‌پردازد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تبیین تمایز میان اشتراک، تشکیک و وحدت وجود، مانند نقشه‌ای که مسیرهای مختلف را نشان می‌دهد، به روشنی مفاهیم وجودشناسی را از یکدیگر جدا کرد. اشتراک، به خصوصیات مشترک بدون ترتیب، تشکیک به مراتب و ترتیب، و وحدت به احدیت حقیقت وجود می‌پردازد. خلط این مفاهیم، به ابهامات فلسفی منجر می‌شود و تبیین دقیق آنها، مانند مشعلی که راه را روشن می‌کند، برای فهم عمیق‌تر ضروری است. این بخش، زمینه را برای بررسی استدلال‌های قرآنی و فلسفی در بخش بعدی فراهم می‌کند.

بخش چهارم: استدلال‌های قرآنی و فلسفی در اثبات اشتراک وجود

استناد به آیات قرآنی

حکیم سبزواری، در تبیین اشتراک وجود، به آیه‌ای از قرآن کریم استناد می‌کند: سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ [مطلب حذف شد] : «به‌زودی آیات خود را در افق‌ها [جهان هستی] و در دل‌هایشان به آن‌ها نشان خواهیم داد تا برایشان روشن شود که او حق است»). این آیه، مانند مشعلی که در تاریکی می‌درخشد، نشان می‌دهد که هر موجود آفاقی و انفسی، آیتی از جلال الهی است. موجودات، چونان آیینه‌هایی که نور حقیقت را بازتاب می‌دهند، در حقیقت وجود اشتراک دارند و این اشتراک، مبنای فلسفی و الهیاتی برای اثبات یگانگی حقیقت است.

نقد دیدگاه تعطیلی

حکیم سبزواری، دیدگاه تعطیلی (مانند اشعری و ابوالحسین بصری) را که اشتراک وجود را نفی می‌کند، مورد نقد قرار می‌دهد. این دیدگاه، مانند بنایی که بر شن‌های روان بنا شده باشد، به ابهام در وجود منجر می‌شود: اگر خدا موجود است و مخلوق نیز موجود است، نفی اشتراک، وجود را نه موجود و نه معدوم می‌کند، که این تعطیلی است. این نقد، مانند تیغی که حقیقت را از باطل جدا می‌کند، نشان می‌دهد که نفی اشتراک، به دلیل ترس از مشابهت خالق و مخلوق، به ابهام فلسفی می‌انجامد. اشتراک، به حقیقت وجود مربوط است، نه به مشابهت ظاهری.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با استناد به آیات قرآن کریم و نقد دیدگاه تعطیلی، اشتراک وجود را به‌عنوان مبحثی فلسفی و الهیاتی تبیین کرد. آیه سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ موجودات را آیات الهی و مبنایی برای اشتراک وجود معرفی می‌کند. نقد تعطیلی، مانند مشعلی که تاریکی را می‌زداید، نشان می‌دهد که نفی اشتراک به ابهام فلسفی منجر می‌شود. این بخش، زمینه را برای بررسی غیریت وجود و ماهیت در بخش بعدی فراهم می‌کند.

بخش پنجم: غیریت وجود و ماهیت و مبادی تصوری

غیریت وجود و ماهیت به‌عنوان مبدأ تصوری

پیش از بحث اصالت وجود، لازم است غیریت وجود و ماهیت تبیین شود. وجود، مانند جریانی جاری، از ماهیت، که چونان ظرفی آن را محدود می‌کند، متمایز است. این غیریت، مانند خطی که دو ساحل را از هم جدا می‌کند، مبدأ تصوری برای تحلیل اصالت وجود است. حکیم سبزواری، با عبارت «الحق غیبة صرف و زایدة ماهیة الوجود»، به این تمایز اشاره دارد. این دیدگاه، مانند پایه‌ای که بنای معرفت را استوار می‌کند، نشان می‌دهد که وجود و ماهیت دو حقیقت متمایزند و بحث اصالت، تنها پس از این تمایز معنا می‌یابد.

زایدت وجود بر ماهیت

حکیم سبزواری، زایدت وجود بر ماهیت را به‌عنوان مبحثی مقدم بر اصالت وجود مطرح می‌کند، اما به‌اشتباه آن را پس از اشتراک آورده است. زایدت، مانند ریشه‌ای که پیش از رشد درخت وجود دارد، باید پیش از اصالت بحث شود. این زایدت، نشان می‌دهد که وجود، حقیقتی افزون بر ماهیت است و ماهیت، چونان قیدی، وجود را محدود می‌کند. این دیدگاه، مانند نوری که حقیقت را روشن می‌کند، به ضرورت ترتیب منطقی در مباحث وجودشناسی تأکید دارد.

تصور و تصویر در فلسفه

حکیم سبزواری، میان تصور و تصویر تمایز می‌گذارد: تصویر، مانند نقشی بر بوم، به صورت مربوط است، اما تصور، مانند جریانی که معنا را حمل می‌کند، به معنای ذهنی اشاره دارد. برای مثال، زید و علم، تصور دارند، اما تصویر ندارند. این تمایز، مانند خطی که حقیقت را از ظاهر جدا می‌کند، به نقش تصور در تحلیل وجود ذهنی و تمایز آن از وجود خارجی اشاره دارد. هر آنچه در خارج است، مانند سایه‌ای که در ذهن منعکس می‌شود، قابل تصور است، اما عکس آن صادق نیست، مانند شریک الباری که در ذهن تصور می‌شود، اما در خارج ممکن نیست.

جمع‌بندی بخش پنجم

این بخش، با بررسی غیریت وجود و ماهیت، زایدت وجود بر ماهیت و تمایز تصور و تصویر، به روشنی مبادی تصوری فلسفه صدرایی را تبیین کرد. غیریت، مانند پایه‌ای استوار، پیش‌نیاز اصالت وجود است و زایدت، به‌عنوان مبحثی مقدم، باید پیش از اشتراک مطرح شود. تمایز تصور و تصویر، مانند آینه‌ای که حقیقت را بازتاب می‌دهد، به تحلیل دقیق‌تر وجود ذهنی کمک می‌کند. این بخش، زمینه را برای جمع‌بندی نهایی کتاب فراهم می‌کند.

جمع‌بندی: هماهنگی اشتراک، تشکیک و وحدت در حکمت

این کتاب، برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه آیت‌الله محمدرضا نکونام قدس‌سره در جلسه نود و هفتم، مانند دریایی ژرف، به بررسی مباحث بنیادین وجودشناسی در فلسفه صدرایی پرداخت. با نقد دیدگاه‌های ناسازگار، مانند استاد مطهری، و تأیید چیدمان منطقی حکیم سبزواری، نشان داد که اشتراک، تشکیک و وحدت وجود، همگی در قلمرو حقیقت وجود جای دارند و از مبادی تصوری مانند غیریت و زایدت سرچشمه می‌گیرند. استناد به آیات قرآن کریم، مانند سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ، و نقد دیدگاه تعطیلی، به استحکام استدلال‌های فلسفی افزود. ترتیب پیشنهادی مباحث—غیریت وجود و ماهیت، اصالت وجود، اشتراک وجود، تشکیک وجود و وحدت وجود—مانند نردبانی است که به فهم حقیقت وجود صعود می‌کند.