روش‌شناسی ملاصدرا در طرح مباحث

صدرالمتألهین، بحث را با سبک معمول فلسفی آغاز می‌کند و به‌تدریج به دیدگاه نهایی خود، یعنی وحدت شخصی وجود، می‌رسد. این روش، چونان جویباری است که از سرچشمه‌های فلسفه سرچشمه گرفته و به دریای عرفان می‌ریزد. برخلاف عرفا که از ابتدا حقیقت را چون آفتابی بی‌پرده آشکار می‌کنند، ملاصدرا با صبری حکیمانه، گام‌به‌گام مخاطب را به سوی حقیقت هدایت می‌کند.

تأیید دیدگاه عرفانی

ملاصدرا در بحث وحدت شخصی، دیدگاه خود را به عرفای شامخین، به‌ویژه محی‌الدین ابن‌عربی، نسبت می‌دهد و تأکید می‌کند که این ایده، ریشه در عرفان نظری دارد. این ارجاع، چونان پلی است که فلسفه را به عرفان پیوند می‌دهد و حکمت متعالیه را چون نگینی در میان علوم اسلامی می‌نشاند.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با کاوش در دیدگاه صدرالمتألهین، نشان داد که وی در مقام تعلیم، به تشکیک وجودی پایبند است، اما در حقیقت، به وحدت شخصی وجود گرایش دارد. این دوگانگی، نه از تناقض، بلکه از عمق حکمت او سرچشمه می‌گیرد که چونان درختی تناور، ریشه در فلسفه و شاخسار در عرفان دارد. ارجاع به اسفار و تأکید بر هماهنگی کثرت و وحدت، گواهی بر این مدعاست.

بخش دوم: نقد و تبیین دیدگاه حاجی سبزواری

تفسیر حاجی سبزواری از وحدت وجود

مرحوم حاجی سبزواری، برخلاف ملاصدرا، وحدت وجود و موجود را به تشکیک تفسیر می‌کند و عبارت «فِی عَیْنِ أَکْثَرَةٍ» را به معنای تشکیک می‌داند. این تفسیر، چونان پوششی است که حقیقت وحدت شخصی را در پرده نگه می‌دارد و از ژرفای عرفانی آن فاصله می‌گیرد. حاجی سبزواری، با تأکید بر چارچوب فلسفی، نتوانسته به وحدت شخصی در معنای عرفانی آن دست یابد.

چهار قول در باب توحید

حاجی سبزواری، چهار قول در باب توحید مطرح می‌کند که هر یک، چونان شاخه‌ای از درخت معرفت، به سوی حقیقتی متفاوت رهنمون می‌شود:

• قول اول: توحید عامی، که به وحدت خدا و کثرت موجودات باور دارد.
• قول دوم: وحدت وجود و موجود به‌صورت کلی، که به برخی صوفیه نسبت داده شده است.
• قول سوم: وحدت وجود و کثرت موجود، که به متعلمین منسوب است.
• قول چهارم: وحدت وجود و موجود در عین کثرت، که به تشکیک و مذهب ملاصدرا نسبت داده می‌شود.

این تقسیم‌بندی، چونان نقشه‌ای است که مسیرهای گوناگون به سوی توحید را نشان می‌دهد، اما هیچ‌یک به تمامی، حقیقت وحدت شخصی را بازنمی‌تاباند.

نقد تقسیم‌بندی حاجی سبزواری

قول اول و سوم، به دلیل نفی مظهر یا مُظهر، توحید حقیقی نیستند. قول دوم، که وحدت وجود و موجود را کلی می‌داند، توحید خاص الخاص نامیده شده، و قول چهارم، که تشکیک است، توحید اخص الخواص خوانده شده است. اما هیچ‌یک از این اقوال، وحدت شخصی وجود را به‌درستی تبیین نمی‌کنند. این اقوال، چونان ستارگانی پراکنده‌اند که در آسمان معرفت می‌درخشند، اما نور خورشید وحدت شخصی را بازنمی‌تابانند.

نقد تفسیر حاجی سبزواری از وحدت شخصی

حاجی سبزواری، با تفسیر وحدت شخصی به تشکیک، نتوانسته تمایز میان این دو را درک کند. این فروکاستن، چونان حبس نور در ظرفی تنگ است که جلوه‌های بی‌کران وحدت را محدود می‌سازد. ملاصدرا، در مقابل، با گرایش به وحدت شخصی عرفانی، از این محدودیت فراتر رفته است.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد دیدگاه حاجی سبزواری، نشان داد که وی با تأکید بر تشکیک، از فهم عرفانی وحدت شخصی بازمانده است. تقسیم‌بندی چهارگانه او، هرچند تلاشی ارزشمند برای دسته‌بندی اقوال توحیدی است، اما نتوانسته حقیقت وحدت شخصی را که چونان اقیانوسی بی‌کران است، به تمامی دربرگیرد.

بخش سوم: وحدت شخصی وجود در عرفان نظری

گرایش ملاصدرا به دیدگاه ابن‌عربی

صدرالمتألهین، در دل خود، به دیدگاه محی‌الدین ابن‌عربی گرایش دارد که وحدت شخصی وجود را مطرح می‌کند، نه تشکیک وجودی. این گرایش، چونان نسیمی است که از باغ عرفان به سوی بوستان فلسفه می‌وزد و حکمت متعالیه را عطرآگین می‌سازد.

تبیین وحدت شخصی و کثرت مظاهر

وحدت شخصی وجود، به معنای وحدت وجود و کثرت مظاهر است، نه وحدت وجود و موجود یا کثرت وجود و موجود. مظاهر، ظهورات حق‌اند و فاقد استقلال وجودی‌اند. این تبیین، چونان آینه‌ای است که وحدت را در کثرت و کثرت را در وحدت بازمی‌نمایاند.

تفاوت ظهور و وجود

اصطلاح «ظهور» به معنای فقدان استقلال است، درحالی‌که «وجود» استقلال را القا می‌کند. بنابراین، خلق ظهور وجود است، نه موجود مستقل. این تمایز، چونان خطی است که مرز میان حق و خلق را روشن می‌سازد، بی‌آنکه میان آن دو جدایی افکند.

نقد دیدگاه‌های غیرعرفانی

دیدگاه‌هایی که مظاهر را موجودات مستقل یا مجاز می‌انگارند، با وحدت شخصی وجود سازگار نیستند، زیرا مظاهر، ظهورات ذاتی حق‌اند. این دیدگاه‌ها، چونان ابرهایی‌اند که نور حقیقت را می‌پوشانند و از دیدن وحدت بازمی‌دارند.

لزوم الزامی مظاهر

مظاهر، به‌عنوان ظهورات حق، لازمه ذاتی او هستند و نه مستقل‌اند و نه معدوم. این لزوم، الزامی و ذاتی است، چونان شاخه‌هایی که از درخت وجود حق روییده‌اند و بی‌او نمی‌توانند بود.

تبیین وحدت شخصی در عرفان

در عرفان، وحدت شخصی به معنای الْوُجُودُ وَاجِبٌ (وجود واجب است) است، نه الْوَاجِبُ وُجُودٌ (واجب وجود است). مظاهر، ظهورات حق‌اند، نه موجودات مستقل. این تبیین، چونان کلیدی است که قفل معمای وحدت و کثرت را می‌گشاید.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با تأکید بر وحدت شخصی وجود در عرفان نظری، نشان داد که مظاهر، ظهورات ذاتی حق‌اند و فاقد استقلال‌اند. گرایش ملاصدرا به دیدگاه ابن‌عربی، حکمت متعالیه را به عرفان پیوند می‌دهد و حقیقت وحدت را چونان گوهری گران‌بها آشکار می‌سازد.

بخش چهارم: نقد دیدگاه‌های رقیب

نقد توحید عامی

قول اول، که توحید عامی نامیده شده و به وحدت خدا و کثرت موجودات باور دارد، به دلیل دوگانه‌انگاری، توحید حقیقی نیست. این دیدگاه، چونان راهی است که به مقصد وحدت نمی‌رسد و در کثرت سرگردان می‌ماند.

نقد وحدت وجود و موجود کلی

قول دوم، که وحدت وجود و موجود را به‌صورت کلی مطرح می‌کند، به دلیل تلقی مجاز بودن مظاهر، از وحدت شخصی فاصله دارد. این دیدگاه، چونان نقشی است که بر آب کشیده شده و دوامی ندارد.

نقد وحدت وجود و کثرت موجود

قول سوم، که وحدت وجود و کثرت موجود را مطرح می‌کند، به دلیل نفی مظهر یا مُظهر، توحید ناقص است. این دیدگاه، چونان درختی است که شاخسار آن از ریشه جدا شده و بارور نمی‌گردد.

نقد دیدگاه دوانی

دوانی معتقد است که وجود واحد شخصی خداست و موجودات منسوب به وجودند، نه مجاز. این دیدگاه، به دلیل دوگانه‌انگاری میان وجود اصیل خدا و ماهیت اصیل مخلوقات، با وحدت شخصی ناسازگار است. این تفسیر، چونان پلی شکسته است که راه به حقیقت نمی‌برد.

نقد دیدگاه‌های صوفیانه ناقص

برخی صوفیه که وحدت وجود و موجود را به‌صورت کلی مطرح کرده‌اند، به دلیل تلقی مجاز بودن مظاهر، از وحدت شخصی فاصله گرفته‌اند. این دیدگاه، چونان سایه‌ای است که از اصل نور جدا افتاده است.

جمع‌بندی بخش چهارم

این بخش، با نقد دیدگاه‌های رقیب، نشان داد که توحید عامی، وحدت وجود و موجود کلی، و وحدت وجود و کثرت موجود، به دلیل دوگانه‌انگاری یا تلقی نادرست مظاهر، از حقیقت وحدت شخصی دورند. دیدگاه دوانی نیز، با تأکید بر ماهیت اصیل مخلوقات، به این حقیقت دست نیافته است.

بخش پنجم: ظهورات و شئونات در حکمت متعالیه

تبیین ظهورات و شئونات

ملاصدرا می‌فرماید:
وَسَنُفِیمُ الْبُرْهَانَ الْقَاطِعَ أَنَّ الْوُجُودَاتِ وَإِنْ کَثُرَتْ وَتَمَایَزَتْ إِلَّا أَنَّهَا مِنْ مَرَاتِبِ التَّعَیُّنَاتِ الْحَقِّ الْأَوَّلِ وَظُهُورَاتِ نُورِهِ [مطلب حذف شد] : «و ما برهان قاطع اقامه خواهیم کرد که وجودات، هرچند متکثر و متمایز باشند، جز مراتب تعینات حق اول و ظهورات نور او و شئونات ذات او نیستند»).
این عبارت، چونان مشعلی است که ظهورات را به‌عنوان شئونات ذاتی حق روشن می‌سازد.