متن درس

جعل و ظهورات حق در حکمت متعالیه و نقد آرای کلامی

برگرفته از درس‌گفتارهای استاد فرزانه قدس‌سره (جلسه ۱۱۲)

دیباچه

مسأله جعل، چونان گوهری درخشان در سپهر فلسفه اسلامی، از جایگاهی بنیادین برخوردار است و در تقابل میان دیدگاه‌های حکمت متعالیه صدرالمتألهین شیرازی و آرای کلامی فخر رازی، به اوج عمق و ژرفای خود می‌رسد. این موضوع، که در درس‌گفتار شماره ۱۱۲ استاد فرزانه قدس‌سره مورد کاوش قرار گرفته، نه‌تنها پرسش‌های وجودشناختی پیرامون جعل وجود، ماهیت و اتصاف را در بر می‌گیرد، بلکه با نگاهی عرفانی، جعل را به ظهورات ذاتی حق‌تعالی فرو می‌کاهد.

بخش نخست: تبیین جعل در حکمت متعالیه

مفهوم جعل و جایگاه آن در فلسفه اسلامی

جعل، به معنای آفرینش یا ایجاد، یکی از مسائل محوری در فلسفه اسلامی است که در بستر نزاع میان اصالت وجود و اصالت ماهیت شکل گرفته است. این مفهوم، چونان نوری است که اختلافات عمیق میان مکاتب فلسفی و کلامی را روشن می‌سازد. پرسش اصلی در این حوزه، این است که آیا وجود مجعول است یا ماهیت؟ صدرالمتألهین شیرازی، در حکمت متعالیه، جعل را به وجود نسبت می‌دهد و ماهیت و اتصاف را اموری تبعی و اعتباری می‌داند. این دیدگاه، در مقابل آرای کلامی، به‌ویژه فخر رازی، قرار دارد که جعل را به ماهیت نسبت می‌دهد.

دیدگاه ملاصدرا درباره جعل وجود، ماهیت و اتصاف

صدرالمتألهین در جلد چهارم اسفار اربعه (صفحه ۴۰۰)، جعل اتصاف و ماهیت را تبعی می‌داند و جعل بسیط و حقیقی را مختص وجود معرفی می‌کند. او معتقد است که وجود، حقیقتی عینی و اصیل است که قابلیت جعل را دارد، در حالی که ماهیت و اتصاف، به دلیل اعتباری بودن، فاقد این صلاحیت‌اند. این دیدگاه، چونان درختی تناور، ریشه در اصالت وجود دارد و شاخسار آن به سوی وحدت وجودی امتداد می‌یابد.

نقد دیدگاه جعل ماهیت

کسانی که جعل را به ماهیت نسبت می‌دهند، مورد نقد صدرالمتألهین قرار گرفته‌اند. او با ارائه دلایل حلی و نقضی، استدلال می‌کند که ماهیت، به دلیل فقدان حقیقت مستقل، نمی‌تواند موضوع جعل باشد. این نقد، چونان مشعلی فروزان، ضعف دیدگاه‌های مبتنی بر اصالت ماهیت را آشکار می‌سازد و برتری حکمت متعالیه را در تبیین جعل نشان می‌دهد.

جمع‌بندی بخش نخست

این بخش، با تبیین مفهوم جعل در حکمت متعالیه، نشان داد که صدرالمتألهین جعل را به وجود نسبت می‌دهد و ماهیت و اتصاف را اموری تبعی و اعتباری می‌داند. این دیدگاه، که ریشه در اصالت وجود دارد، چارچوبی منسجم برای فهم خلقت و رابطه میان علت و معلول ارائه می‌دهد. نقد دیدگاه‌های مبتنی بر جعل ماهیت، برتری رویکرد ملاصدرا را در این حوزه آشکار می‌سازد.

بخش دوم: نقد استدلال‌های فخر رازی در باب جعل

استدلال فخر رازی: وحدت وجود و علّیت

فخر رازی در جلد اول شرح اشارات (صفحه ۴۹۴) استدلال می‌کند که وجود، به دلیل وحدت و بساطت، نمی‌تواند مجعول باشد، زیرا اگر واجب‌الوجود از حیث وجود علت معلول اول باشد، باید علت همه موجودات باشد، چراکه وجود واحد است. او می‌فرماید: فَإِنَّ الْوُجُودَ حَقِيقَةٌ وَاحِدَةٌ فِي الْوَاجِبِ وَغَيْرِهِ مِنَ الْمُمْكِنَاتِ (ترجمه: «وجود، حقیقتی واحد است در واجب و غیر آن از ممکنات»). این استدلال، چونان سدی است که راه جعل وجود را مسدود می‌سازد.

جواب نقضی ملاصدرا به فخر رازی

صدرالمتألهین در پاسخ نقضی به فخر رازی می‌فرماید: فَالانْتِقَاضُ مَا ذَكَرُوهُ (ترجمه: «نقض همان است که ذکر کردند»). او استدلال می‌کند که اگر واجب‌الوجود از حیث وجود علت معلول اول باشد، این اشکال به خود فخر رازی بازمی‌گردد، زیرا واجب‌الوجود یا از حیث وجود یا از حیث ماهیت علت است. از حیث ماهیت ممکن نیست، چراکه حق‌تعالی ماهیت ندارد. از حیث وجود نیز، اگر واجب‌الوجود علت معلول اول باشد، این امر به همه موجودات تعمیم نمی‌یابد، زیرا پیش از معلول اول، وجود دیگری نیست که علت باشد.

تبیین علّیت واجب‌الوجود

ملاصدرا تأکید می‌کند که واجب‌الوجود، به‌عنوان مبدأ وجود، از حیث وجود علت معلول اول است، نه از حیث ماهیت، زیرا حق‌تعالی فاقد ماهیت است. او می‌فرماید: فَهُوَ إِمَّا أَنْ يَكُونَ عِلَّةً لِأَجْلِ الْوُجُودِ أَوْ لِأَجْلِ الْمَاهِيَّةِ (ترجمه: «یا به جهت وجود علت است یا به جهت ماهیت»). این تبیین، چونان پلی است که وحدت وجود را به علّیت واجب‌الوجود پیوند می‌دهد.

رد استدلال فخر رازی با تکیه بر مراتب وجود

ملاصدرا استدلال فخر رازی را با تکیه بر نظریه تشکیک وجود رد می‌کند. او می‌فرماید که وجود، هرچند واحد است، دارای مراتب تشکیکی است که امکان جعل‌های مختلف را فراهم می‌کند. بنابراین، جعل وجود در مراتب مختلف، به تنوع موجودات منجر می‌شود و نیازی به جعل ماهیت نیست. این پاسخ، چونان نوری است که تاریکی اشکال فخر رازی را می‌زداید.

ظهورات عقل اول و وحدت وجود

ملاصدرا استدلال می‌کند که عقل اول، به‌عنوان معلول اول واجب‌الوجود، ظهوراتی دارد که سایر موجودات را در بر می‌گیرد. این ظهورات، با وحدت وجود سازگارند و تنوع موجودات را توضیح می‌دهند. این دیدگاه، چونان جویباری است که از سرچشمه واجب‌الوجود به سوی کثرت مظاهر جاری می‌شود.

جمع‌بندی بخش دوم

این بخش، با نقد استدلال‌های فخر رازی، نشان داد که ملاصدرا با تکیه بر نظریه تشکیک وجود و تبیین علّیت واجب‌الوجود، اشکالات او را پاسخ داده است. وحدت وجود، همراه با مراتب تشکیکی، امکان جعل‌های متعدد را فراهم می‌کند و نیازی به جعل ماهیت نیست. این پاسخ‌ها، حکمت متعالیه را چونان قله‌ای رفیع در برابر دیدگاه‌های کلامی قرار می‌دهد.

بخش سوم: نقد جعل به معنای کلامی و تبیین ظهورات الهی

نفی جعل اتصاف و ماهیت

ملاصدرا اتصاف را، به دلیل مفهوم اعتباری بودن، و ماهیت را، به دلیل فقدان حقیقت مستقل، فاقد قابلیت جعل می‌داند. او استدلال می‌کند که جعل، تنها به وجود تعلق می‌گیرد، زیرا وجود حقیقتی عینی و اصیل است. این دیدگاه، چونان آینه‌ای است که حقیقت وجود را از سایه‌های اعتباری ماهیت و اتصاف جدا می‌سازد.

جعل وجود در حکمت متعالیه

صدرالمتألهین تأکید می‌کند که وجود مجعول است، به این معنا که خداوند وجود هر چیزی را خلق می‌کند. او می‌فرماید که جعل وجود، به معنای تحقق آن در مراتب مختلف است، نه ایجاد از عدم به معنای کلامی. این تبیین، چونان مشعلی است که راه جعل را در چارچوب اصالت وجود روشن می‌سازد.

نقد لسان عرفی خلق

در لسان عرفی، گفته می‌شود که خداوند وجود هر چیزی را خلق می‌کند، اما این بیان، از منظر فلسفی و عرفانی، دقیق نیست. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که این تلقی، ناشی از محدودیت‌های زبان عرفی است و نمی‌تواند حقیقت ظهورات الهی را بازتاب دهد. خلق، در حقیقت، ظهور وجود در ظروف تعین است، نه جعل به معنای متعارف.

ظهورات حق‌تعالی و نفی جعل کلامی

هستی، ظهورات ذاتی حق‌تعالی است که در ظروف خود تعین می‌یابند. این ظهورات، فاقد استقلال و انفکاک‌اند و نیازی به جعل به معنای هل دادن یا ایجاد از عدم ندارند. استاد فرزانه قدس‌سره می‌فرمایند که ظهورات، قهراً و به‌صورت ذاتی تحقق می‌یابند و جعل، مفهومی اعتباری است که به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. این دیدگاه، چونان اقیانوسی است که همه موجودات را به‌عنوان امواج ظهور الهی در بر می‌گیرد.

نفی امکان استقبالی

امکان استقبالی، ناشی از نادانی انسان نسبت به ظهورات الهی است. استاد فرزانه قدس‌سره تأکید دارند که هرچه علتش موجود باشد، هست، و هرچه علتش نباشد، نیست. این نفی، چونان بادبانی است که کشتی معرفت را از دریای اوهام امکان و حدوث به سوی ساحل حقیقت ظهور رهنمون می‌سازد.

ظهورات علمی حق

ظهورات هستی، مراتب علم الهی‌اند و فاقد اراده، اعتبار یا زوال‌اند. استاد فرزانه قدس‌سره استدلال می‌کنند که جعل، به معنای تحقق از فقدان، به این ظهورات تعلق نمی‌گیرد، زیرا ذاتی و لازم‌اند. این تبیین، چونان کلیدی است که قفل معمای جعل را در برابر حقیقت ظهورات الهی می‌گشاید.

نقد لسان عامی متکلمان

متکلمان، با لسان عامی، از جعل به‌عنوان خلق اختیاری و زمانی سخن می‌گویند که ناشی از نادانی است. استاد فرزانه قدس‌سره این دیدگاه را نقد کرده و می‌فرمایند که جعل، اگر به معنای نادانی انسان در برابر ظهورات باشد، فاقد حقیقت است و صرفاً لفظی اعتباری است. این نقد، چونان شمشیری است که پرده‌های اوهام کلامی را می‌درد.

جمع‌بندی بخش سوم

این بخش، با نقد جعل به معنای کلامی، نشان داد که هستی، ظهورات ذاتی حق‌تعالی است و جعل، مفهومی اعتباری است که به این ظهورات تعلق نمی‌گیرد. نفی امکان استقبالی و تأکید بر ظهورات علمی حق، دیدگاه عرفانی وحدت وجود را تقویت می‌کند و جعل را از معنای متعارف آن جدا می‌سازد.

بخش چهارم: تبیین ظهورات الهی در قرآن کریم و فلسفه

لسان قرآن کریم و عموم

قرآن کریم، با لسان عموم، از خلق، حیات و مرگ سخن می‌گوید، اما این عبارات، با حقیقت ظهورات الهی منافاتی ندارند. استاد فرزانه قدس‌سره به آیه شریفه وَنَفَخْتُ [مطلب حذف شد] : «و از روح خود در او دمیدم»، سوره حجر: ۲۹) اشاره دارند و می‌فرمایند که این نفخ، تعین ظهوری است، نه خلق جدید. این تبیین، چونان نوری است که لسان قرآنی را با حقیقت عرفانی پیوند می‌دهد.